Թուրքերի հետ, որպես քաղաքական գործոն, կարծես թե ամեն ինչ պարզ է: Հիմա փորձենք խոսել նմանատիպ դերում գտնվող հայերի մասին։
Ներկա սերունդների հայության քաղաքական աշխարհայացքի խորը էությունը ավելի լավ հասկանալու համար լավագույնն է առանձնացնել հայ ժողովրդի քաղաքական պատմության մի շարք նշանակալից դրվագներ։ Եվ ավելի լավ է սկսել հայերի կողմից պետական իշխանության վերջնական կորստի շրջանից։
14-րդ դարից սկսած ` հայ ժողովուրդը լիովին կորցնում է աշխարհիկ իշխանությունը և ուներ միայն կրոնական իշխանություն, կազմակերպված էր թեոկրատական սկզբունքների համաձայն:
Հայոց պատմության նկարագրվող ժամանակաշրջանի համառոտ նկարագրության լավագույն նյութը Վարդան Ջալոյանի վերջերս հրապարակված հոդվածն է «Էջմիածնի Կաթողիկոսության Հիմնադրման Քաղաքական և Աստվածաբանական Հանգամանքները, Վարդան Ջալոյան, 05/07/2022): Հեղինակը մասնագիտորեն ներկայացրել է աշխարհի հայկական տեսլականը պատմության այդ դժվարին ժամանակաշրջանում՝ ցույց տալով արտասովոր քաղաքական ընտրություն, որը էական ազդեցություն ունի մեր օրերի սերունդների աշխարհայացքի վրա։ Ես հակիրճ կբնութագրեմ այս աշխարհայացքը՝ օգտագործելով այս հոդվածում ներկայացված համոզիչ եզրակացությունները։
Պետության, իշխանական տների և զինական ուժի վերացումից հետո, երբ եկեղեցին դարձավ միակ համազգային կազմակերպությունը, նվաճողի կողմից ընդունված ու արտոնված հաստատությունը, փոխվեց նաև եկեղեցու գաղափարախոսությունը, և առաջին պլան մղվեց հնազանդության և հպատակության քարոզը:
1441 թ. Էջմիածնում հաստատվեց կաթողիկոսություն, որը հետագա դարերում վճռական դեր պետք է կատարեր հայ ժողովրդի քաղաքական կյանքում: Այդ նոր կաթողիկոսության հիմնումը նշանակում էր նոր աստվածաբանական հայեցակարգի ձևավորում և, անշուշտ, նոր քաղաքական հայեցակարգի որդեգրում:
Աըդ քաղաքական աստվածաբանությունը կարելի է սահմանել որպես քաղաքական գաղափարախոսության կրոնական ձև:
Էջմիածնական գաղափարը կարելի է սահմանել որպես իսլամական իշխանության պայմաններում ազգային գոյապահպանություն, մի եզր, որը մինչև հիմա օգտագործվում է պահպանողական դիսկուրսում և օգտագործվում է ոչ ռեֆլեքսիվ:
14-15-րդ դարերում հայ քաղաքական միտքը առաջ էր քաշել երկու տեսություններ: Մեկը արևմտյան քրիստոնեական երկրների օգնությամբ ազատագրվելն էր, մյուսը՝ «քրիստոնեասէր» իշխանի մասին տեսությունը: Երկրորդ դեպքում պետությունը երաշխավորում է անձնական անվտանգությունը և չի խառնվում մասնավոր հարցերին, օրինակ՝ առևտուր, կրոն և այլն, իսկ մյուս բոլոր տեսակետներից նրա իշխանությունը բացարձակ է:
Оտար տիրապետությունը իշխողի և իշխվողի միջև յուրատեսակ սիմբիոզի արդյունք է, որի խորհրդանիշը պետք է համարել Էջմիածնի կաթողիկոսությունը` որպես պահպանողական գաղափարների միջնաբերդ:
Էջմիածինը վերականգնելու գաղափարը, այսպիսով, կարելի է դիտարկել որպես Սահակ Պարթևի տեսիլքի պահպանողական մեկնաբանություն, այն ազատագրական երազը ցնորք է համարում – նպատակահարմար է գտնում լինել քրիստոնեասէր իշխանների հովանավորության և տիրապետության տակ:
Եթե ժողովրդական զանգվածները հիմնականում դեռևս հավատարիմ են մնում «ազատագրական լեգենդին», ապա եկեղեցական վերնախավը արդեն կողմնորոշվել էր դեպի իսլամ կառավարիչները: Դա ընդհանրական մտայնություն էր. քրիստոնասէր իշխանի թեկնածու էին դիտվում համարյա բոլոր իսլամ կառավարիչները: Սակայն, հայ պահպանողականները իշխանություններին միշտ չէին համարում նվաճողներ:
Իհարկե, կաթողիկոսներից ոմանք (ինչպես, օրինակ, 16-րդ դարում) ազատագրական գաղափարի կրողներ էին, բայց ընդհանրապես նրանք բնութագրական կերպարներ չէին. «էջմիածնական գաղափարի» կրողներ չէին: Նրանք ավելի շուտ հանգամանքների բերումով տուրք տվեցին մեկ այլ՝ Արևմուտքի օգնությամբ Հայաստանի ազատագրության գաղափարին:
Պատմությունն այսպիսին է. ինչպես տեսնում ենք, հայության քաղաքական աշխարհայացքում նույնիսկ նշույլ չկար ժողովրդի քաղաքական ինքնորոշման ֆենոմենի իմաստը հասկանալու։ Գործող երկու քաղաքական տեսություններն էլ փրկությունը տեսնում էին արտաքին գործոնների հետ դաշինքի մեջ, ավելի ճիշտ՝ արտաքին ուժերի քաղաքական ծրագրերին մասնակցելու մեջ։ Նման գաղափարների կհանդիպենք մեր օրերի հայ քաղաքական գործիչների պրակտիկայում։
Պատմությունը ցույց է տվել, որ առանցքային իսլամական կայսրությունների՝ Օսմանյան և Սեֆյան Պարսկաստանի միջև անվերջ կոշտ դիմակայության համատեքստում մեր տարածաշրջանում հաղթեց Ռուսական կայսրության (ի դեմս եվրոպական երկրի) ընդլայնումը, փոխելով աշխարհաքաղաքականութայն ողջ սխեման հայերի համար։ Ազատության գաղափարը չուրախացրեց, բայց «քրիստոսասեր» մուսուլմաններին ենթարկվելու գաղափարը ճեղքեց։ Հայերի կյանքն ավելի է բարդացել:
Այս մասին կխոսենք հաջորդ անգամ:
