Կարելի՞ է ասել, որ Օսմանյան կայսրության փլուզումը հայ ժողովրդին հնարավորություն տվեց ստեղծելու սեփական պետությունը։ Քանի որ հայության պետականությունը վերածնվեց, կարելի է պատասխանել՝ այո։ Բայց փաստը մնում է փաստ, որ դրա գինը Ցեղասպանությունն էր։ Արդյո՞ք Օսմանյան կայսրությունում Հայոց ցեղասպանությունը կանխորոշված էր. Տեսականորեն՝ ոչ։ Բայց, գործնականում… Սա նշանակում է, որ հայ ժողովուրդը պատրաստ չէր նման մասշտաբային իրադարձությունների։
Վերոնշյալ փաստարկների լավագույն օրինակը կարող են լինել նկարագրված ժամանակաշրջանի հենց հայ առաջնորդների բացահայտումները։ Այսպիսով, Ցեղասպանության պատճառների իր տեսլականը տալիս է հայտնի գործիչ, նկարագրված ժամանակաշրջանի վկա Շան Նատալին.
«… Թուրքերը գնացին թուրք ազգի ստեղծման ճիշտ ճանապարհով. … ինչքան հույսներս կապում ենք ուրիշի քեռիների հետ, ով էլ որ նրանք լինեն, այնքան ավելի քիչ իրավունք ունենք խոսելու պատասխանատվության մասին, եւ հակառակը։ Այս չափազանց կարևոր սկզբունքը հասկանալիս թուրքերը շատ ավելի խելացի են, քան մենք՝ հայերս։ Այս սկզբունքի կիրառումը նրանց հաղթանակի և մեր պարտության հիմնական պատճառներից մեկն է։ Որովհետեւ այս սկզբունքը, անկախ ամեն ինչից, ոչ միայն արժեւորեց թուրքին արտաքին աշխարհի աչքում, այլեւ հնարավոր դարձրեց, որ Մուստաֆա Քեմալը ծնվեր նրա արգանդում»։
Կարծես թե այս նշանավոր գործիչը մոտեցավ ազգային ինքնորոշման երեւույթի ըմբռնմանը։ Բայց, այնուամենայնիվ, ոչ. իրավունքի և իշխանության հարաբերության պարզ փիլիսոփայությունը անհասանելի մնաց նույնիսկ վերը նշված Շաան Նատալիի համար։ Նրա խոսքերը, թե «Ազգ և Հայրենիք քաղաքական իմաստով նշանակում է բնակչության միատարր մեծամասնություն որոշակի տարածքում», դրա հաստատումն է։ Մնացած ամեն ինչ չի փոխում էությունը։ … Մեր սխալն այն էր, որ մենք դա չտեսանք; մենք թուրքի դեմ չենք կռվել իր մեթոդով և իր զենքերով, և սա մեր հանցագործությունն է մեր ժողովրդի ֆիզիկական գոյության դեմ։ Այդ իսկ պատճառով, մեր կարծիքով, Հայաստանի հայացումը ավելի մեծ նշանակություն ունի, քան հայոց պետականության հռչակումը»,- շատ բան է ասում։
Ինչպես այն ժամանակվա բոլոր հայ գործիչները, Շահան Նաթալին նույնպես թուրքերի գործողություններում տեսնում էր միայն «այլազգիների վայրի ջարդը»։ Այն ըմբռնումը, որ ամեն ինչի հիմքում ինքնիշխանությունն է, այդպես էլ չհայտնվեց անգամ տարիներ անց։ Նրա համար էլ անհասանելի մնաց այն պարզ ճշմարտությունը, որ ազգային մեծամասնությունը չի կարող հայտնվել մի տարածքում, որտեղ ինքնիշխան ռազմավարություն չի իրականացվում։ Թշնամական ուժի կենտրոնի դեմ կարող է պայքարել միայն ինքնորոշմամբ ձևավորված ուժի նոր կենտրոնը։ Իսկ մնացած ամեն ինչ առաջանում է անխուսափելի կանոնավոր պատերազմի և նրանց ազգային իշխանության վերահսկողության տակ անցնող ժողովուրդների զուգահեռ տարանջատման արդյունքում։ Աթաթուրքը բոլորին ցույց տվեց, թե ինչպես է դա արվում։ Շատ տասնամյակներ անց մենք նույն բանը տեսանք Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև։
Ինքնորոշումից հրաժարվելը քաղաքական համակարգերի փլուզման պայմաններում վերածվում է լայնածավալ կործանման։ Տարիներ անց իրենք՝ Դաշնակցության ներկայացուցիչները, զարմացած էին, որ իրենց կուսակցության այս ջանասիրաբար պահվածքը ոչ մի կերպ չի ազդել հայ ժողովրդին բնաջնջելու երիտթուրքերի ծրագրերի վրա։ Օրինակ կարող են լինել Ռուբեն Տեր-Մինասյանի հետևյալ խոսքերը. «Օսմանիզմի անվան տակ հայտնված թուրքիզմի քաղաքականությունը չափազանց ոգևորեց և զայրացրեց պետության բոլոր բաղկացուցիչ հատվածներին, բացառությամբ հայերի, և հատկապես ՀՅԴ. Դաշնակցությանն։ Ե՛վ հայ ժողովուրդը, և՛ նրա ամենահզոր Դաշնակցությունը անգնահատելի ծառայություն են մատուցել երիտթուրքերին թե՛ հեղափոխական շարժումների օրերին, թե՛ Սահմանադրության հրապարակման ու կիրառման ժամանակ։ Սակայն փոխարենը նրանք իրենց դավաճանաբար դավաճանեցին։ Ի պատասխան այս մեծ ծառայության՝ Ադանայում տեղի ունեցավ հայկական կոտորած… Եվ չնայած սրան, ՀՅԴ-ն որոշեց հանգստություն պահպանել և նույնիսկ իր ուժերի սահմաններում ուժեղացնել Սահմանադրությունը…»:
Դաշնակցություն կուսակցության հայտնի գօրծիչ Կ. Սասունին, վերլուծելով ցեղասպանության հետ կապված հարցերը, այնուհետև գրել է. «Այդ պայմաններում մեր խոնարհությունը ոչ այլ ինչ էր, քան անձնազոհություն, ձեռնտու թշնամուն, ինչը նրան հնարավորություն էր տալիս հեշտությամբ իրականացնել իր ծրագրերը, իսկ պասիվ ինքնապաշտպանությունը ինքնախաբեություն էր, գոյատևելու փորձեր… Ապստամբության հոգեբանություն չկար, և այդ առիթով նախապես մշակված ծրագիր չկար։ Հայերն ու Դաշնակցությունը պատրաստ չէին նման իրադարձության։ Սա էր պատճառը, որ երիտթուրքերը կարող էին իրենց տրամադրության տակ գտնվող ուժերով իրականացնել Հայոց ցեղասպանությունը»։
Այս ամենն ասվել է Հայաստանի առաջին Հանրապետության անկումից և Նեմեսիս ծրագրի իրականացումից հետո։ Բայց, նույնիսկ Առաջին Հանրապետության գործունեության ընթացքում, Հայաստանի քաղաքական վերնախավի պրակտիկան ընդհանրապես չի փոխվել։ Վախը ինքնորոշմումից և այդ ժամանակ հստակ դրսևորվեց:
