Հայաստանի կրոնական կազմակերպությունները Պատրաստված է ըստ Հայ կաթողիկե եկեղեցու նյութերի

1. Օսմանեան Կայսրութիւնը եւ Քրիստոնեաները

«Թիւրքերը, Պետականութեան մասին իրենց աստուածաբանական ըմբռնումներուն պատճառով, իրենց ոչ-իսլամ հպատակները կը դասէին անոնց եկեղեցական պատկանելիութեան համաձայն, եւ ոչ թէ անոնց ազգութեան: Այսպէս «Րում միլլէթ»ը (Յոյն ազգ), կ՛ընդգրկէր յունական ծէսին պատկանող բոլոր քրիստոնեաները, Պուլկարացիները, Սերպերը, Ռումանացիները, ուղղափառ Ալպանացիները, նոյնիսկ Սուրիոյ արաբ մելքիտները, ինչպէս նաեւ իսկական յոյն Հելլենները:

Պոլսոյ յոյն տիեզերական Պատրիարքը, որ ըստ եկեղեցական կանոններու, միայն իր Պատրիարքութեան սահմաններուն, այսինքն՝ Թրակիոյ եւ Անատոլիայի վրայ իրաւատութիւն ունէր, դարձաւ քաղաքական պետը բոլոր յուանծէս քրիստոնեաներուն, որոնք այսպէս կազմեցին «Հռոմայեցիներուն ազգը» (Ռում միլլէթի):

Ժամանակ մը ետք, միեւնոյն ձեւով, Հայ Պատրիարքութիւն մը ստեղծուեցաւ Պոլսոյ մէջ (1461-ի շուրջ, ծանօթ.), որուն գահակալը իր ազգակիցներուն վրայ ստացաւ նոյն իրաւասութիւնները, զորս յոյն Պատրիարքը կը վայելէր իրեններուն վրայ» (Colonel Lamouche, Histoire de la Turquie):

Հետեւաբար, պետական այս օրինագծով, թրքահպատակ Հայերը, ըլլա՛ն առաքելական, կաթողիկէ թէ աւետարանական,ենթակայ էին մէկ եկեղեցական իշխանութեան. Պոլսոյ Հայ Առաքելական Պատրիարքին, որ հակառակ ազգային-եկեղեցական կանոններուն, Սսոյ Կաթողիկոսէն ալ բարձր հեղինակութիւն ունէր Բ. Դրան մօտ, օսմանեան Հայութեան միակ պետական ներկայացուցիչը ըլլալուն: «Քրիստոնեաները իրենք զիրենք կը կառավարէին իրենց համայնքին չափանիշներով. կը պահպանէին իրենց աւանդութիւններն ու իրենց լեզուն, իրենց Առաջնորդին ու աշխարհական խորհրդատուներու ղեկավարութեամբ: Թրքական վարչաձեւին մէջ, անհատը Պետութեան անդամ ըլլալէ առաջ, իր համայնքին անդամ է: Պետութիւնը վերեւի կառոյցն է: Քրիստոնեայ համայնքները կրնային իրենց անդամներէն տուրքեր գանձել իրենց եկեղեցական եւ մշակոյթային պահանջներուն համար, դպրոցներ ու բարեսիրական հաստատութիւններ ունենալ: Ամուսնութիւնները, ապահարզանը ու ժառանգական խնդիրները եկեղեցական ատեաններու յանձնուած էին» (J. Boulos, les peuples et les Civilisations du Proche Orient, vol. V.) Հետեւաբար, Օսմանեան Տէրութեան բոլոր հայ կաթողիկէները կրօնապէս ու քաղաքականապէս հպատակ էին Պոլսոյ Հայոց Պատրիարքին: Անոնց արգիլուած էր ուրոյն պետ ունենալ, ուրոյն եկեղեցի, կղեր կամ աղօթավայր ունենալ: Այս օսմանեան իրավիճակին զօրութեամբ, Հայ Կաթողիկէները յաճախելու էին Պոլսոյ Պատրիարքին եկեղեցիները, հոն մկրտուելու, պսակուելու եւ թաղուելու էին, անոր դատական ատեանին դիմելու էին: Oսմանեան կայսրութեան մէջ կային նաեւ եւրոպացի կամ լատին կաթողիկէներ, որոնք Պոլսոյ գրաւումէն առաջ, հոն էին…: Անոնք շնորհիւ Capitulations-ի (1535) եւ Պոլիս բնակող եւրոպական դեսպաններու ներկայութեան, կրօնական ազատութիւն կը վայելէին, ունէին իրենց եկեղեցիները, կղերն ու Արքեպիսկոպոս մը: Ուստի երկու տեսակ կաթողիկէներ կ՛ապրէին Օսմանեան Կայսրութեան մէջ. անոնք որ կաթողիկէ ըլլալնուն համար կրնային հալածուիլ, բանտարկուիլ ու աքսորուիլ (որոնցմէ էին Հայ Կաթողիկէները), եւ անոնք որ կրնային անպատիժ ու քիչ մը ցուցադրաբար իրենց կաթողիկէութիւնը ապրիլ:

Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին «Միաբանո՞ղ Եկեղեցի» է

Արծիւեան հիմնադիրը չէ Հայ Կաթողիկէութեան: Իր ժամանակ ու իրմէ առաջ՝ արդէն քիչ մէ ամէն տեղ հայ կաթողիկէ կեդրոններ գոյութիւն ունէին:

Կարապետ Եպս. Ամատունի, իր “L’Eglise Armռnienne et la Catholicitռ”, (1978, Venise, Imp. T.L.A.) աշխատասիրութեան մէջ, կ՛եզրակացնէր ուրիշ հեղինակներու հետ. «Մեր օրերուն Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցին, որպէս ժառանգորդը այն Եկեղեցիին զոր Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ կանգնեց եւ զոր պահպանեց Ս. Սահակ, Ս. Մեսրոպ Մաշտոց եւ անոնց հաւատարիմ հետեւորդ Հայրապետները, չի կրնար դասուիլ այն կաթողիկէ եկեղեցիներուն շարքին, որոնք Արեւելքի մէջ ծնունդ առին ԺԶ. եւ ԺԷ. դարերուն՝ Բիւզանդական շրջագիծին մէջ եւ որոնք «Միաբանող» կը կոչուին:

Բոլոր Հայրապետները, որոնց անունը յիշուած է այս կայքին մէջ, կազմեցին այն կաթողիկէ առէջը, սկիզբէն մինչեւ ԺԸ դար: Աբրահամ Արծիւեանի, 1742-ին, Հալէպի մէջ Հայ Կաթողիկէ ուրոյն Նուիրապետութիւն մը նախաձեռնելու այդ շղթային շարունակութիւնն է:

Այս տուեալներուն լոյսին տակ, Հայ Կաթողիկէները «միաբանող» կոչելը՝ Պատմութիւնը խեղաթիւրել պիտի նշանակէր ( Կարապետ Եպս. Ամատունի)…

Հայ Կաթողիկէութիւնը Արծիւեանէն առաջ

Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքութիւնը վերահաստատող Աբրահամ Արծիւեանէն առաջ, Պոլսոյ, Մարտինի, Հալէպի, Տիարպեքիրի, Լեհաստանի, Թրանսիլվանիոյ, Իտալիոյ մէջ հաստատուած հայ կաթողիկէ ժողովուրդ կար, մերթ սակաւաթիւ, մերթ ստուարաթիւ, ենթակայ զանազան ու զարմանազան հայ թէ ոչ-հայ Առաջնորդներու. Հօտ մը առանց Հայ Կաթողիկէ Նուիրապետութեան:

Պէ՞տք էր այդպէս շարունակել:

Կարգ մը հայ եւ լատին եկեղեցականներ, համարելով որ Հայոց Եկեղեցին արդէն կը պատկանէր Տիեզերական Եկեղեցիին ու միայն տգիտութենէ կամ անգիտութենէ մղուած՝ Ֆիզիքապէս բաժնուած էր անկէ, կը նախընտրէին չխզուիլ Հայոց Եկեղեցիէն, այլ զայն ներսէն ներգրաւել լուսաբանութեան ուժով: Այս տեսակէտը նկատի չէր առներ, թէ Հայոց Եկեղեցին, ինք, ի՞նչ կը մտածէր այս հարցին շուրջ:

Ուրիշ եկեղեցականներ, մանաւանդ Պոլսոյ Ֆրանսացի դեսպաններուն նախաձեռնութեամբ, համամիտ էին երկխօսութեան ճամբով՝ լեզու գտնելու Պոլսոյ Հայ Պատրիարքութեան հետ: 1701-էն սկսուած ու մինչեւ 1830 շարունակուած բանակցութիւնները մնացին ապարդիւն, մերթ այս կողմին, մերթ միւս կողմին յարուցած դժուարութիւններուն պատճառով:

Հիմնահարցը հետեւեալն էր. արդեօք Հայոց Եկեղեցին Տիեզերականէն բաժնուա՞ծ թէ անոր միացած նկատուելու էր: Այս հարցումին տրուած դրական կամ ժխտական պատասխանին համաձայն, հայ կաթողիկէներուն թոյլ կը տրուէր կամ կը մերժուէր զայն յաճախել: Հայ կաթողիկէութիւնը, մանաւանդ Պոլսոյ մէջ, երկու հոսանքի բաժնուած էր: Դրական պատասխանին կողմնակիցները հանգիստ կը յաճախէին ազգային եկեղեցիները:

Իսկ ժխտական պատասխանին կողմնակիցներուն համար՝ երկընտրանքը խղճի ծանր հարց կը դառնար, որ ի վերջոյ կրօնական ազատութեան պահանջ ու խղճի կաշկանդումի դէմ բողոքի ձեւ առնելով, հայ կաթողիկէ զանգուածները մղեց ուրոյն Համայնք մը դառնալու որոշումին:

Անկախացումի առաջին փորձը կատարուեցաւ Մայրաքաղաքին մէջ, 1714-ին, Սուլթանին ու Հայ Պատրիարքին աչքերուն տակ ու վերջ գտաւ մասնակցողներուն աքսորով, բանտարկութեամբ կամ փախուստով: Բանտարկեալներուն մէջ էին Մելքոն Եպս. Թազպազեան, որ պատրիարք ընտրուած էր, եւ Հալէպի Եպիսկոպոս Աբրահամ Արծիւեան, եւ որոնք թիարանի դատապարտուեցան:

Արծիւեանի անկարելի գրաւը

Անկախացումի երկրորդ փորձը կատարուեցաւ Հալէպի մէջ, կեդրոնէն հեռու, 1740-ին, եւ Աբրահամ Արծիւեան ընտրուեցաւ Հայ Կաթողիկէ Պատրիարք: Բենեդիկտոս ԺԴ. Պապը վաւերացուց Արծիւեանի ընտրութիւնը եւ անոր Աթոռին յանձնեց աշխարհով ցրուած Հայ Կաթողիկէութիւնը իր հովանիին տակ համախմբելու առաքելութիւնը:

Ծրագիրը պայծառ էր, բայց իրագործումը երկարաշունչ: Արդարեւ, Հայ Կաթողիկէները կ՛ապրէին տարբեր ազգերու եւ պետութիւններու, տարբեր կրօններու ու մշակոյթի, տարբեր անցեալի պատկանող եւ իրարու դէմ թշնամի տարբեր երկիրներու մէջ, որոնց իշխանաւորները կասկածով կը նայէին դուրսէն եկող նոյնիսկ եկեղեցական միջամտութեան: Ուստի պէտք էր ձեռնարկել Օսմանեան կայսրութենէն, ուր կային հողային, քաղաքական ու վարչական միաձեւութիւն:

Ծրագիրը իր մեծղիութեան պատճառով, երկու գլխաւոր արգելքներու բախեցաւ. առաջինը Բ. Դուռը չճանցաւ Հռոմի կողմէ ստեղծուած այն նոր «միլլէթ»ը, որ կը խախտէր օսմանեան օրէնսդրութիւնը: Արծիւեան պետական ոճրային հետապնդումի տակ դրուեցաւ: Պոլսոյ ճամբաները իր առջեւ փակ գտնելով, ան իր Պատրիարքական Աթոռը Լիբանան հաստատեց, որ թէեւ օսմանեան իշխանութեան ենթակայ, սակայն քաղաքականօրէն աւելի մօտ էր Եգիպտոսի ըմբոստ Փաշաներուն քան թէ Պոլսոյ:

Արծիւեան բախեցաւ երկրորդ արգելքի մը, որ իրմէ առաջ գոյութիւն ունեցող հայ եւ լատին կաթողիկէ Առաջնորդներուն ընդդիմութիւնն էր: Անոնց համար դժուար եղաւ այս նորեկ իշխանութեան ենթարկուիլ:

Հուսկ Հռոմ եւս, ներկայ հանգրուանի դժուարութիւններուն դիմաց, նախընտրելի գտաւ Օսմանեան տէրութեան հայ կաթողիկէները, փոխանակ մէկ պետի տակ դնելու, ինչ որ տակաւին ժամանակ կ՛ուզէր կազմակերպուելու, զանոնք յանձնել երկու կեդրոններու իրաւասութեան, ընդօրինակելով Հայ Եկեղեցիին գործադրած սահմանային բաժանումները:

Ուստի, Սսոյ Կաթողիկոսութեան համապատասխանող թեմերը յանձնեց Արծիւեան Պատրիարքութեան, իսկ Պոլսոյ Պատրիարքութեան համապատասխանող թեմերը՝ նախ յանձնեց Լատին Արքեպիսկոպոսին, ապա Հայ Կաթողիկէ Արքեպիսկոպոսութեան, երբ ան հիմնուեցաւ ապագային: Այսպէս, Օսմանեան կայսրութեան հպատակ հայ կաթողիկէները ունեցան երկու կեդրոն, Պոլիս ու Զմմառը, որոնք ի վերջոյ իրարու միացան 1966-ին:

Լատին Եկեղեցին Արեւելքի Մէջ

Եւրոպական յաղթական զօրքերուն հետքերով, լատին միսիոնարնրու փաղանգը մուտք գործեց Արեւելք: Անոնք դէմ առ դէմ գտնուեցան Արեւելեան Եկեղեցիին բազմազգի ժողովուրդներուն ու այլազան ծէսերուն: Այս միսիոնարներուն ոմանց մօտ՝ քարոզելու եռանդը յաճախ աւելի մեծ էր քան անոնց ունեցած ծանօթութիւնը՝ այդ պատմական Եկեղեցիներուն մասին: Այս պատճառով, արեւելեան ծէսերը յարգելու ու պահպանելու Հռոմէն տրուած հրահանգները՝ միշտ չէ որ յարգուեցան միսիոնարներու կողմէ: Ներկայ միութենական հոգեբանութենէն շատ հեռու էին տակաւին:

Սակայն այդ միսիոնարներուն կը պարտինք հոգեւոր կեանքի ու բարեպաշտութեան արծարծումը, քանի որ նախորդ մութ դարերուն ընթացքին՝ անիկա շիջած էր, քաղաքական ու հոգեւոր անտէրութեան հետեւանքով:

250-ամեակի առիթով՝ հոս յիշուող անձերուն մօտ, ըլլան պատրիարք, եպիսկոպոս թէ պարզ վարդապետ կամ կրօնաւոր, կը նկատենք կրօնաւորական կեանքի հանդէպ պապակ մը, խերուն ծարաւ մը քրիստոնէական ապրումի, սրբութեան, նուիրումի եւ զոհողութեան: Այս մարդիկը հոգեւորականներ են, ո՛չ դիւանագէտներ կամ անձնական շահը որոնող արկածախնդիրներ: Կը ծրագրեն ու կը գործեն յանուն Ճշմարտութեան կամ այն ինչ որ անոնց Ճշմարտութիւն կը թուի: Հոգեւորական պայծառ դէմքեր, որոնք մեր ժամանակի մարդոց համար օրինակ կրնան ծառայել. ինչպէս որ օրինակ հանդիսացան իրենց դարերուն մէջ:

2. Մխիթարյան միաբանություն

Մխիթար Աբբահայր ծնած է Սեբաստիա 1676ին, երբ Հայաստանի մեծ մասը եւ ժողովուրդը կ’ապրէր դժուարին օրեր: Տակաւին շատ փոքրիկ ստացաւ կրօնական դաստիարակութիւն: Բարձրագոյն ուսման անյագ ծարաւով շրջեցաւ Էջմիածնի, Սեւանի ու Բասենի վանքերը, ուր յուսախաբ չգտաւ իր ակնկալածը: Պատանի տարիքէն Ս. Նշան վանքին մէջ նուիրուեցաւ անխոնջ ընթերցումի եւ ինքնազարգացման: Քսան տարեկանին, հազիւ քահանայ ձեռնադրուած՝ ականատես Հայաստանի նիւթական եւ իմացական տխուր վիճակին, կը յղանայ աշակերտներ հաւաքելու եւ Միաբանութիւն մը հիմնելու գաղափարը, հաւաքաբար աշխատելու՝ Հայ ժողովուրդին հոգեւոր, բարոյական եւ իմացական մակարդակը բարձրացնելու համար:

Մեծ խորհուրդ, գեղեցիկ ծրագիր, բայց իրագործումը այդ օրերուն՝ շատ դժուար:

1700ին, ինը աշակերտներէ շրջապատուած, դրաւ հիմը իր երազած հաստատութեան, որ յաջորդաբար իր անունով ալ պիտի կոչուէր ՄԽԻԹԱՐԵԱՆ ՄԻԱԲԱՆՈՒԹԻՒՆ:

Հալածուած ազգակիցներէ իր կրօնական եւ ազգային հաշտարար համոզումներուն պատճառով, կ’ապաստանի նախ Մեթոն (Յունաստան) եւ ապա 1715ին վերջնականապէս կ’անցնի Վենետիկ: Անձնական ճիգերով եւ բարեկամներու օգնութեամբ՝ օրուան իշխանութիւններէն սեփականութիւն կը ստանայ Ս.Ղազար կղզին: Պաշտօնապէս հոն կը հաստատուի 8 Սեպտեմբեր 1717ին, տասնվեց միաբաններով:

Այդ թուականէն սկսեալ, ամայի կղզին կը դառնար օրրանը հայ մշակոյթին, ամենէն կենսունակ կեդրոնը ԺԸ.րդ դարու Հայկական Վերածնունդին:

Մխիթարի կեանքը մէկ նպատակ ունեցաւ.- Հասցնել պատրաստուած վարդապետներ մտաւոր լոյս եւ գիտութիւն սփռելու համար Հայ Ժողովուրդին:

Իր բովանդակ կեանքը նուիրեց իր ժողովուրդի լուսաւորութեան սրբազան գործին, տոգորուած այնպիսի բարոյական կորովով մը՝ որ չի՛ գիտեր կանգ առնել խոչընդոտներու դիմաց:

Ան խորունկ հաւատքի, բացառիկ կամքի, հզօր եւ խորաթափանց մտքի տէր անձնաւորութիւն մըն էր, օժտուած իմացական ու հոգեկան արտակարգ ձիրքերով:

Անհուն խանդավառութեամբ լծուեցաւ ծանր ու յարատեւ աշխատանքի՝ շինարարական, կրօնական եւ ուսումնական մարզերու մէջ:

Մխիթարի գրական արտադրութիւնը կը կազմեն շուրջ քսան հրատարակութիւններ, որոնց մէջ ամէնէն ակներեւն է «Հայկական Բառարան»ը, որ լոյս տեսած է 1749ին, իր մահէն երեք շաբաթ յետոյ: Մխիթարի մեծագոյն արժանիքներէն մին: Ընդարձակ գործ եւ դժուարին ձեռնարկ մը, որ դարձաւ հիմնաքարը եւ փրկութիւնը մեր լեզուին:

Սակայն ամենամեծ նորութիւնը իր հրատարակութիւններուն մէջ որ ամենամեծ նորութեան պէս ողջունուեցաւ, բանալով դարագլուխ մը, եղաւ «Աստուածաշունչ»ը:

Անոնց կողքին ունի նաեւ լեզուական, մեկնողական եւ քերթողական գործեր:

Մխիթար իբրեւ միտք եւ կարողութիւն հանճարեղ յայտնութիւն մըն է, ինքնաշխատութեամբ հասած զարգացման բարձրագոյն աստիճաններուն, իմացականութիւն մը, որ մեր մէջ մտցուց գիտութեան սէրը:

Մխիթար իր աշխատանքով եղաւ ոչ միայն հիմնադիր կրօնական հաստատութեան մը, այլ վերստեղծող մը գրական, մշակութային, կրթական եւ ուսումնական այնպիսի շարժումի մը, որ միշտ աւելի զարգացաւ ու ծաւալեցաւ եւ 1800-ական թուականներէն սկսեալ գործնականապէս յաջողեցաւ ներշնչել ազգային ուժեղ ոգի, գիտակցութիւն, սէր՝ ազգային պատմական եւ մշակութային գանձերուն հանդէպ, հաւատք՝ նոր դարաշրջան մը սկզբնաւորելու՝ մտաւոր եւ գրական կեանքի ծաղկումով:

իր հրատարակած Աստուածաշունչի վերջաբանին մէջ որպէս կտակ կ’աւանդէ կրօնքի եւ ազգասիրութեան երկու անշփոթ գաղափարներու վարդապետութիւնը առանց մէկը միւսին զոհելու. այդ իր տուած ուղղութիւնը եղաւ նկարագիրը իր աշակերտներուն:

Կրօնական ու մշակութային կեանքի մը վերանորոգումին, եւ ատոր հասնելու լուսաւոր ծրագիրի մը յղացումին մէջ հետեւաբար հարկ է տեսնել անոր բուն արժէքը, եւ մանաւանդ այն ապառաժեայ կամքին մէջ որ գիտցաւ ստեղծել գրական շարժումի կեդրոն մը եւ տալ անոր անհրաժեշտ մղումը որպէսզի իր յաջորդները կատարելագործեն իր ձեռնարկները եւ տան անոնց հաստատութիւն ու բեղմնաւոր կեանք:

Մխիթար եղաւ որ առաջին անգամ, յետ անկումի դարերուն, ներարկեց մեր մէջ կրօնքի, հայրենիքի, ճշմարտութեան եւ արուեստի գաղափարները, փոխեց մեր մտայնութիւնը, փարատեց հայ մտքի հորիզոնին թանձր խաւարը բանալով նոր աշխարհ մը լոյսի, գիտութեան եւ կեանքի:

Մխիթարեան Զոյգ Ճիւղեր Եւ Վերամիացում

Մխիթար կը մահանար 27 Ապրիլ, 1749ին. իրեն կը յաջորդէր երիտասարդ Ստեփանոս Մելքոնեան Աբբահայրը (1750-1800): Որոշ տարակարծութիւններու պատճառով, 1773 թուականին, խումբ մը վարդապետներ կը հեռանան Սբ.Ղազար կղզիէն ուղղուելով Թրիեստ: Սիրալիր հիւրընկալութիւն գտնելով աւստրիական կայսրութեան կողմէ, վերջնականապէս կը հաստատուին Վիեննայի մէջ 1811ին: Մխիթարեան զոյգ թեւերը բազմաջան աշխատանքով կը նուիրուին հայ ժողովուրդի կրթադաստիարակչական, մշակութային եւ հովուական ծառայութեան:

Մխիթարեան Միաբանութիւնը, Վենետիկի եւ Վիեննայի իր պատմական զոյգ ճիւղաւորումներով, յետ երկարամեայ բանակցութիւններու եւ քննարկումներու, Վենետիկի Սբ. Ղազար Մայրավանքին մէջ, 10-21 Յուլիս, 2000ին, կազմակերպեց միացեալ ընդհանուր արտակարգ ժողով մը, մասնակցութեամբ երկու հաստատութիւններու բոլոր միաբաններուն: Սոյն ժողովին Միաբան Վարդապետները միասնաբար որոշեցին անմիջական եւ ամբողջական միութիւն մը իրականացնել, ստեղծելով Մխիթարեան միացեալ մէկ Միաբանութիւն, մէկ կեդրոնական վարչութեամբ:

Պատմական այս քայլը կը զուգադիպի Մխիթար Վրդ. Սեբաստացիի կողմէ հիմնուած Միաբանութեան 300ամեակին, Քրիստոնէութեան 2000ամեայ յոբելեանին, ինչպէս նաեւ Հայաստանի մէջ Քրիստոնէական Կրօնքի պաշտօնական ընդունման 1700ամեակին:

Ներկայիս գոյութիւն ունի մէկ Մխիթարեան Միաբանութիւն, որուն գլխաւոր կեդրոնատեղին է Վենետիկի Սբ. Ղազարի Մայրավանքը, իսկ Վիեննայի վանքը կը դառնայ իբրեւ առաջին գլխաւոր Մենաստան: Վիեննայի այս Մենաստանը, իր կարգին ունի տեղական Աբբահայր տիտղոսը կրող Վանահայր մը:

Զոյգ Միաբանութիւններու բոլոր առաքելավայրերն ու կեդրոնները կը կառավարուին Ընդհանրական Աբբահօրմէ եւ իր միացեալ վարչական խորհուրդէն:

Ներկայիս Մխիթարեան միաբանութեան անդամներուն թիւը ներառեալ 3 եպիսկոպոսները՝ 26 է:

Մխիթարեաններու Մշակութային Գործունէութիւնը

Մխիթարի օրինակին հաւատարմօրէն հետեւեցան իր հաստատութեան անդամագրուող միաբանները, ջանալով իրագործել անոր գաղափարականը եւ կատարելագործել ընդհանուր ծրագիրը հետեւողական կերպով: Այսինքն, ուսումնասիրել ու ծանօթացնել Հայ ժողովուրդին իր պատմական, եկեղեցական, գրական, լեզուական, գիտական ու մշակութային արժէքները դարերու ընթացքին:

Այս բացայայտ աշխատանքին դիմաց է որ ԺԹ. դարու Զարթօնք-Վերածնունդը անըմբռնելի կը դառնայ առանց Մխիթարեաններու:

Մխիթար եւ իր յաջորդները ծրագրուած աշխատանքով տարիներու ընթացքին հաւաքած են հայկական ընտիր ձեռագիրներ, փրկելով զանոնք կորուստէ: Այսօր Մխիթարեան Մատենադարանները ունին շուրջ 5000է աւելի ձեռագիրներու ճոխ հաւաքածոյ մը մեծարժէք ու բացառիկ կարեւորութեամբ:

Մխիթարեան զոյգ վանքերը հեռու գտնուելով աշխարհակործան աղէտներէ, դարերու ընթացքին, համբերատար ու գուրգուրոտ խնամքով հաւաքած են Սփիւռքէն եւ Մայր Հայրենիքէն հայ տպագրութիւններ, կազմելով ճոխ գրադարան մը, տասնեակ հազար հատորներով, հայկական եւ եւրոպական լեզուներով, ինչպէս նաեւ ամսաթերթեր ու հազուագիւտ հին հայ լրագիրներ:

Վենետիկի եւ Վիեննայի հարուստ թանգարաններուն մէջ կը պահուին անգնահատելի գանձեր. անոնց ցուցափեղկերուն մէջ արդար հպարտութեամբ ցուցադրուած են հայկական հին դրամներ, գորգեր, յախճապակիներ, արծաթագործութեան եւ սրբազան արուեստի ցուցանմոյշներ, հայկական տարազներ:

300 տարիներէ ի վեր Մխիթարեան մամուլը եւ հրատարակչատունը կը շարունակեն աշխատիլ գիտակից իրենց դերին ու պաշտօնին եւ մինչեւ այսօր Մխիթարեան հրատարակութիւններուն թիւը կը հաշուէ հազարաւոր հատորներ, առանց նկատի առնելու Մխիթարեան պարբերական մամուլը:

Ս.Ղազարի Հայկական Ակադեմիան, հիմնուած 1843ին եւ Վիեննայի վանքը ունեցան իրենց պաշտօնաթերթերը՝ «Բազմավէպ»ը եւ «Հանդէս Ամսօրեայ»ն. երկուքն ալ մինչեւ այսօր անընդհատ կը շարունակեն կատարել հայագիտական իրենց որակաւոր աշխատանքը:

Մխիթարեան զոյգ վանքերու տպարաններէն լոյս կը տեսնեն հրատարակութիւններու երկար շարք մը, կազմելով Հայ դասական Հեղինակներու հաւաքածոն (գրաբար լեզուով):

Կը յաջորդեն պատմաբանասիրական ուսումնասիրութիւններ: Կը վերակառուցուի Հայկական ամբողջական պատմութիւնը եւ գրականութիւնը. կը մաքրագործուի խեղաթիւրուած Դասական Հայերէն լեզուն (գրաբարը) յարմար քերականութիւններով եւ հետազօտական ուսումնասիրութիւններով:

Հայերէնի կը թարգմանուին յունական եւ լատինական, իտալական, ֆրանսական, գերմանական ու անգլիական գրականութիւններու կարեւորագոյն գործերը: Եւ դեռ, ծաւալուն գրադարան մըն ալ միջազգային ժամանակակից գրական գլուխ-գործոցներու թարգմանութիւններ:

1784ին առաջին անգամ ըլլալով Հայ ազգը կ’ունենայ իր ամբողջական Պատմութիւնը շնորհիւ Հ. Միքայէլ Չամչեանի եռահատոր հրատարակութեան, որ քաղելով իր ծանօթութիւնները հայ եւ օտար բոլոր աղբիւրներէ, հիմը կը դնէ Հայկական քննական պատմագրութեան:

Արուստագէտ վարդապետներ կը սկսին փորագրել հայկական քարտէսներ, պատկերազարդել գիրքեր, հրատարակել արուեստի գործեր, հայ պատմական վայրերու, յուշարձաններու նկարներ, վերարծարծելու համար հայ հողին եւ Հայ Մշակոյթին սէրը հոգիներուն մէջ:

Հայ թատերական շարժումն ալ շնորհիւ Մխիթարեան աշակերտներու կը սկսի ընդհանրանալ ԺԹ. դարուն եւ կը ծաւալի հայ գաղութներու մէջ:

1836-1837-ին հրապարակ կ’իջնէ «Նոր Բառգիրք Հայկազեան Լեզուի» երկհատոր բառարանը, որ տակաւին մինչեւ այսօր ալ անգերազանցելի կը մնայ, իբրեւ ամենէն ընդարձակ եւ անփոխարինելի բառարանը. միակը իր տեսակին մէջ եւ փառքը հայկաբանութեան:

Առաջին անգամ ըլլալով ժողովրդական հայերէնը, աշխարհաբարը կը դառնայ գրական լեզու, մուտք գործելով հայ իրականութեան մէջ, ՏԱՐԳՐՈՒԹԻՒՆ եւ ԵՂԱՆԱԿ ԲԻՒԶԱՆԴԵԱՆ պարբերականներու հրատարակութիւններով:

Նափոլէոն Ա. Պոնափարթ ճանչնալով Մխիթարեաններու իմացական գործունէութեան բացառիկ երեւոյթը, 1810-ին կայսերական յատուկ հրամանագիրով, Վենետիկի Մխիթարեան Մայրավանքը նկատեց իբրեւ Ակադեմական Հաստատութիւն: Հայ անուանի գիտնականներու կողքին, Եւրոպացի մեծ հայագէտ գիտնականներ ալ մաս կազմեցին անոր, իբրեւ անդամներ:

Մխիթարեանները կարելի չէ ճանչնալ ու կարելի չէ գնահատել պէտք եղած ձեւով, եթէ մոռցուի անոնց ՀԱՅ ՆԿԱՐԱԳԻՐԸ:

Դատեցէք ինչպէս որ կ’ուզէք, գտէ՛ք անոնց գործին մէջ ամէն հնարաւոր թեութիւն, կոչեցէք զիրենք միակողմանի, բայց մէկ բան կարելի չէ ենթարկել կասկածի.- անոնց Հայութիւնը, կամ այսպէս կոչուած «Մխիթարեան ազգայնականութիւնը»: Մխիթարեան աշակերտ եւ Հայ արդի բանաստեղծութեան մեծագոյն ներկայացուցիչ Դանիէլ Վարուժան պարծանքով կը յայտարարէ.- «Ըղեղս հպարտ կը զգայ ինքզինքը՝ հպարտութեամբը Մխիթարեան Իտէալին»:

Այսօր ալ Մխիթարեան Միաբանութիւնը, հակառակ վերջին տարիներու կեանքի զանազան դժուարութիւններուն, կը շարունակէ իր սրբազան առաքելութիւնը քալելով իր հիմնադիրին գծած լուսաշաւիղ ճանապարհէն:

Մխիթարեան Վարժարաններ

Գրական գործունէութեան զուգընթաց, Մխիթարեան հայրերը դպրոցական ցանցով մը կը պաշարեն հայ կարեւոր գաղութները, համոզուած ըլլալով թէ կրթութիւնը եւ մտքի լուսաւորութիւնը կենսական բարիք մըն են նոր սերունդներու համար: Անոնք իրենց վարժարաններով անգնահատելի դեր կատարած են անցեալին ու կը շարունակեն կատարել այսօր ազգապահպանումի խոր գիտակցութեամբ: Մխիթարեան վարժարաններէն ելան բազմաթիւ ազգային դէմքեր, գրագէտներ, բանաստեղծներ, արուեստագէտներ, քաղաքական անձնաւորութիւններ: Այսօր Մխիթարեանները ունին վարժարաններ Փարիզ, Պոլիս, Հալէպ, Պէյրութ, Պուէնոս Այրէս եւ Լոս Անճելըս:

3. Ծագումը Զմմառու Միաբանութեան

Աբրահամ Պետրոս Ա. Կաթողիկոսի ժամանակ (1742 – 1749) պատրիարքական կղերը կազմուած էր Եպիսկոպոսներէ եւ մի քանի Անտոնեան կրօնաւորներէ, որոնք, 1750-ին Քրէյմի վանքէն փոխադրուեցան Զմմառու նորակառոյց վանքը: Հոն սկսան ապրիլ հասարակութեամբ, ինչպէս այդ ժամանակուայ հայ վանքերու վարդապետները, ապա Միքայէլ Պետրոս Գ. Գասպարեան Կաթողիկոսի օրով է որ կանոնական սահմանումը տեղի ունեցաւ:

Յակոբ Պետրոս Բ. Կաթողիկոսը (1749 – 1753) վանքին նիւթական կառուցուածքը աւարտելէ ետք, իր ամբողջ գուրգուրանքը դրաւ ամրացնելու բարոյական կառուցուածքը, հիմերը նետելով կազմակերպուած հասարակական կեանքի մը Զմմառու վանքին մէջ:

Այսպէս ծագում առաւ Զմմառու Կաթողիկոսական կղերին Միաբանութիւնը, որպէս Կաթողիկոսական Աթոռին կապուած միաբանութիւն, որպէս մնայուն ջոկատ մը, որ տեւապէս եւ առաքելութեան բոլոր մարզերուն համար տրամադրելի ըլլայ Կաթողիկոսին:

Նպատակ

Միաբանութեան մասնայատուկ նպատակն է, ըստ 1986-ին լոյս տեսած եւ Արեւելեան եկեղեցիներու կողմէ վաւերացուած կանոնագիրքին թիւ 4 յօդուածին՝

ա.- Կաթողիկէ համայնքը քարոզել հայ ազգին մէջ:

բ.- Քահանայական պաշտօն մատուցանել՝ ի ծառայութեան պատրիարքութեան, միաբանութեան եւ առաքելավայրերուն, ընդ իշխանութեամբ Պատրիարքին, Միաբանութեան Պատրիարքական փոխանորդին եւ թեմերու առաջնորդներուն, ըստ իւրաքանչիւրին իրաւասութեան:

գ.- Միաբանութեան դպրեվանքին մէջ կազմել միաբանութեան նոր անդամներ եւ Կաթողիկոսին տրամադրութեան դնել զանոնք առաքելութիւններուն ի սպաս:

Առաջին օրէն, Զմմառու միաբանի յատկանիշը եղաւ՝ ցոյց տալ իր ամբողջական տրամադրելիութիւնը ծառայելու հայ ժողովուրդին ուր որ է, հետեւելով Կաթողիկոսին ուղղութիւններուն, որ ի կանոնէ միաբանութեան մեծաւորն է, նոյնիսկ եթէ ինք միաբան չէ: Կաթողիկոսը, արդարեւ, իր ընտրութեան օրն իսկ կը դառնայ միաբան եւ մեծաւոր միաբանութեան:

Անմիջականօրէն սակայն, կը կառավարէ միաբանութիւնը իր կաթողիկոսական փոխանորդին միջոցաւ, որ առ հասարակ է նաեւ վանքին մեծաւորը:

Իրենց հնազանդութեան ուխտին զօրութեամբ, Զմմառեանականները կրնան անձամբ սեպուիլ մնայուն կերպով զօրաշարժի ենթարկուած գունդ մը առաքեալներու, որոնք չեն կրնար մերժել իրենց առաջարկուած որեւէ առաքելութիւն, բացի երբ շատ լուրջ ու ծանր պատճառ մը ունին մերժելու:

Անոնք, իրենց ներդրումով ու անձնազոհողութեամբ, հերոսական դրուագներ արձանագրած են Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ պատմութեան մէջ: Փոքր Ասիոյ գաւառներո մէջ դիմագրաւած են եղբայրասպան կռիւներ, Կովկասի մէջ, աւելի ուշ, իրենց առաքելութիւնը կատարած են գաղտնաբար: Անոնցմէ շատեր աքսորուած, բանտարկուած կամ սպաննուած են:

Մեծ Եղեռնի տմարդկային արհաւիրքին ինկան 15 նահատակներ, որոնցմէ Երանելի Իգնատիոս Մալոյեանը՝ տիպարը 21երորդ դարու կղերականին, պարծանքը Հայ Կաթողիկէ ու Տիեզերական Եկեղեցւոյ, հզօր պաշտպանը Զմմառու Միաբանութեան ու անոր մեծ դպրեվանքին:

Վարչաձեւ

ա.- Զմմառու միաբանութեան մեծաւորն է Ամէն. Կաթողիկոս Պատրիարքը, որ կը կառավարէ միաբանութիւնը իր պատրիարքական փոխանորդով, որ իր կարգին, չորս վարչական հայրերու հետ միասին կը կազմեն վարչական խորհուրդը որուն պարտականութիւնն է՝

Մատակարարել վանապատկան ինչքերը ու հարստութիւնները

Արժեւորել միաբանութեան բարոյական վաստակները

Ոգեւորել անոր առաքելական խանդը

Հրահրել անոր հոգեւոր աւանդը

Պայծառացնել անոր ազգային ու մշակութային գանձերը եւ դերը

Ամրապնդել անոր պատմական գոյատեւումը նոր միաբաններ պատրաստելով 21երորդ դարու հոգեւոր, տոհմային ու ազգային պահանջքներուն համաձայն

բ.- Միաբանութիւնը կը կառավարուի յատուկ սահմանադրութեամբ վաւերացուած 24 Փետրուարին 1986-ին ինչպէս նաեւ կանոնական ընդհանուր ժողովներուն ցուցմունքներով եւ որոշումներով, որոնք կը գումարուին վեց տարին անգամ մը կամ երբ հարկ է Ամեն. Հոգեւոր Տիրոջ ՝ միաբանութեան մեծաւորին եւ Արեւելեան Եկեղեցիներու յատուկ արտօնութեամբ:

Վիճակագրական Համայնապատկեր

Զմմաու Միաբանութեան այժմ անդամներու ընդհանուր թիւն է

45 միաբան հայրեր կը հաշուին իր շարքերուն մէջ՝

2 Կաթողիկոս Պատրիարքներ, 7 Եպիսկոպոս Հայրապետներ, 2 Թ. Ծ. Վարդապետներ, 36 Վարդապետ Հայրեր: Անոնք կը պաշտօնավարեն 16 երկիրներու մէջ

Լիբանան 18 – Միացեալ Նահանգներ 5 – Ֆրանսա 5 – Սուրիա 4 – անատա 3 – Իրան 2 – Յորդանան 1 – Երուսաղէմ 1 – Աւստրալիա 1 – Թուրքիա 1 – Արժանդին 1 – Իտալիա 2 – Հայաստան 1 – Ռուսիա 1

1.- Միաբաններու միջին տարիքն է 58 տարեկան

2.- Հրաժարեալ միաբաններ՝ 4

Միաբանութեան կը պատկանին 3 դպրեվանքեր որոնց մէջ քահանայութեան կը պատրաստուին

Հալէպի փոքր դպրեվանք՝ 8 հոգի

Զմմառու փոքր դպրեվանք՝ 3 հոգի

Զմմառու մեծ դպրեվանք՝ 9 հոգի

Միաբանութիւնը կը հրատարակէ նաեւ պարբերաթերթ մը “Զուարթնոց” վերնագրին տակ որ կը ծառայէ սերտացնելու ու ամրապնդելու կապերը միաբաններու միջեւ եւ հրատարակելու միաբանութեան պատմութիւնը հետաքրքրող ուսումնասիրութիւններ:

Եզրակացութիւններ ապագայի հեռանկարով

Ներկայիս Միաբանութեան ամենէն հրատապ հարցերն են՝

ա.- Կոչումները. կարիքներն կ՛աճին օրէ օր, միջոցները կը նուազին: Հարցը ոչ թէ ծանրաբեռնուած առաքեալներու բեռը թեթեւցնելն է, այլ հաւատացեալներուն կոչին պատասխանելու կարելիութիւն ունենալը: Ինչ հսկայ աշխատանք կայ կատարելիք, ինչ ծրագիրներ առկախ մնացած՝ աշխատող բազուկներու պակասին պատճառով:

բ.- Աշխատիլ լրջօրէն կղերին հոգեւոր ու տոհմային որակաւորման վրայ, ստեղծելով առիթներ:

գ.- Շօշափելի կարեւորութիւն տալ կղերին հոգեւոր տոհմային եւ մարդկային պատրաստութեան:

դ.- Տնտեսական աւելի բծախնդիր եւ գիտական կազմակերպում՝ ընդառաջելու հոգեւոր եւ մշակութային ծրագիրներու իրագործման:

եւ այժմ կը փակեմ Արշակ Չոպանեանի վկայութեամբ. «Լիբանանի մէկ բարձունքի վրայ Հայաստանի կտոր մը գտայ: Անցեալին մէջ հայ ազգային ու մտաւոր կեանքի վառարան մը հանդիսացած այս վանքը՝ վաղը շատ աւելի օգտակար հաստատութիւն մը պիտի դառնայ անշուշտ եւ ազատագրեալ Հայաստանի զօրացման ու պայծառացման պիտի ծառայէ (22 Մայիս, 21):

Իբրեւ թէ այս մարգարէաշունչ փափաքը այսօր իսկ իրականանար, սակայն համոզուած ենք թէ կամենալը կարենալ է:

Թող այս շնորհքը բոլորս համակէ որպէսզի հաւատարիմ մնանք իր խօսքին՝

4. Անարատ Յղութեան Հայ Քոյրերու Միաբանութիւն՝ հիմնուած Կ. Պոլիս 5 Յունիս1847-ին:

Հիմնադիրը՝ Անտոն-Պետրոս Թ. Հասունեան Կաթողիկոս-Պատրիարք Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ եւ առաջին հայազգի Կարդինալ Տիեզերական Եկեղեցւոյ, 1840-ականի շրջանին կը ծրագրէ հիմնել «Հաւատաւոր Կոյսերու» Միաբանութիւն մը, որ նուիրուի՝ վանական ու առաքելական կեանքի եւ որուն գլխաւոր նպատակն ըլլայ դաստիարակել Հայ Ազգին, ի մասնաւորի աղքատ դասակարգի աղջիկ զաւակները: Այս բարենպատակ ու ազգօգուտ ծրագիրը կ’իրականանայ գործակցութեամբ Մայր Սրբուհի Հաճի-Անտոնեանին, որ դեռատի տարիքէն ներանձնացեալ ու բարեսիրական կեանք վարած էր եւ իբրեւ «տան մայրապետ» զբաղած աղքատ փոքրիկներու կրթութեամբ: 9 Դեկտեմբեր 1847-ին Մայր Սրբուհին չորս նուիրեալ քոյրերով կ’ուխտեն Աստուծոյ՝ Հնազանդութիւն, Ողջախոհութիւն, Աղքատութիւն հանդերձ առաքելական կեանքի յանձնառութեամբ: Այսպէս սկիզբ կ’առնէ «Աստուածամօր Տունը»՝ Անարատ Յղութեան Հայ Քոյրերու Միաբանութիւնը, որուն գլխաւոր նպատակն էր՝ ուսուցանել եւ կրթել Հայ աղջկան միտքն ու հոգին քրիստոնէական, մարդկային ու ազգային արժէքներով:

Միաբանութիւնը կանոնապէս ճանչցուած ու հաստատուած է Հայ Կաթողիկէ Պատրիարքական Կոնդակով տրուած՝ 5 Յունիս 1847-ին, իսկ Քահանայապետական Կոնդակով՝11 Յունիս 1932-ին, Միաբանութիւնը ենթարկուած է Հռոմի Սրբազան Պապին, որպէս իր Գերագոյն Մեծաւորին:

Մայր Տունը՝ նախ շատ համեստ,փայտաշէն տնակ մը կ’ըլլայ. տարիներ ետք, Հիմնադիր Հօր ջանքերով կը կառուցուին Մայր Տունն ու Նորընծայարանը Բերայի Վալիտէ Զէօշմէ փողոցին վրայ: Յաջորդաբար Պոլսոյ մէջ կը հիմնուին կրթական օճախներ՝ մանկապարտէզ, նախակրթարան, մինչեւ բարձրագոյն վարժարաններ: Պոլսէն ետք առաքելութեան դաշտը կը տարածուի Արեւմտեան Հայաստանի եւ Կիլիկիոյ աւելի քան քսան քաղաքներու ու գիւղերու մէջ:

20-րդ դարու արշալոյսին, հայ աղջիկը հպարտ է իր տոհմային դաստիարակութեամբ: Լոյս, գիտութիւն կը ստանայ, կրօնական ու բարոյական արժէքներով կը կերտուի, ապագայ մայրութեան, ճշմարիտ «Հայ Մայր» ըլլալու կոչումին կը պատրաստուի: Սա կը տեւէ մինչեւ 1915:

Կը հասնի Մեծ Եղեռնը, որ դառնօրէն կը հարուածէ, կը քանդէ Հայուն ստեղծագործ, բարգաւաճ կեանքին հետ նաեւ վանքերն ու գործօն հաստատութիւնները՝ Հայ Քոյրերուն: Կը նահատակուին տասներեք միաբան քոյրեր, յիսունհինգ ուրիշներ կը տեղահանուին, կ’աքսորուին:

Զինադադարի վաղորդայնին, Հայ Մայրապետը հրատապ պատասխանատուութիւն մը ունի. «Տէր կանգնիլ՝ վերապրած հայ բեկորներուն, հոգատար մայր դառնալ՝ ծնողազուրկ հայ զաւակներուն»:

1923-ին Մայրավանքը եւ նորընծայարանը Պոլսէն կը փոխադրուին ապահով վայր, Հռոմ՝ յաւիտենական քաղաքը: Մայրավանքի այժմու շէնքը՝ բարեացակամ նպաստը Մալթայի Ասպետներու Հիմնարկին եւ արգասիքը՝ Հայ Կաթողիկէ Առաջնորդներուն եւ մեր Քոյրերուն զոհողութեան, Հռոմի Մոնթէվերտէ բլուրին վրայ, Վինչէնձօ Մոնթի փողոց, թիւ 9, կը դառնայ նոր օրրանը միաբանութեան Ընդհանուր Վարչութեան կրօնաւորական կազմաւորումի կեդրոնը՝նոր կոչումներու, որոնք կը վերընձիւղեն Միաբանութեան տարագրեալ բայց միշտ ամրակուռ բունը:

Սփիւռքեան իրականութիւնը պէտք էր անարգել դառնար նաեւ Հայ Քոյրերուն կեանքին եւ առաքելութեան իրականութիւնը: Հայապահպանումի անյողդողդ ոգիով՝ հարկ էր որբանոցներուն կից դպրոցներ կառուցանել ու դարբնել ապագան տարագիր սերունդներուն: Լիբանանի մէջ 1923-ին արդէն հիմը կը դրուի Հռիփսիմեանց Վարժարանին: Այնուհետեւ Սուրիա, Եգիպտոս, Յորդանան, Իրաք, Իրան, Ֆրանսա եւ այլ վայրեր:

Աներկբայ այս հոգիով, հայ մայրապետը կը շարունակէ քալել գաղթական իր ժողովուրդին հետ, կը հասնի մինչեւ հեռաւոր ու անծանօթ հորիզոններ՝ Միացեալ Նահանգներ, ուծացումի սպառնալիքէն փրկելու նորահաս սերունդները Հայ Ազգին: 1965-ին Փենսիլվանիա Նահանգին Ֆիլատելֆիա քաղաքի մէջ կը հիմնէ առաջին հայ վարժարանը: 1980-ին եւ 1983-ին կը յաջորդեն Պոսթոնի եւ Լոս-Անճելըսի վարժարանները:

1991-ին մեր Հայրենիքին անկախութեամբ կ’իրականանայ դարաւոր երազը Հայ Քոյրերուն: 1988-ի 7-ը Դեկտեմբերի ահաւոր երկրաշարժը՝ իսկական ահազանգ մը կ’ըլլայ Հայ Քրոջ խղճին: Ան անվարան հոն է՝ Սպիտակ, Կիւմրի ամոքելու ցաւատանջ մեր ժողովուրդին անդարմանելի վիշտը:

1992-ին, Հիւսիսային Հայաստանի Ախուրեանի շրջանին, իւմրիէն 20 քմ. հեռու, Արեւիկ գիւղին մէջ, աղքատիկ, ցուրտ ու անպաճոյճ տուն մը կ’ըլլայ առաջին վանքը, առաքելավայրը երեք կամաւոր քոյրերու: Անշուք այս վայրէն պիտի ճառագայթէր հաւատքի լոյս ու աւետարանական սէր՝ հայրենի մեր ժողովուրդին, որ աւելի քան 70 տարիներ Աստուծոյ Խօսքէն զուրկ մնացած էր: Քրիստոնեայ Հայուն վերածնունդն է: Արեւիկէն ետք, Կիւմրիի մէջ, ապա Կալինինոյի շրջանի՝ Տաշիր գիւղաքաղաքը, յարակից գիւղերով, աւաններով, յետոյ Ճաւախքի տարածքին Հեշտեան, իր տասնեակ գիւղերովը կը դառնան քոյրերուն համար քրիստոնէականի, կրթական, մարդասիրական գործունէութուններու կայաններ: Բարեսիրական մեծ Հաստատութիւններ, ի մասնաւորի Արեւմտեան Եւրոպայի Հայ Կաթողիկէ Եկեղեցւոյ՝ Association Alliance Armռnienne -ը զօրավիգ կը կանգնին քոյրերուն առաքելութեան: Ներկայիս, Կիւմրիի մէջ, «Տիրամայր Հայաստանի»՝ Ռոբերտ Պօղոսեան եւ Որդիներ Համալիրը, որպէս կրթարան, ուսումնարան, ընծայարան եւ ընկերային ծարայութեան վայր, արդէն կը գործէ վեց տարիներէ ի վեր: Մեծաթիւ կարօտեալ, որբ երեխաներ, աղջիկներ դպրոցական ու համալսարանական ծրագրին հետ կը ստանան առողջ սնունդ, կրօնական, մշակութային, գեղարուեստական ու մարդկային դաստիարակութիւն:

Հայաստանի հիմնական ու դաստիարակչական գործունէութիւններէն է՝ ամառնային եռամսեայ ճամբարային ծրագրին իրականացումը: Միայն Ծաղկաձորի մէջ, ամէն տարի մինչեւ 800 երկսեռ աղքատ երեխաներ հոգեպէս, ֆիզիքապէս կը կազդուրուին, կ’արժեւորուին:

Մայրավանքը Հռոմի մԷջ, գլխաւոր կայանն է Ընդհանուր Վարչութեան: Ընդհանուր Մեծաւորուհին չորս խորհրդականուհիներով օրինաւոր հեղինակութիւնն է Միաբանութեան, կանոնապէս ընտրուած ամէն վեցամեային Միաբանութեան Ընտրական Ընդհանուր Ժողովէն: նորընծայարանը՝ նոր անդամներու կազմաւորումի վայրը, ուր նոր թեկնածուներ կը ստանան կրօնաւորական եւ գիտական լուրջ պատրաստութիւն: Միաբանութիւնը ունի նաեւ նախապատրաստական կեդրոններ, փոքր ընծայարաններ՝ Կիւմրիի եւ Հալէպի մէջ:
3000-ամեակի այգաբացին, Միաբանութիւնը 157 տարիներ կը հաշուէ արդէն: Իր երկար, մերթ բեղուն, մերթ ազազուն կեանքին ընթացքին ան քալեց անշեղ, պայքարեցաւ ու ջանաց անայլայլ պահել Հիմնադիր Հօր լուսաշող հոգին, որ է՝ «Հաւատարմութիւն Աստուծոյ կամքին՝ որ կը յայտնուի Սուրբ Կանոններով եւ Մեծաւորուհիներու հրամանով»: Հիմնադիր Հայրը առաջին օրէն Աղօթամատեանին հետ Կանոնագիրքն ալ կը յանձնէ իր Միաբանութեան, որպէս ուղեցոյց ու պահապան: «Միաբանութիւն մը, կը գրէ ան, չի կրնար տեւողական ըլլալ՝ եթէ իր անդամները կանոնաւոր ու կարգաւորեալ կերպով կառավարելու համար պատճաշ օրէնք չունենայ»:
Անարատ Յղութեան Հայ Քոյրերու Միաբանութիւնը կը կրէ Աստուածամօր ամենագեղեցիկ մէկ տիտղոսը: Իր ընդհանուր վախճանն է. «Իրագործել Աստուծոյ ծրագիրը եւ փնտռել միայն աստուծոյ փառքը»: Իսկ առանձնայատուկ նպատակն է.«Ծառայել Հայ Ժողովուրդի զաւակներուն, բարոյական ու տոհմային դաստիարակութեամբ»:
Սէր՝ Աստուծոյ, Սէր Հայ Եկեղեցւոյ եւ Ազգին հանդէպ՝ Հայ մայրապետին եռեակ մղիչ ոյժն ու գերագոյն գաղափարականը: