Հայ ժողովուրդն իր բազմադարյա պատմության ընթացքում, որը լի է եղել վերելքներով ու նահանջներով, հաղթանակներով և պարտություններով, միշտ էլ կարևորել ու մեծ տեղ է հատկացրել կրթությանը, որը հաճախ ձեռք է բերվել ի գին տքնաջան մաքառումների: Դեռևս ոսկեդարից սկսած` աշխարհիկ կրթությանը զուգահեռ մեծապես կարևորվել է նաև հոգևոր կրթությունը:
Սա էր պատճառը, որ հայ թարգմանական և ինքնուրույն գրականության ձևավորումն ու տարածումը վստահվեցին հենց հոգևոր դասի ներկայացուցիչներին, որպիսիք էին Սահակ Պարթևը, Մեսրոպ Մաշտոցը, Մովսես Խորենացին, Կորյունը, Ղազար Փարպեցին, Ագաթանգեղոսը, Փավստոս Բուզանդը, Եղիշեն, Եզնիկ Կողբացին, Դավիթ Անհաղթը և այլոք:
Դժվար է պատկերացնել, որ եթե չլիներ, ասենք, Թարգմանչաց շարժումը, ապա մատենագրական ինչպիսի ահռելի կորուստ կարող էինք ունենալ: Հոգևոր մշակույթի նվիրյալ թարգմանիչ վարդապետները ոչ միայն ոսկեղենիկ հայերենով մեզ մատուցեցին Աստվածաշունչ մատյանը, այլև սուրբգրային մեկնություններն անխաթար պահելու և այդ ժամանակ ծայր առած աղանդավորական խմորումները չեզոքացնելու նպատակով ձեռնամուխ եղան հայերեն թարգմանել նաև հայրախոսական մի ամբողջ հսկայածավալ շտեմարան:
Թարգմանական այս երկրորդ շերտն աչքի էր ընկնում ուղղադավան երկասիրությունների ժանրային բազմազանությամբ` աստվածաբանական, վարդապետական, մեկնողական գործերից մինչև ծիսական, վարքագրական և ջատագովական աշխատություններ:
Թարգմանական գրավոր հուշարձաններն արգասավորվեցին հատկապես մատենագիրների ստեղծած սեփական կոթողներով, որոնք անգնահատելի ներդրում ունեցան հայ հոգեմտավոր դպրության և գրչության զարգացման գործում: Տասնյակ սերունդներ կրթվեցին ու դաստիարակվեցին նրանց թողած գրական ժառանգությամբ, որոնց ճնշող մեծամասնությունը հոգևորականներ էին: Հայ եկեղեցին ամեն տարի մեծ շուքով ու հանդիսավորությամբ երկիցս տոնախմբում է թարգմանչական շնորհակալ գործն ստանձնած եկեղեցական այրերին` «սրբոց թարգմանչաց վարդապետացն մերոց» անվան ներքո: Դարերի հոլովույթում Հայ եկեղեցու երախտավորների փաղանգը համալրվեց ականավոր եկեղեցական նոր դեմքերով ու գործիչներով:
Միանգամայն հասկանալի է, որ առանց վանական դպրանոցների գոյության պարզապես հնարավոր չէր լինի իրականացնել գրական-լուսավորչական այն բազմաշերտ գործունեությունը, որն ամենայն պատվախնդրությամբ կյանքի կոչեցին թարգմանիչ վարդապետները:
Բնականաբար, մեր օրերի հոգևորական դասը պետք է ցուցաբերի ողջամիտ բծախնդրություն և նախանձախնդրություն Հայ եկեղեցու մատենագրական ողջ ժառանգության, Սուրբ Հայրերի թողած անգին ավանդի, եկեղեցական ավանդությունների և ուղղափառ վարդապետության նկատմամբ: Այս ամենի նկատմամբ սերն ու հոգատարությունը նախ և առաջ հարկավոր է սերմանել հոգևոր-կրթական հաստատություններում:
Յուրաքանչյուր ճեմարանական պիտի քաջ գիտակցի, որ ինքը չի կարող հոգևորական լինել, եթե նախ վերոհիշյալ հոգևոր արժեքների կրողը, պահպանողն ու փոխանցողը չէ: Իսկ այդպիսին լինելու համար հարկ է ոչ միայն ուսումնասիրել և հետազոտել մեր հոգևոր-մշակութային գանձարանը, այլև սեփականել ու յուրացնել նրա անկողոպտելի հարստությունը:
Մեր օրերում երբեմնի վանական դպրոցներին փոխարինելու են եկել հոգևոր դպրանոցները կամ դպրեվանքերը, որոնք հայտնի են նաև ճեմարան անվամբ: Ինչ խոսք, ներկայիս ճեմարաններն սպառազինված են նորագույն տեխնիկայով, հարուստ գրադարանով, արդի հնարավորություններով, որոնցից զուրկ էին միջնադարյան հոգևոր-կրթական հաստատությունները:
Այս ամենի կողքին առաջնահերթ է ճեմարանը վերածել մի անգերազանցելի հոգեմտավոր դարբնոցի, որտեղից կթրծվեն և կկերտվեն ապագայի ուսյալ հոգևորականները, որոնք արժանավոր հետնորդները պիտի լինեն իրենց բարեհիշատակ նախնյաց: Ճեմարանը միաժամանակ կարելի է նմանեցնել մայրական արգանդին, որը վեց, առանձին դեպքերում` ինը տարի մեծ հոգատարությամբ կրելով իր պտղին` նրան ծնունդ է տալիս «ի լրումն ժամանակաց»: Եվ այս դեպքում չափազանց կարևոր է մոր առողջությունը, եթե չենք ուզում ունենալ թերաճ ծնունդներ կամ անակնկալ վիժումներ:
Ճեմարանական ուսման ավարտին պարտադիր պայման չէ, որ բոլոր շրջանավարտներն անխտիր հոգևորական դառնան: Որպես բարձրագույն ուսումնական հաստատություն` ճեմարանը նախ և առաջ ապահովում է կրոնական կրթություն` իր մեջ ներառելով նաև հումանիտար հոսքի առարկաները:
Նրանում հոգևոր ուղղվածությունը պետք է գերազանցի աշխարհիկ առարկաներին: Սակայն հաշվի առնելով ճեմարանի կոչումը, այն է` ապահովել և համալրել եկեղեցական դասը նոր սպասավորներով` դիմորդները հիմնականում ճեմարան են ընդունվում հոգևորական դառնալու հեռանկարով: Ուսմանը զուգահեռ ճեմարանականներն ստանում են դպրական, կիսասարկավագական և սարկավագական ձեռնադրություններ, որոնց մասին մեր խոսքը փոքր-ինչ կծավալենք` տալով անհրաժեշտ լուսաբանություններ:
Հայ եկեղեցում հոգևորական դառնալու ճանապարհն սկսվում է ճեմարանական կրթությամբ և ավարտվում ձեռնադրությամբ, որի միջոցով թեկնածուին են փոխանցվում նվիրապետական տարբեր աստիճաններ, որոնք Հայ եկեղեցում թվով ինն են:
Առաջին չորս աստիճաններ (դռնապանություն, ընթերցողություն, երդմնեցուցչություն, ջահընկալություն) ստացած խոնարհ սպասավորները կոչվում են դպիր, հինգերորդ աստիճանը կիսասարկավա¬գությունն է, վեցերորդը` սարկավագությունը, յոթերորդը` քահանայությունը, ութերորդը` եպիսկոպոսությունը, իններորդը` կաթողիկոսությունը: Ձեռնա-դրության խորհուրդը մատակարարելու իրավասություն ունեն եպիսկոպոսու¬թյան աստիճան ստացած եկեղեցականները:
Ճեմարանի երկրորդ լսարանի սաները սովորաբար ստանում են դպրական աստիճանները, իսկ արդեն հինգերորդ լսարանում ուսանողները ձեռնադրվում են կիսասարկավագ, ապա կես օր անց` սարկավագ: Այս արարողություններն ավանդաբար տեղի են ունենում առաջին մարտիրոս և նախասարկավագ Սբ. Ստեփանոսի տոնի առիթով:
Գործք առաքելոցից տեղեկանում ենք, որ համայնքի հոգևոր կարիքների և սուրբ սեղանի սպասարկության համար Քրիստոսի առաքյալները կանչեցին աշակերտների հոծ բազմություն ու նրանց միջից ընտրեցին բարի համբավ ունեցող յոթ մարդու, որոնց նշանակեցին այդ ծառայությունների համար, իսկ իրենք նվիրվեցին աղոթքին և խոսքի քարոզությանը:
«Սարկավագե բառը ծագում է հունարեն διάκονος բառից, որ թարգմանվում է ,սպասավորե, ,ծառայող»: Մեր կարծիքով նպատակահարմար չէ ճեմարանի սաներին ուսումնառության ընթացքում ձեռնադրել սարկավագներ, քանի որ նրանք ի ի վիճակի չեն համատեղելու սարկավագի ծառայությունն ուսման հետ:
Սարկավագներն իրենց գործունեությունը լիարժեք իրականացնելու համար հարկ է առաքվեն թեմեր` ի պետս հավատացյալների հոգևոր կարիքներին ծառայելու եկեղեցական համայնքներում, այլ ոչ թե լծվեն վարչական աշխատանքների` գոհանալով զուտ գրասենյակային պարտականություններով:
Վարչական գործունեության համար բոլորովին էլ պարտադիր չէ հոգևորական ձեռնադրվել. դա կարող են իրականացնել նաեւ աշխարհականները, եթե բավարար չափով վարձատրվեն իրենց աշխատանքի դիմաց:
Ճեմարանականներին սարկավագ ձեռնադրելու մյուս անպատեհությունն այն է, որ համաձայն Հայ եկեղեցու կանոնի` հոգևորականներին ամուսնանալ թույլատրվում է մինչև կիսասարկավագական աստիճանը, իսկ ճեմարանի սաներին արտոնված չէ ամուսնանալ: Աշխարհի բոլոր քրիստոնեական եկեղեցիներում պահպանվում է այս կանոնը, որը, ի շարս այլ կանոնների, անտեսվում է մեզանում:
Ստացվում է, որ հոգևորական վերադասը «պարտադրում» է իր ուսանողներին` անգիտակցաբար խախտելու եկեղեցական այս կանոնը: Փոխարենը ճիշտ կլինի, որ ճեմարանի սաներն ստանան միայն դպրական չորս աստիճանները, իսկ սարկավագ ձեռնադրվեն այն թեմերում, որտեղ կիրականացնեն իրենց հոգևոր ծառայությունը` 25 տարեկան դառնալուց հետո, ինչպես վկայում է Սսի 1243 թ. եկեղեցական ժողովը:
Հաջորդ նորամուծությունը, որ հակառակ է եկեղեցական ավանդությանը, ուրարակրության երևույթն է: Հայ եկեղեցում ուրարակրությունն սկսվում է կիսասարկավագական աստիճանից` ուրարը կրելով ձախ բազկին: Սարկավագները ուրարը կրում են ձախ ուսին, իսկ քահանաները` պարանոցին: Քահանայական ուրարը կոչվում է փորուրար:
Մինչդեռ դպիրներն իրավունք չունեն ուրար կրելու: Ի՞նչ է ստացվում: Ճեմարանի սանի կարգավիճակ ունեցող դպիրի ձախ ուսին եպիսկոպոսն ուրար է գցում, կիսասարկավագական ձեռնադրության ժամանակ ուրարակիր դպիրի ձախ ուսից վերցնում է ուրարը և գցում ձախ բազկին, ապա սարկավագական ձեռնադրության պահին կիսասարկավագի ձախ բազկից ուրարը վերցնում է և նորից գցում է ձախ ուսին: Այսպես եթե շարունակվի, ապա մոտ ապագայում փիլոնակիր սարկավագների «ավանդություն» էլ գուցե ձևավորվի:
Վերոհիշյալ շինծու նորարարության` դպիրների ուրարակրության փոխարեն ճիշտ կլինի վերականգնել կիսասարկավագության աստիճանը, որպեսզի ուրարակիր դպիրների փոխարեն գոնե լինեն ուրարակիր կիսասարկավագներ, որոնք ոչ թե կես օրվա համար ձեռնադրվեն կիսասարկավագ` սարկավագական ձեռնադրության նախօրեի երեկոյից մինչև հաջորդ օրվա սարկավագական ձեռնադրությունը, այլ մի որոշակի ժամանակահատված իրենց հոգևոր սպասավորությունը բերեն` որպես կիսասարկավագներ: Այս բոլոր ձեռնադրությունների համար կարևոր են ոչ միայն ֆիզիկական ու մտավոր հասունությունը, այլև` հոգևոր պատրաստվածությունն ու ժողովրդի բարի վկայությունը:
Հոգևոր պատրաստության տեսանկյունից պարզապես անհամատեղելի են ճեմարանի վեցերորդ և չորրորդ լսարանների սաների պատրաստած ամանորյա կաղանդչեքի միջոցառման ժամանակ հնչող անհամ և անպատշաճ «հումորները», որոնք ավելի շատ հիշեցնում են զազրախոսություն, ծաղր ու վիրավորանք, քան թե տոնական սրամիտ կատակներ:
Այս բոլորը հաճախ զուգակցվում են աշխարհիկ երգերով, անմիտ տեսահոլովակներով, անզուսպ ծիծաղով, որոնք հակասում են վանաբնակ միջավայրերի ոգուն: Սբ. Եզնիկ Կողբացին մինչև անգամ խեղկատակ և զվարճասեր կրոնավորներին համեմատում է գերգեսացի դիվահարների հետ: Առհասարակ, եկեղեցական Հայրերը բացասաբար են արտահայտվում գուսանական երգերի, դիմակահանդեսների, անպարկեշտ պարերի, հեթանոսաշունչ թատրոնի, գինարբուքների և խեղկատակությունների նկատմամբ, հատկապես եթե դրանցով զբաղվում են վանաբնակ ներկա ու ապագա հոգևորականները:
Ճեմարանի սաների հոգևոր մակարդակը բարձրացնելու, նրանց բարոյական նկարագիրը կերտելու գործում մեծ տեղ պետք է հատկացնել հոգևոր կրթությանը նվիրված առանձնացումները որևէ վանական համալիրում, ուր աղոթանվիրումի և ինքնաքննության օրեր անցկացնելով` սաները կվարժվեն աստվածասիրության, ներհայեցողության, սեփական անձը սրբագրելուն և առավել լրջմտություն կդրսևորեն իրենց հոգևոր ծառայությունն իրագործելիս:
Տարվա մեջ գեթ երկու անգամ նմանաբնույթ ամփոփումները խիստ շահեկան կլինեն ճեմարանի հոգևոր մթնոլորտի առկայծման համար, մանավանդ եթե այդ ընթացքում հանդիպեն հոգևոր կյանքով ապրող մարդկանց, նրանց հետ կիսվեն իրենց հարցերով` աչքի առաջ ունենալով կենդանի օրինակներ: Այս իմաստով Մեծ Պահքի շրջանը լավագույն առիթներից մեկը կարող է հանդիսանալ` մի քանի օրով քաշվելու որևէ վանական համալիր և տրվելու հոգևոր ինքնամաքրմանը: Այդպիսի վանական համալիրներ կարող են լինել, ասենք, Տաթևի վանքը, Գնդեվանքը, Գեղարդավանքը, Գանձասարը և այլն:
Ի վերջո, ճեմարանի ղեկավարությունը պետք է հասկանա, որ այստեղից դուրս եկող ամեն մի շրջանավարտ վաղը ներկայացնելու է Հայ եկեղեցին: Ժողովուրդը մեծ ակնկալիքներ ունի հայ եկեղեցականից` նրանում ցանկանալով տեսնել իսկական հոգևորականի, սրտացավ հոգևոր հոր, նախանձախնդիր առաջնորդի, քաջարի հովվի, որ մտահոգ է իր կորսված գառների հոգու փրկությամբ և ամեն ջանք ի գործ է դնում` փնտրելու, գտնելու և ուրախանալու իր հոտի կորսված յուրաքանչյուր անդամով:
Այս դեպքում անհամեմատ կնվազեն անաստված բարքերը, տեղի կտան հասարակական ախտերը, կգնահատվեն հոգևոր արժեքները, կհաստատատվեն սերն ու միաբանությունը, կծաղկի ուղղափառությունը, վերջապես` կմեծանա բարոյապես առողջ սերունդ: Մաղթենք, որ Հայ եկեղեցու բարեկարգությունը, որն առաջին հերթին սկսվում է հենց ճեմարանից, ոչ թե կմնա սոսկ երազանք, այլ մի գեղեցիկ օր այն կդառնա շենշող իրականություն:
