Քրիստոնեական վախճանաբանական գրականության «Տեսիլքները» վաղ շրջանից սկսյալ իրենց ուրույն նշանակությունն են ունեցել հայ միջնադարյան մատենագրության մեջ: Մասնավորապես, պետք է նշել սբ. Գրիգոր Լուսավորչի (302-325 թթ.) և սբ. Սահակ Պարթևի (387-336 թթ.) «Տեսիլքները», որոնք ամփոփվել են համապատասխանաբար Ագաթանգեղոսի և Ղազար Փարպեցու «Պատմութիւն Հայոց»-ների մեջ: Հայկական վախճանաբանական գրականությունն իր զարգացումն է ապրել Կիլիկյան Հայաստանի ժամանակաշրջանում (1198-1375 թթ.), երբ հայ իրականությունն առճակատվել էր պատմական այլևայլ մարտահրավերների հետ: Այդ շրջանում է, որ երևան են եկել Հովհաննես Գառնեցի վարդապետի անվան հետ կապված տեսիլքները:

Ցավոք, քիչ բան է մեզ հայտնի այս վարդապետի մասին: Միայն Կիրակոս Գանձակեցին է († 1271 թ.), որ ընդհանուր գծերով մեզ է պատմում Հովհաննես Գառնեցու մասին: Հովհաննեսը ծնվել է Գառնիում, որտեղից էլ գալիս է նրա մակդիրը: Ճգնել է Գեղարդա և Թաթլո վանքերում, ապա 1222-1223 թթ. ուխտի է մեկնել Երուսաղեմ: Դրանից հետո Գառնեցին եկել է Փոքր Հայքի Կոլոնիա քաղաք, որտեղ մուսուլմանների մեջ քարոզչություն ծավալելու համար մահվան է դատապարտվել, սակայն հրաշքով ազատվել է և ապաստանել Կիլիկիայի Հռոմկլա կաթողիկոսանիստ ամրոցում՝ արժանանալով Հայոց կաթողիկոս Կոստանդին Ա Բարձրաբերդցու (1221-1267 թթ.) բարյացակամ հյուընկալությանը: Հռոմկլայում էլ Հովհաննես Գառնեցին կնքել է իր մահկանացուն (անհայտ է, թե ո՛ր թվականին):

Գառնեցի վարդապետը հայտնի է որպես մատենագիր: Նրա մատենագրական ժառանգության մեջ առավել հայտնի է «Աղոթագիրքը»: Հովհաննես Գառնեցու հետ են կապվում չորս տեսիլք, որոնցից երեքը մեզ է հասցրել Կիրակոս Գանձակեցին իր «Պատմութիւն Հայոց» երկի մեջ, իսկ մեկն ամփոփված է դավանաբանական վավերագրերի «Գիրք Թղթոց» ժողովածուի մեջ: Անդրադառնանք այդ չորս տեսիլքների բովանդակությանը, սկսելով Կիրակոսից, քանի որ նրա երկի շարադրանքն ավելի վաղ է, քան Գիրք Թղթոցի կազմությունը:

Մինչ Գառնեցու տեսիլքները շարադրելը Կիրակոս Գանձակեցին, կանխելով ընթերցողի կասկածամտությունը, գրում է, թե Գառնեցու մասին շատերը շատ բաներ էին պատմում («բազումք բազում ինչ պատմէին»), բայց առավել շատ՝ Վարդան Արևելցի վարդապետը (շուրջ 1200-1271 թթ.): Վերջինիս խոսքերն ըստ Գանձակեցու արժանահավատ են, քանի որ Վարդանն անձամբ ճանաչել է Հովհաննես Գառնեցուն: Բացի դրանից, թեպետ ըստ Հովհաննես Գառնեցու պատմածի, տեսիլքները տեսել են ուրիշ մարդիկ, Կիրակոսը վստահեցնում է, որ դրանք իրականում տեսել է ինքը Գառնեցին, սակայն համեստության պատճառով դրանք վերագրել է այլ անձանց:

Անցնենք Կիրակոս Գանձակեցու ավանդած տեսիլքներին: Դրանցից առաջինը հետևյալն է. երբ Գառնեցին գնացած է լինում Երուսաղեմ, նրան կանչում է Սբ. Հակոբյանց հայոց վանքի վարդապետը և հորդորում լսել վանքի ամենակրտսեր քահանայի տեսիլքը: Վերջինս պատմում է, որ երբ ինքը աղոթքի է կանգնած եղել, տեսել է, թե ինչպես Գաբրիել հրեշտակապետի պատկերը, Աստվածամոր պատկերին դիմելով, ասել է Ավետման ողջույնը. «Ուրախ լեր բերկրեալդ, Տէր ընդ քեզ»: Նմանապես կենդանացել ու Տիրամորը ողջունել են մյուս սրբերի պատկերները: Գառնեցին տոմարական հաշվարկ է արել ու գտել, որ այդ տեսիլքի օրը եղել է ապրիլի 7-ը, երբ հայերը նշում են Ավետման տոնը, մինչ հույներն Ավետումը նշել են մարտի 25-ին:

Տեսլիքն առաջին հայացքից հակասական է. եթե հայերն Ավետումը տոնում էին ապրիլի 7-ին, ապա տեսիլքի պատգամը լրիվ հասկանալի էր, և տոմարական հաշվարկներ կատարելու ոչ մի անհրաժեշտություն չկար: Հակասությունը լուծվում է, երբ իմանում ենք հետևյալը. հայտնի է, որ Հայ Առաքելական Եկեղեցին Քրիստոսի Ծնունդը տոնում է Նրա Մկրտության մետ մեկտեղ՝ հունվարի 6-ին: Մնացյալ քրիստոնյա աշխարհն արդեն IV դ. զատել էր այս միացյալ տոնը՝ Ծնունդը տոնելով դեկտեմբերի 25-ին, իսկ Մկրտությունը՝ նույն հունվարի 6-ին: Ըստ այսմ՝ Ավետման (այսինքն՝ Քրիստոսի հղացման) տոնը սահմանվել էր Ծնունդից ինն ամսի առաջ՝ մարտի 25-ին:

Հայաստանում Ավետումն սկզբնապես տոնվում էր հունվարի 5-ին, սակայն 1208 թ. Սսի ժողովում սահմանվեց ապրիլի 6-ը (այսինքն՝ հունվարի 6-ից ինն ամիս առաջ): Հետագայում ավելի ընդհանրացավ ապրիլի 7-ը: Եվ ուշագրավ է, որ Սսի ժողովի կանոնները մեզ է հասցրել նույն Կիրակոս Գանձակեցին: Ուրեմն կարելի է հետևացնել, որ Գառնեցու այս տեսիլքի շարադրման ու Գանձակեցու «Պատմութիւն Հայոց»-ի մեջ ամփոփելու նպատակն ապրիլի 7-ը որպես Ավետման տոն գերբնական հայտնությամբ հաստատելն է:

Գառնեցու երկրորդ տեսիլքն ավելի հետաքրքրական է. երբ Հովհաննես վարդապետը լինում է Հորդանան գետի մերձակայքում, նրան են դիմում երեք մուսուլման տղամարդիկ՝ արտաքնապես կասկածելի («տեսանէի զնոսա արս խուժադուժս եւ համարէի կեղծաւորիլ»), պատմելով, որ իրենք Պարսկաստանի Զանգիան քաղաքից են: Այնտեղ նրանք կառուցել են մինարեթ, ու երբ նրանցից ավագը՝ իմամը, բարձրացել է ազանը երգելու, տեսել ապշեցուցիչ մի տեսիլք. երկնքում, արևելյան կողմում գահին նստած է եղել Թագավորն Աստված՝ հրեշտակներով շրջապատված: Նրան երկրպագելու են եկել բոլոր քրիստոնյա ազգերը, և Աստված ընդունել է նրանց ողջույնները: Վերջում եկել է ամենափառավոր ազգը՝ զարմանալի առաջնորդներով: Երբ նրանք երկրպագել են Աստծուն, Նա բարձրացել է իր գահից, համբուրել այդ ազգին ու բոլոր ազգերից վեր դասել: Ուշացած իմամի հետևից մինարեթ են բարձրացել նրա երկու որդիները, որոնք տեղեկացել են տեսիլքի մասին: Տեսիլքը պատճառ է հանդիսացել, որ այս երեք պարսիկները գան Երուսաղեմ, գտնեն այն ամենափառավոր ազգին, որը պարզվում է՝ հենց հայերն են, և մկրտվեն Հովհաննես Գառնեցու ձեռամբ:

Եվ վերջապես, Հովհաննես Գառնեցին պատմել է ևս մեկ տեսիլքի մասին. քառասուն հայ տղամարդիկ ուխտի են գնացել Սինա լեռ և օթևանել Ս. Եկատերինե հույն ուղղափառ վանքում: Իմանալով այն մասին, որ հայ ուխտավորներն ուզում են գիշերել լեռան կատարին, հույն վանականներն զգուշացրել են, որ դա վտանգավոր է: Հայերը չեն լսել նրանց և բարձրացել են Սինա լեռ: Օրեր անց նրանք վերադարձել են գագաթից՝ կրկին հյուրընկալվելով վանքում: Սակայն հայերի հետ գագաթից իջել են երկու անձինք, որոնք վանքի սեղանատանը բարձրացել ու սպասարկել են հայերին: Այդ երկու անհայտ անձինք նույնիսկ արգելել են հույն վանականներին՝ սպասարկելու հայ ուխտավորներին, ասելով, թե «մենք սովորություն ունենք մեր եղբայրներին ինքներս սպասավորելու» («Մեր սովորութիւն է զեղբարս մեր մեզ պաշտել»): Հետո, երբ այդ երկուսը հրաժեշտ են տվել ու աներևույթ դարձել, պարզվել է, թե հայերին սպասավորած անձինք սբ. Մովսես և սբ. Եղիա մարգարեներն են եղել:

Այժմ անցնենք Գառնեցու վերջին՝ չորրորդ տեսիլքին, որն ամփոփված է «Գիրք Թղթոց» ժողովածուի մեջ: Տեսիլքն սկսվում է փոքր, բայց ուշագրավ հաղորդմամբ, որով անհայտ հեղինակը կանխում է ընթերցողի հնարավոր կասկածները տեսիլքի վավերականության վերաբերյալ. «Բարեհոգի ճգնավորը մեզ պատմեց նույն այն տարի, երբ պիտի վախճանվեր, երբ Հռոմկլա անառիկ դղյակում էր» («Պատմեաց մեզ բարեհոգի ճգնաւորն մինչ հանդերձեալ էր ի նոյն ամի վախճանել, մինչ էր յանառիկ դղեակն Հոռոմկլայն»): Այսինքն՝ տեսիլքը պատմել է նույն Հովհաննես Գառնեցին այն նույն տարում, երբ վախճանվել է Հռոմկլա ամրոցում: Սակայն ո՞ւմ է պատմել, ո՞վ է նրա պատումի փոխանցողը, չի ասվում. տեսիլքի շարադրողն անհայտ է մնում: Շարունակության մեջ Գառնեցու անունից պատմվում է, որ ինքը մի ժամանակ տարակույս է ունեցել, թե «ազգերից որո՞նք են ընդունելի Աստծուն» («ո՞րք են յազգացս ընդունելի Աստուծոյ»):

Այս մտքերով ընկած՝ Գառնեցին տեսիլք է տեսնում. նա հայտնվում է Երուսաղեմում, մի դաշտում, որտեղ պիտի տեղի ունենա Ահեղ Դատաստանը: Տեսիլքում կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում դատավոր Աստծո գահը, ինչպես նաև տասներկու առաքյալների գահերը: Հաջորդում է սրբոց դասերի ժամանումը Դատաստանի: Ապա դաշտ է գալիս փառազարդ սբ. Գրիգոր Լուսավորիչը, որին սկսում են երանել ու պանծացնել հրեշտակները՝ ասելով, թե՝ «բոլոր սրբերից ավելի բարձր եղար» («գերագոյն գտար քան զամենայն սուրբս»): Լուսավորչի գահը դրվում է անգամ առաքյալների գահերից բարձր («Եւ եդաւ աթոռ նորա գերապատիւ առաքելոցն»)՝ Աստծո գահին մոտ («մերձ լեալ աթոռոյ աստուածութեանն»): Աստված հավիտենական հանգստի է հրավիրում սբ. Գրիգորին, բոլոր սրբերից ավելի բարձր բազմեցնում Լուսավորչին ու նրա ժողովրդին («նստուցանէր զնա բարձրագոյն քան զամենայն սուրբս, նոյնպէս և զժողովուրդն իւր»):

Վերջում Հովհաննես Գառնեցին տեսնում է դժոխքի հավիտենական տանջանքների տարվող մարդկանց: Դրանց մեջ նշմարում է խմբեր, որոնք փորձում են միանալ հայերին, ուղղափառներին («Հոռոմք) կամ կաթոլիկներին («Ֆռանգք»), սակայն հրեշտակները հրեղեն գավազաններով արգելում են նրանց միանալ որևէ մեկին: Զարմացած վարդապետի այն հարցին, թե ովքե՛ր են այդ մարդիկ, հրեշտակը նրան բացատրում է, որ դրանք այն հայերն են, որոնք ընդունել են ուղղափառների, կաթոլիկների կամ ասորիների դավանանքը, ուստի և մերժվել են Աստծուց ու պիտի տանջվեն մեղավորների հետ («Այնոքիկ կամեցան ազգէ յազգս փոխել, և արհամարհեցին զմի մկրտութիւնն և եղեն Հոռոմ, կամ Ֆրանգ կամ Ասորի, և ահա ոչ ընդունին զնոսա իբրև զժողովուրդ Աստուծոյ, այլ իբրև զարհամարհողս, և տանջելոց են ընդ մեղաւորս»): Ընդհանուր առմամբ, այս տեսիլքը նման է Գանձակեցու պատմած երկրորդ տեսիլքին, ուստի կարելի է ենթադրել, որ հիմնված է հենց դրա վրա:

Հակիրճ վերապատմելով Գառնեցու տեսիլքների բովանդակությունը, քննենք, թե ի՛նչ արժեք ունեն դրանք հոգևոր տեսանկյունից:
Նախևառաջ պետք է հատուկ շեշտել, որ քրիստոնեական աստվածաբանության մեջ սրբությունն ու անսխալականությունը հոմանիշներ չեն: Աստվածաբանական մեծ ու փոքր սխալներից զերծ չեն անգամ Եկեղեցու մեծագույն Հայրերը, ինչի համար էլ Եկեղեցին առանց ժողովական քննության ու համաձայնության, իր վարդապետությունը երբեք չի հիմնել այս կամ այն սբ. Հոր կարծիքի վրա: Մինչդեռ Հովհաննես Գառնեցին, թեպետ սրբի համբավ է ունեցել իր ժամանակակիցների մեջ, ձեռագրերում էլ «սուրբ» է անվանվում, այդուհանդերձ, Հայ Առաքելական Եկեղեցին նրա հիշատակը չի անցկացրել իր «Տոնացոյցի» մեջ: Այլ կերպ ասած՝ Հովհաննես Գառնեցին չի սրբադասվել: Եթե անգամ սրբադասված լիներ, նրա պատմածը, ինչպես և ցանկացած սրբի պարագայում, չէր կարող առանց քննության, անվերապահ ընդունելի լինել:

Աստվածաշունչը մեզ պատվիրում է խիստ վերապահությամբ մոտենալ որևէ երազի կամ տեսիլքի, «Քանզի շատերը երազներից խաբվեցին և Տիրոջ հույսից ընկան» (Սիրաք, 34, 7): Պողոս առաքյալը նախազգուշացնում է, որ անգամ սատանան կարող է հրեշտակի տեսքով երևալ՝ մարդկանց խաբելու և մոլորեցնելու նպատակով (տե՛ս Բ Կորնթ. 11, 14): Այդ իսկ պատճառով Հովհաննես առաքյալը կոչ է անում. «Սիրելինե՛ր, ամեն մի ոգու մի՛ հավատացեք, այլ փորձեցեք ոգիները՝ արդյոք Աստծու՞ց են, քանզի բազում սուտ մարգարեներ են աշխարհ եկել» (Ա Հովհ. 4, 1): Ավետարանը մեզ մատնանշում է գերբնական հայտնությունները քննելու և զանազանելու ունիվերսալ սկզբունքը. «Եթե մենք կամ երկնքից հրեշտակը ձեզ ավետարանի ավելին, քան ձեզ ավետարանեցինք, թող նզովյալ լինի» (Գաղ. 1, 8): Այսինքն, որևէ հայտնություն, տեսիլք պետք է քննվի բովանդակության տեսակետից՝ այն համապատասխանու՞մ է արդյոք Եկեղեցու ավանդությանը, թե՞ ոչ:

Մի կողմ թողնելով Ավետման տոնի մասին տեսիլքը, որի՝ զուտ տոնացուցային բնույթի մասին արդեն խոսվեց, անցենք մնացած երեքին: Դրանց մեջ նկատելի է միևնույն հիմնական գիծը՝ մեկ ժողովրդի, տվյալ դեպքում հայ ազգի գերազանցությունը մնացյալ քրիստոնյա աշխարհից: Բայց ինչպիսի՞ն է այս կամ այն էթնոսի գերազանցության մասին աստվածաշնչյան ընկալումը: Հին Կտակարանում որպես բացառիկ, աստվածընտիր և Աստծո սեփական ժողովուրդ է հանդես գալիս հրեա ազգը, որի առաքելությունն էր ճշմարիտ աստվածճանաչողության պահպանումը և Մեսիայի աշխարհ գալու ծրագրին ծառայելը: Այդ բացառիկ դիրքը սակայն հանգեցրեց հրեաների ազգայնամոլությանն ու սնապարծությանը, ինչի համար նրանց խիստ կշտաբանքի էր ենթարկում սբ. Հովհաննես Մկրտիչը (տե՛ս Մատթ. 3, 7-11):

Նոր Կտակարանում առաջ է տարվում լրիվ այլ հարացույց. Տեր Հիսուս Քրիստոսն ի հեճուկս հրեաների ուսուցանում է, որ երկրի չորս ծագերից գալու են մարդիկ և բազմելու են Աստծո Արքայության մեջ, իսկ հրեաները դրանից դուրս են մնալու (տե՛ս Մատթ. 8, 11-12): Քրիստոսի վարդապետության համաձայն` Աստծո արքայությունը ոչ թե հրեա ժողովրդի մենաշնորհն է, այլ նախատեսված է բոլոր ազգերի համար: Բոլոր ազգերն ընտրված ու հրավիրված են՝ ժառանգելու համար Աստծո արքայությունը՝ հավատալով և ընդունելով Աստծո Որդուն: Քրիստոսի Մարմնի՝ Եկեղեցու մեջ ազգային, դասակարգային և որևէ այլ խտրականություն գոյություն չունի, ինչպես որ դրա մասին հայտարարում է սբ. Պողոս առաքյալը. «Չկա հրեա, ոչ էլ հեթանոս, թլփատություն և անթլփատություն, օտարերկրացի, սկյութացի, ծառա, ազատ, այլ ամենը և ամենի մեջ Քրիստոսն է» (Կող. 3, 11): Քրիստոնյաները Աստծո զավակներն են, նրա ժողովուրդը՝ «Նոր Իսրայելը», որի մասնիկը դառնալու հնարավորությունը բաց է բոլոր ադամորդիների համար: Սբ. Պետրոս առաքյալի համաձայն՝ քրիստոնյաներն ընտրյալ, սուրբ ազգն են, Աստծո սեփական ժողովուրդը (տե՛ս Ա Պետ. Բ, 9-10): Քրիստոսի Եկեղեցին, Նրա փրկարար վարդապետությունը չի կարող սահմանափակվել որևէ ազգության շրջանակներով, չի կարող դառնալ այս կամ այն ազգի սեփականությունը: Դա նշանակում է նորից վերադառնալ Հին Կտակարանին: Մինչդեռ Նոր Կտակարանում «Աստծո ազգ» գաղափարը դուրս է գալիս հինկտակարանյան նեղ ազգային շրջանակներից, տիեզերական, համայն մարդկությունը ճշմարիտ աստվածպաշտությամբ ու քրիստոնեական սիրով միավորող մի իրողություն դառնում: Հետևաբար, որևէ ազգ գերապատվելը կամ էլ ստորադասելը դեմ է Քրիստոնեությանը. ազգայնամոլությունն անհամատեղելի է Ավետարանի հետ:

Գառնեցու վերջին տեսիլքում ուշագրավ է այն, թե ի՛նչ պատվի է արժանանում սբ. Գրիգոր Լուսավորիչը. նա հայտնվում է բոլոր սրբերից բարձր, նրա գահը դրվում է Քրիստոսի տասներկու առաքյալների գահից էլ բարձր՝ Աստծո գահին մոտիկ: Այս ամենը հակասում է սբ. Ավետարանին, քանի որ Տիրոջ իսկ վկայության համաձայն, կանանցից ծնվածներից մեծագույնը սբ. Հովհաննես Մկրտիչն է (տե՛ս Մատթ. 11, 11): Հետևաբար, Տիրոջ Կարապետն է մեծագույն սուրբը, և որևէ ոք, այդ թվում նաև սբ. Լուսավորիչը չի կարող նրա տեղը գրավել: Պատահական չէ, որ Ահեղ Դատաստանի պատկերագրության մեջ Քրիստոսի աջից պատկերվում է Տիրամայրը, իսկ ձախից սբ. Հովհաննես Մկրտիչը՝ որպես սրբերից մեծագույնը: Անպատշաճ է նաև այն, որ Թաբոր լեռան վրա Փրկչի հետ զրուցելու համար հայտնված Եղիան ու Մովսեսի հոգին մեկ անգամ էլ հայտնվում են՝ ծառայելու մարդկանց, ինչ ազգության էլ որ վերջիններս լինեն: Անհարիր է և այն, որ ինքն Աստված ոտքի է կանգնում այս կամ այն ազգի (տվյալ դեպքում հայերի) առջև, համբուրում նրան ևն: Հետևաբար տեսանելի է, որ Գառնեցու տեսիլքների պատգամը, բուն ասելիքը համահունչ չէ Ավետարանին, աստվածաբանական տեսանկյունից անընդունելի է:

Ինչ վերաբերում է տեսիլքների պատմական ժամանակաշրջանին ու միջավայրին, ապա պետք է նշել հետևյալը. կիլիկյան շրջանում հայ հասարակությունը նոր պատմական պայմանների մեջ հայտնվեց: Հայերը, Կիլիկիայում հաստատվելով, սերտ փոխհարաբերությունների մեջ մտան ոչ միայն ուղղափառ բյուզանդացիների, այլև կաթոլիկ խաչակիրների հետ, ինչն ստեղծեց մշակութային երկխոսության, փոխազդեցության մթնոլորտ: Վերջինս բնականաբար, տարածվում էր նաև եկեղեցական կյանքի վրա: Բայց այդ մթնոլորտը բոլորովին խորթ էր բուն Հայաստանի հասարակությանը, որը փակ էր մնում քրիստոնյա Արևմուտքի՝ Բյուզանդիայի և Եվրոպայի հետ կապերի համար, նախընտրելով ինքնամփոփ, մեկուսի կյանքը: Բնականաբար, կիլիկյան «ազատամիտ» հագևորականության և բուն Հայաստանի «ավանդապահ» եկեղեցականության հարաբերությունների միջև լարվածություն կար: Բուն Հայաստանի հոգևորականությունը փորձում էր ոչ միայն պահել իր ավանդույթները, այլև վերահսկել Կիլիկիայում հաստատված Հայոց կաթողիկոսի քայլերը:

Հենց այդ պայմաններում են շրջանառության մեջ մտել վերոնշյալ տեսիլքները: Պատահական չէ, որ Հովհաննես Գառնեցուն և նրա տեսլիքներին մի ամբողջ գլուխ է նվիրում բուն Հայքի ավանդապահ հոգևորականներից մեկը՝ պատմիչ Կիրակոս Գանձակեցին, որն իր երկը գրել է 1241-1271 թթ.: Այդ ժամանակամիջոցն ընկնում է Կոստանդին Բարձրբերդեցի կաթողիկոսի գահակալության տարիներին, երբ Հայ Առաքելական Եկեղեցին սերտ կապեր էր հաստատել թե Հռոմեա-Կաթոլիկ, և թե Ուղղափառ Եկեղեցու հետ: Այդուհանդերձ, նկատելի է, որ Գանձակեցու շարադրած տեսիլքները սոսկ պաշտպանական բնույթ ունեն. դրանք ջատագովում ու պանծացնում են Հայ Առաքելական Եկեղեցուն ու նրա զավակներին՝ մնացած քրիստոնյաներին հատուկ չդատապարտելով: Նույնը չի կարելի ասել «Գիրք Թղթոց»-ի տեսիլքի մասին:

Բանն այն է, որ ժողովածուն ստեղծվել է Կիլիկիայում, 1298 թ., երբ Հայոց կաթողիկոս էր Գրիգոր VII Անավարզեցին (1293-1307 թթ.), իսկ արքայական գահին էր բազմած դավանանքով կաթոլիկ ու ֆրանցիսկյան վանական Հեթում II թագավորը (1289-1293, 1295-1296, 1299-1301 թթ.): Գրիգոր Անավարզեցին ու Հեթում թագավորը ամեն գնով հետամուտ էին Բյուզանդիայի ու Հռոմի հետ եկեղեցական միություն հաստատելու գաղափարին, ինչը մի կողմից ոգևորում էր միության կողմնակիցներին, մյուս կողմից՝ գրգռում դրա հակառակորդներին: Իրավիճակն այն աստիճան սրված էր, որ շուրջ 1297 թ. Արևելյան Հայաստանի մի խումբ բարձրաստիճան եկեղեցականներ՝ իրենց պարագլուխ, Սյունիքի մետրոպոլիտ Ստեփանոս Օրբելյանի († 1305 թ.) գլխավորությամբ հայտարարեցին. «Մենք համաձայն ենք՝ մեր հայրերի հետ դժոխք իջնելու, բայց հոռոմների հետ երկինք չբարձրանալու» («Հաւան եմք մեք ընդ մեր հարսն ի դժոխս իջանել, եւ ոչ ընդ Հոռոմոց յերկինս ելանել»): Ահա հենց այս շիկացած մթնոլորտում էլ շարադրվել է «Գիրք Թղթոց»-ի տեսիլքը, որի համաձայն մյուս քրիստոնյաներին հարող հայերը դատապարտվում են հավիտենական հրո ճարակ դառնալու:

Գառնեցու տեսիլքների շրջանառությունը մի ուրիշ նպատակ էլ ուներ. բանն այն է, որ Միջնադարում Հայ Առաքելական Եկեղեցին իր հակաքաղկեդոնյա դիրքորոշման պատճառով բավականին մեկուսացել էր մնացյալ քրիստոնյա աշխարհից՝ սահմանափակվելով հայ ժողովրդի շրջանակներում: Հակաքաղկեդոնյա մյուս ազգերից (ղպտիներ, եթովպիացիներ, ասորիներ) հայերը կապեր ունեին միայն ասորիների հետ, սակայն հայերի և ասորիների միջև էլ կային դավանաբանական ու ծիսական տարբերություններ: Պատահական չէ, որ «Գիրք Թղթոց»-ի տեսիլքում ուղղափառների ու կաթոլիկների հետ մեկտեղ դատապարվում են նաև ասորիները:

Կարելի է ասել, որ Հայ Առաքելական Եկեղեցու համար այս մեկուսի իրավիճակը բավականին անբնական ու խնդրահարույց էր: Դրանից ելքեր փնտրելով` հայ աստվածաբանական միտքը հայորդիներիս առանձնահատուկ մի ազգ լինելու մասին գաղափարներ պիտի մշակեր: Այսպես, Պողոս վարդապետ Տարոնացին († 1123 թ.) քրիստոնյա աշխարհում հայոց միայնակությունը փորձում էր հիմնավորել ու արդարացնել աստվածաբանորեն: Օրինակներ բերելով Հին Կտակարանից, որտեղ խոսվում է Աստուծո եզակի ընտրյալների մասին՝ Տարոնացին գրում է. «Ահա, տեսա՞ր, որ մեկն ավելի պատվական է, քան բազմությունը: Եվ ահավասիկ, հայերը մեկն են: Ինչպես որ Փրկչի վարշամակն էր մյուս կտավներից զատված և մի կողմ դրված (տե՛ս Հովհ. 20, 7), ինչը մեր ազգի օրինակն է՝ բոլոր ազգերից կարգերով ու կրոնով զատված» («Ահա տեսե՞ր զմինն պատուական քան զբազումսն, և ահա մինն Հայք են: Որպէս վարշամակն փրկչին զատուցեալ յայլ կտաւոցն, և ի մի կողմն կացեալ, որ է օրինակ մերոյ ազգիս, զատուցեալ յամենայն ազգաց, կարգօք և կրօնիւք»):

Նույն մատենագրի համաձայն` հայերին էր խորհրդանշում նաև Ահարոնի ծաղկյալ գավազանը. «Վկայության խորանում դրվեց տասներկու գավազան, բայց միայն Ահարոնի [գավազանը] ծաղկեց (Թվոց, 17, 8): Եվ մեկ գավազանի ծաղկումը հայերն են՝ ծաղկած սբ. հավատքով ու ճշմարիտ խոստովանությամբ…» («Եւ երկոտասան գաւազան եդաւ ի խորանն վկայութեան, և Ահարոնին միայն ծաղկեցաւ. և ծաղկեալն միոյ գաւազանին` Հայք են, ծաղկեալք սբ. հաւատով և ճշմարիտ խոստովանութեամբ…»): Ահա, Պողոս Տարոնացու նույն այս գաղափարներն են առաջ տանում Հովհաննես Գառնեցու տեսիլքները:

Եզրափակելով. Հովհաննես Գառնեցի վարդապետի անունով մեզ հասած տեսիլքները՝ իրականում նրանից պատմված լինեն, թե պարզապես սրբակենցաղ վարդապետին վերագրված, ընդունելի չեն հոգևոր տեսանկյունից: Ըստ երևույթին, դրանք ծագել են պարզ ժողովրդի մեջ՝ անհրաժեշտ աստվածաբանական խորքից զուրկ լինելով: Միևնույն ժամանակ, լինելով XIII դ. գրական հուշարձաններ, այդ տեսիլքները կարևոր են դրանք կերտած միջավայրն ու ժամանակաշրջանը հուզած խնդիրների ուսումնասիրության համար: