«Հեթանոս» բառը հասարակության լայն զանգվածներին հայտնի է որպես նախաքրիստոնեական հավատալիքների ու պաշտամունքների ամբողջության անվանում: Նրա ակունքը հունարեն «էնոս» բառն է, որն ուղղակիորեն նշանակում է «ազգ», «ժողովուրդ»: Քրիստոնեական աշխարհընկալման մեջ այդ եզրույթը միշտ ունեցել է բացասական երանգավորում, քանի որ «հեթանոսությունը» հակադրում էին քրիստոնեությանը, որը համարվում էր միակ ճշմարիտ կրոնական համակարգը:

Այդ եզրույթի գիտական գործածությունը գնալով սահմանափակվում է, քանի որ այն պարունակում է ավելի շատ արժևորում, քան բովանդակային նկարագրություն: Սակայն գնալով աճում է նրա մշակութային կիրառությունը, քանի որ 20-րդ դարը դարձավ քրիստոնեության ճգնաժամի դար և, ի թիվս այդ ճգնաժամը մատնանշող այլ երևույթների, աշխարհի առավել քրիստոնեացված տարածաշրջաններում սաղմնավորվեցին և սկսեցին զարգանալ կրոնական շարժումներ, որոնց հիմքում ընկած է «վերադարձի» գաղափարը դեպի մարդկության «բնածին» արժեքները, որոնք հակադրվում են ժամանակակից արևմտյան եվրաամերիկյան քաղաքակրթությանը, որի հիմնասյուներից է քրիստոնեությունը: Այդ շարժումները շատ խայտաբղետ պատկեր են կազմում շեշտադրված գաղափարների, պրակտիկաների, համայնքի կազմակերպվածության, հիերարխիկ կառուցվածքի, գրավոր աղբյուրների, առաքելական գործունեության և այլ բաղադրամասերի տեսակետից: Նրանց միավորում է այն, որ «իսկական» կրոնի ակունքները բոլորը փնտրում են անցյալում` վկայակոչելով «նախնիների» փորձն ու իմաստությունը: Գրավոր կամ հնագիտական աղբյուրներից քաղած սակավաթիվ նյութերի հիման վրա այս շարժումների ակտիվիստները փորձում են կառուցել նոր համակարգ, որն իրենց պատկերացմամբ «հնի վերականգնում կամ վերակազմում է»: Հոբսբաումը ժամանակին առաջ է քաշել «հորինված ավանդույթ» հասկացությունը, որով կարելի է բնորոշել նման երևույթները: «Հորինված ավանդույթ» նշանակում է նոր, հորինված գաղափար, պատկերացում կամ պրակտիկա, որը «հնի» կարգավիճակ է ստանում և որի նպատակն է օրինականացնել, տեղայնացնել այս կամ այն տարածվելիք գաղափարախոսությունը: Հեթանոսական շարժումները լավագույնս բնութագրվում են հենց այդ եզրույթի օգնությամբ, և դա է պատճառը որ նման շարժումների անվանումներից առաջ դրվում է «նեո» (նոր) մասնիկը (նեոպագանիզմ, նեոշամանիզմ, նեոմոգություն և այլն), թեև առանձին ուղղություններ, համայնքներ կարող են ունենալ հատուկ ինքնանվանումներ` Վիկկա, Արորդի, Ռոդնովերներ և այլն: Բոլոր նեոհեթանոսական շարժումները, թեև ունեն ընդհանուր հիմնագծեր (բազմաստվածություն, ակունքներին վերադարձի գաղափար, թույլ արտահայտված կամ բացակայող հիերարխիկ կառուցվածք և ուսմունքային դրույթներ և այլն) պայմանականորեն բաժանվում են երկու ուղղությունների: Առաջինը, որ առավել տարածում է գտել արևմտյան եվրոպական քաղաքակրթության շրջանակներում, բնութագրվում է հետևյալ հատկանիշներով. այն մեծ մասամբ ֆեմինին է, այսինքն` ներկայացված է մեծ մասամբ կանանցով և ուղղված է մայր-աստվածուհու պաշտամունքի զարգացմանը, առանձնահատուկ շեշտադրում է էկոլոգիական գաղափարները, ապակենտրոնացված է, և հիմնականում ուղղված է հոգևոր, սպիրիտուալ փորձի ձեռք բերմանը: Այն օգտվում է ոչ միայն իր «ազգային», այլև այլ արխայիկ ժողովուրդների ավանդույթներից: Երկրորդը, որ տարածված է հիմնականում արևելյան եվրոպական և նախկին խորհրդային տարածաշրջաններում, հիմնովին տարբերվում է առաջինից: Այն մասկուլին է, անդամների մեծ մասը տղամարդիկ են, և նրանք էլ որոշիչ դեր են խաղում գաղափարների և պրակտիկաների զարգացման և իրականացման գործում, կենտրոնական պաշտամունքի առարկա են հնդեվրոպական պանթեոնի ամպրոպամարտ Աստծո ազգային տարբերակները, ունի խիստ ազգայնական ուղղվածություն` անգամ իր ծայրահեղ դրսևորումներով, կենտրոնաձիգ է և շեշտը դնում է գաղափարախոսության զարգացման և տարածման վրա` սակավ կարևորելով հոգևոր փորձը:

Հայ նեոհեթանոսները պատկանում են երկրորդ ուղղությանը: Հայ նեոհեթանոսների համայնքի ինքնանվանումը «Արորդիների ուխտ» է: Այն հիմնվել է 1990 թվականին երջանկահիշատակ Սլակ Կակոսյանի (1936-2005) կողմից, որը եղել է համայնքի առաջին քրմապետը: Ինքնանվանումն ունի որոշակի բացատրություն: Սկզբնական շրջանում ենթադրվում էր յուրացնել «արևորդի» բառը, որը կրել է Գրիգոր Մագիստրոսի և Ներսես Շնորհալու հիշատակած «աղանդը», որը ենթադրաբար «հեթանոսների» (զրադաշտության հետևորդների) մնացորդներից էր բաղկացած: Սակայն ավելի ուշ որոշվեց, որ այս անվանումը չի փոխանցում իրական բովանդակությունը և այն փոխարինվեց «արորդի»-ով, որի հիմքում ընկած են Արայի և Արի-ի /առաջին հայ մարդու/ ժառանգների գաղափարը: «Ուխտ» բառը կրկնօրինակում է Նժդեհի «Դավիթբեկյան ուխտեր»-ը, քանի որ Նժդեհի ազգայնական գաղափարներն ընկած են արորդիների կրոնական գաղափարախոսության հիմքում: Սլակ (Էդուարդ) Կակոսյանը դեռ 70-ական թվականների վերջին արտաքսված էր Խորհրդային Միությունից այլախոհության համար: Այնտեղ նա մոտիկից ծանոթացել է Նժդեհի ողջ մնացած մի քանի զինակիցներին, ինչպես նաև Նժդեհի գաղափարներին: Նժդեհի «Ցեղակրոն» –ը, որը ինչպես ինքը` Նժդեհն է շեշտել, սովորական կրոնի հետ ոչ մի կապ չունի, այնուամենայնիվ կրոնական համակարգի մշակման դրդապատճառներից մեկը դարձավ, որի նպատակն է հայերին վերադարձնել իրենց մինչքրիստոնեական մշակույթի հզորությունը և հարստությունը, որը, ըստ արորդիների, իսպառ ոչնչացվել և նսեմացվել է օտարներից փոխառած կրոնի` քրիստոնեության կողմից: «Ցեղակրոն»-ը շարադրելիս Նժդեհը մեծ դեր է հատկացնում այլաբանությանը, փոխաբերությանը` օգտագործելով կրոնական և առասպելաբանական հասկացությունները: Օրինակ, հայ ազգը («ցեղը») համեմատվում է հունական Ատլաս տիտանի հետ, որն իր ուսերին պահում է ամբողջ հայությանը: Հայկը` հայերի առասպելական նախահայրը, և պատերազմի աստված Վահագնը Նժդեհի համար սիմվոլներ են, որոնց վիճակված է վերակենդանացնել հայոց ոգին, պայքարի մղել հայ ազգին (չմոռանանք, խոսքը ցեղասպանության և առաջին հայկական պետության անկմանը հաջորդող երկու տասնամյակների մասին է): «Ես ցեղակրօն եմ, եւ ահա կ’երդնում Վահագնի աջի վրա, երբեք չմեղանչել ուխտիս դեմ, որ է` ապրիլ, գօրծել եվ մեռնիլ որպես ցեղակրօն»,- գրում է նա Ցեղակրոնի «Հավատամք»-ում:

Կակոսյանը լայնորեն օգտագործում է «Հավատամքը» և Նժդեհի այլ ստեղծագործությունները իր «Ուխտագրքի» համար, որտեղ Նժդեհի այլաբանական կերպարները գտնում են ուղղակի կրոնական կիրառություն: Ընդ որում, ինքը` Նժդեհը, որպես անհատականություն, «Ուխտագրքում» վերածվում է պաշտամունքի առարկայի, մարդ-աստվածության, որի շուրջ հյուսվում է մի ամբողջ առասպելաբանություն, ինչպես նաև յուրահատուկ պաշտամունքային պրակտիկաներ: Նա ներկայանում է որպես մարգարե, «վահագնատես», որի օգնությամբ և առաջնորդությամբ հայ ազգը պիտի վերագտնի իր նախկին զորությունն ու մեծությունը:

Դեռ ԱՄՆ-ում բնակվելիս Կակոսյանը «օծվում է» քրմապետ և իրեն համարելով Մովսես Խորենացու հիշատակած Սլկունիների քրմական տոհմի ժառանգորդ` Սլակ անունն է ընդունում: Իր «օծման» մասին «լեգենդը» ասում է, որ սկբից նա մտադիր էր «օծում» ընդունել ԱՄՆ-ում գործող նեոզրադաշտական համայնքի քրմերից: Սակայն հետո Նժդեհի հետևորդները նրան հուշեցին, որ ավելի ճիշտ է օծում ստանալ հենց Նժդեհի զինակիցներից մեկի ձեռքով, որով նա բառացիորեն Նժդեհի սուրբ աջն է սեղմում: Այսպիսով, Կակոսյանը դառնում է իր իսկ առասպելաբանությամբ ստեղծած մարդ-աստված Նժդեհի իրավահաջորդը:

Վերադառնալով Հայաստան` Խորհրդային Միության փլուզումից հետո 90-ական թթ. սկզբներին Սլակ Կակոսյանը իր շուրջն է հավաքում խոհակիցներին և ձեռնամուխ է լինում նեոհեթանոսական համայնքի ստեղծմանը` այն գրանցելով որպես կրոնական կազմակերպություն: Հենց այդ ժամանակ էլ սկսում է ձևավորվել համայնքի տոնածիսակարգը: Համայնքի գլխավոր ծիսավայր է դառնում Գառնիի «հեթանոսական» տաճարը:

Արորդիների համայնքի կայացումը համընկավ Հայաստանի համար ճակատագրական ժամանակաշրջանի` անկախության հաստատման, Արցախյան պատերազմի և նոր քաղաքական ուժերի ձևավորմանը: Արորդիների համայնքի հետևորդներից Աշոտ Նավասարդյանը դառնում է Հանրապետական կուսակցության հիմնադիրներից մեկը: Հանրապետական կուսակցության շարքերում արորդիների համակիրների որոշակի քանակության առկայությունը նպաստեց այդ շարժման կայացմանը: ԶԼՄ-ները հետաքրքրություն են դրսևորում այդ շարժման նկատմամբ և Սլակ Կակոսյանին պարբերաբար հրավիրում են հեռուստաստուդիաներ, որտեղ նա հնարավորություն է ունենում բարձրաձայնել իր ուսմունքի և շարժման սկզբունքներն ու գաղափարները: Այդ հետաքրքրությունը պահպանվել է մինչ օրս: Գառնիում անցկացվող տոնախմբությունները ԶԼՄ-ների բավական ստվար զանգված են միշտ հավաքում, և դրանք լուսաբանվում են գրեթե բոլոր հիմնական ալիքներով:

Քաղաքական տարրի առկայությունը արորդիների շարժման մեջ միանշանակ չէ: Մի կողմից` քրմերը աշխատում են զերծ մնալ քաղաքականությունից, և քրմերի քաղաքական կուսակցություններին անդամությունն անգամ արգելված է: Սակայն շարքային արորդիներից շատերն ակտիվորեն մասնակցում են երկրի քաղաքական անցուդարձին` անդամակցելով տարբեր, այդ թվում` ազգայնական ուղղություն ունեցող կուսակցություններին, որոնցից են Նժդեհյան կուսակցություն, Հայ արիական միաբանություն և այլն: Հարկ է նշել, որ շարժման քաղաքական կողմն սկզբնական շրջանում ավելի ուժեղ էր արտահայտված, սակայն գնալով այն ներքին պառակտումների պատճառով տեղի տվեց, իսկ ծայրահեղագույն քաղաքական շերտը (Հայ արիական միաբանության անդամները) լքեց համայնքը` իր այլընտրանքային համայնքը հիմնելով: Դրա փոխարեն ուժեղացել է ներհամայնքային կառուցվածքը, որը հանգեցրեց տեղական համայնքների (օր.` Աբովյանում) ստեղծմանը: Գնալով աճում է նաև բուն կրոնական, միստիկական բաղադրատարրը :
Նեոհեթանոսական համայնքների սոցիալական կառուցվածքի հիմքում, ինչպես նշում են բազմաթիվ հետազոտողներ, ընկած է այն շերտը, որը սովորաբար ընդունված է «մտավորականություն» կոչել: Արևմտյան ուղղությունում դրանք հիմնականում ցածր և միջին եկամուտներ ունեցող մտավորականներն են, որոնք «չեն կայացել» ընդունված չափանիշների համաձայն և «կայանում են» կրոնական ուղղության շրջանակներում, որտեղ իրենց մտավոր և ստեղծագործական կարողությունները կարող են հաջողությամբ կիրառվել: Նեոհեթանոսների համայնքների հիմնադիրների ճնշող մեծամասնությունը «քաղաքային, սեկուլյար մտավորականության ներկայացուցիչներ են, որոնց համար կրոնը առաջին հերթին արժեքավոր մշակութային ժառանգություն է»: Հայ արորդիների համայնքը հիմնականում համապատասխանում է այդ բնութագրումներին: Անդամների մեջ կարելի է տեսնել ցածր և միջին կարգի պետական ծառայողների, մարգինալ արվեստագետների, ազգակցական միությունների և ազգայնական կազմակերպաությունների նախագահների, մանկական սկաուտական կազմակերպությունների մանկավարժների, լրագրողների, տարբեր պարբերականների խմբագրերի և այլն: Զգալի մաս են կազմում նաև այժմ մանր և միջին ձեռնարկատիրության բնագավառում զբաղված «նախկին» մտավորականները` ինժեներներ, մատեմաթիկոսներ, պատմաբաններ ու բանասերներ: Այնուամենայնիվ, վերջին ժամանակներում արորդիների հետևորդների սոցիալական կազմը սկսել է ընդլայնվել քաղաքային և գյուղական բնակչության ոչ մտավորական խավերի հաշվին: Ընդհանուր առմամբ, նեոհեթանոսների թիվը հավանաբար հասնում է հազարի, սակայն հաշվարկը դժվարացնում է այն փաստը, որ նրանց մեծ մասը համայնքի առաջնորդների հետ ակտիվ կապ չի պահպանում: Քիչ թե շատ ակտիվ անդամներն արդեն հարյուրից ավել են, իսկ «կնքվածների» քանակը շարունակ աճում է: Օրինակ, խոշոր տոնախմբությունների ժամանակ կնքվում է 5-10, երբեմն նաև ավելի մարդ, որոնց թվում կան նաև սփյուռքահայեր:

Գոյություն ունի նաև նեոհեթանոսության համակիրների մի շերտ, որ ակտիվորեն այցելում է տոնախմբություններին կամ արորդիների այլ միջոցառումներին` կնքված արորդի չլինելով: Պետք է նշել, որ արորդիները չեն վարում որևէ ակտիվ և լուրջ քարոզչական գործունեություն` նոր անդամներ ձեռք բերելու համար, ինչպես նաև խտրականություն չեն դնում կնքված արորդիների և համակիրների միջև: Մյուս կողմից` կնքվելու արարողակարգը պարզ է, կառուցվածքով և ներքին իմաստով մոտ է քրիստոնեականին: Վերջերս ներմուծվել է նաև կնքահոր` քավորի ինստիտուտը, որն ավելի է մոտեցնում այդ երկու արարողակարգերը, թեև քավորի ու սանիկի փոխհարաբերությունները խիստ կանոնակարգված չեն, այլ մնում են կողմերի հայեցողությանը:

Սկզբնական շրջանում արորդիների տեղեկատվության տարածման ուղիները շատ համեստ էին, սակայն վերջերս նրանք ակտիվորեն սկսեցին օգտվել համացանցից, ունեն կայքէջեր` (www.arordineriukht.am, http://vahagnakanch.wordpress.com/), որոնցից երկրորդը հիմա պատկանում է արորդիների անջատված խմբին, իսկ առաջինը դեռ կայացման ընթացքում է: Բացի այդ, արորդիների մասին տեղեկատվությունն ակտիվորեն տարածվում է համաժողովներում և արորդիների անհատական բլոգներում: Արորդիների հիմնական աղբյուրը` «Ուխտագիրքը», առաջին անգամ լույս է տեսել 1998 թ. և վերահրատարակվել 2005-ին` որոշակի փոփոխություններով: Նրա էլեկտրոնային տարբերակը կարելի է գտնել նաև համացանցում:

Ինչու՞ են մարդիկ դառնում նեոհեթանոս կամ արորդի: Շարժման առաջին հետևորդները Կակոսյանի ուսմունքի մեջ տեսնում էին ազգ, հայություն, ազգային հավատ, ազգային մշակույթ, հայրենիք հասկացությունների վերաբերյալ իրենց մտքերի և զգացմունքների գաղափարական ձևավորումը: Հայոց պատմական ճակատագրում քրիստոնեության խաղացած քաղաքական և մշակութային դերի վերաիմաստավորումը նեոհեթանոսության հանդեպ հետաքրքրության աճը պայմանավորող գործոններից մեկն էր: Ժամանակակից դիսկուրսներում հակաքրիստոնեական դրույթներն ունեն տարբեր ուժգնության և բովանդակային դրսևորումներ: Կան դիսկուրսներ, որոնք անգամ օգտագործում են «ցեղասպանության» հռետորականությունը` նախաքրիստոնեական մշակույթի և քրմական դասի վերացումը կոչելով «ցեղասպանություն», իսկ Գրիգոր Լուսավորչին անվանելով Լուսամարիչ: Այլ դիսկուրսներում շեշտադրվում է քրիստոնեության ապազգային, կոսմոպոլիտ բնույթի, ներողամտության և հեզության, բռնությանը բռնությամբ չպատասխանելու սկզբունքների անընդունելիությունը: Ծայրահեղագույն բնույթի դիսկուրսներում քրիստոնեությունը դիտվում է օտար, հատկապես սեմական ուժերի կողմից հայերին կործանելու նկրտումների մարմնավորում: Հակասեմականությունը բնորոշ է երկրորդ ուղղությանը պատկանող նեոհեթանոսական գրեթե բոլոր շարժումներին և դա առավել վառ արտահայտված է սլավոնական երկրներում:

Գնալով նկատելի են դառնում մոտիվացիաների և պատճառաբանության որոշակի փոփոխություններ: Առաջանում են միստիկայի, կրոնական զգացման, հրաշքին հավատալու միտումներ և տարրեր: Դրա օրինակներից է Անահիտ անունով մոտ 35 տարեկան կնոջ պատմությունը, որի հետ զրուցել եմ 2008թ. ամռանը Գառնիում` Վարդավառի տոնակատարության ժամանակ: Նա և նրա դուստրը իմ աչքերի առաջ կնքվեցին և դարձան արորդի: 10 տարի ամուսնացած լինելով` նա զավակ չէր ունենում, թեև աղոթում էր Աստծուն, ուխտի գնում զանազան սուրբ վայրեր: Հետո լսելով հեթանոսների մասին` նա մտքում սկսեց աղոթել հեթանոսական աստվածներին, հատկապես մայրության աստվածուհի Անահիտին և շուտով հղիացավ: Իր նորածին դստերը նա կոչեց Նանե աստվածուհու անվամբ և այդուհետ իրեն հեթանոս է համարում: Մեկ ուրիշ արորդի պատմում էր իր վահագնատեսության դեպքերի մասին` մանրամասն նկարագրելով, թե որտեղ և ինչպիսի տեսիլքներ է ունեցել: «Վահագնատեսությանն» են ձգտում և այլ արորդիներ, հատկապես քրմերը: Այսպես, ամեն տարի նրանք խմբով ձեռնարկում են ուխտագնացություն դեպի Խուստուփ լեռը, որի գագաթին անցկացնում են մի գիշեր, հուսալով, որ վահագնատեսության փորձ են ունենալու: Սակայն նման երևույթները դեռ զանգվածային բնույթ չեն ստացել:

Արորդիների հիմնական գաղափարախոսությունն ու առասպելաբանությունը արտահայտված են «Ուխտագրքում»: «Ուխտագրքի» ստեղծողն է տյար Սլակ Կակոսյանը, որին ոչ թե հեղինակ են համարում, այլ «կազմող», քանի որ համարում են, որ նա միայն կազմեց այս գիրքը արդեն իսկ ի վերուստ ստեղծած բաղադրամասերից: «Կազմելու» ընթացքում Կակոսյանը, ըստ երևույթին, առատորեն օգտվել է մի քանի հանրաճանաչ աղբյուրներից` Մովսես Խորենացու «Հայոց Պատմությունից», Աստվածաշնչից` Հին ու Նոր Կտակարաններով, Գարեգին Նժդեհի հիմնական երկերից: Սակայն այդ աղբյուրներից քաղած նյութերը վերաշարադրված են բավական ազատ, զգալիորեն համալրված, վերափոխված և վերաիմաստավորված հենց իր` Սլակ Կակոսյանի կողմից: «Ուխտագրքի» նկատմամբ (հատկապես նրա առասպելաբանական հատվածի` Արարատյան դիցաբանության) վերաբերմունքը նույնիսկ արորդիների կողմից այլ է: Կան մարդիկ, որոնք չեն ընդունում հայկական աղբյուրներում զետեղված առասպելների և պատումների` Ս. Կակոսյանի հավելումները : Շատերն այն որպես սուրբ գիտելիքի աղբյուր ընդհանրապես չեն ընդունում: Սակայն Արորդիների ուխտն ունի նաև Ս. Կակոսյանի ստեղծագործական գործունեության իր մեկնաբանությունը, որը բխում է նեոհեթանոսության հենց բնույթից: Ընդունելով, որ հնագույն աղբյուրներում զետեղված պատումներն ու առասպելները հին հայերի ստեղծագործական մղումների արդյունք էին, ապա ինչու ժամանակակից հայերը, լինելով իրենց նախնիների թե՛ գենետիկ, թե՛ հոգևոր հետնորդներ, չեն կարող ժառանգել և շարունակել ստեղծելու ներքին կարողությունն ու պահանջը: Թեև դա իրականում բացահայտ աշխարհիկ մտածելակերպի դրսևորում է, սակայն հիմնավորում է «Ուխտագրքի» նկատմամբ վերաբերմունքի կրոնական մակարդակը, որն արտահայտվում է Սլակ Կակոսյանի գրածին անվերապահորեն հավատալու առանձին դեպքերում:
Կառուցվածքաբանորեն «Ուխտագիրքը» բաժանվում է 7 մասի: Առաջին մասը կոչվում է «Աստվածաշունչ» կամ «Հայոց լեզվի խորհրդարան», որի մեջ խոսքը աստվածաշունչ հայոց լեզվի մասին է, որ այն ազգածին խորհուրդների համակարգ է, որոնք զետեղված են բառարմատներում: Այսպիսով, «Ուխտագրքի» այս մասը արմատական բառարան է, որը փորձում է մեկնաբանել հայերենի արմատների բարձրագույն միստիկ խորհուրդը: Օրինակ, բառարանի առաջին հոդվածներից մեկը Արարմատն է մեկնաբանում:
«Կենսակերտ» բառարմատը, որ նշանակում է ՍԵՐՈՒՄ, ԾԱԳՈՒՄ, ԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆ, ՈՒԽՏ, համապատասխանում է ԱԶ արմատին:

ԱՐ – կենսակերտ արմատը հայերենում գրեթե ամենաշատ գործածվող արմատն է: Այն մտնում է ամենաբազմազան բաղադրությունների մեջ` կազմելով ՍԵՐՈՒՄ, ԾԱԳՈՒՄ, ԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆ, ՈՒԽՏ արտահայտող խորհուրդներ:

Օրինակ` արյուն, արգանդ, արմատ, արև, մարդ, արքա, դար, գարուն, բարի, չար, Արա, Արի, արտ, արու.. »:
«Ուխտագրքի» այս մասը ամենահեղինակայինն է, սակայն, ի տարբերություն նման «լեզվագիտական» բազմաթիվ գործերի, գիտնականների քննադատությունից վեր է, քանի որ չի հավակնում գիտական լինելու, այլ, ըստ որորդիների, հիմնվում է ի վերուստ ստացած հայտնության վրա:
Հաջորդ բաժինը կոչվում է «Ծագումնարան» կամ §Արարատյան դիցաբանություն¦: Այս մասը պատմում է աշխարհի և մարդու արարման, «արիա-հայկական» պայմանական պանթեոնի աստվածությունների`Արայի, Անահիտի, Աստղիկի, Միհրի, Տրի, Յահվահի և Վիշապի փոխհարաբերությունների մասին: Ինչպես տեսնում ենք, Կակոսյանը, հիմնականում պահպանելով հին հայկական պանթեոնի աղբյուրներից մեզ հայտնի աստվածությունները, դրանց ավելացնում է ևս երկուսը, որոնց ծագման, գործառույթների և աստվածային ու մարդկային աշխարհի հետ փոխհարաբերությունների մասին ծավալվում է «Ուխտագրքի» այս հատվածում: Առասպելների սյուժեները «վերակազմված են» հայտնի աստվածաշնչյան և ավետարանական սյուժեների ազատ օգտագործմամբ և բազմաթիվ հորինված մանրամասների ավելացմամբ: Առասպելները կազմված են այնպես, որ յուրաքանչյուրը միաժամանակ դառնա արորդիների տոնածիսակարգի մաս կազմող տոների` Տրնդեզի, Զատիկի, Համբարձման, Վարդավառի, Խաղողօրհնեքի, Նախնիների տոնի, Նավասարդի և, իհարկե, Նոր տարվա կամ Վահագնի ծննդյան տոնի ծագման մեկնաբանության և տոնի հիմնական խորհրդի բացահայտման աղբյուր: «Ծագումնարանը» ունի նաև առանձին հրատարակություն «Արարատյան դիցաբանություն» անվամբ:

«Ծագումնարան»-ին հաջորդում է «Ավետարանը»` աստվածների իմաստությունը արտահայտող խրատները, ապա «Ձոնարանը», որը արորդիների հիմնական արժեքներին` Հավատքին, Բացարձակությանը, Լինելիությանը, Վերածննդին և աստվածներից յուրաքանչյուրին ձոնած տեքստերի հավաքածու է: Հաջորդ երկու գրքերը` «Վեհարանն» ու «Պատգամարանը», Գարեգին Նժդեհի կենսագրական առասպելի և նրա ուսմունքի վերաշարադրումն են: Վերջապես, յոթերորդ գիրքը` «Հիմներգարանը», հեթանոսական հիմների հավաքածու է, որոնց մեծ մասը գրել է հենց ինքը` Կակոսյանը և, մասամբ, նրա հետևորդները: Որպես հիմներ` օգտագործված են նաև 19-րդ և 20-րդ դարերի հայ բանաստեղծների ստեղծագործությունները, ներառյալ` Ս. Կակոսյանի և նրա հետևորդների: Բոլոր հիմների հեղինակը նշվում է բովանդակության ցանկում:

Ինչպես նշեցինք, «Ուխտագիրքը» հեթանոսական ծիսակարգի մեկնաբանության հիմնական աղբյուրն է: Այն նաև հիմք է ծեսերի բովանդակային, խորհրդաբանական և դինամիկ կառուցման համար: Արորդիների ծիսակարգը անընդմեջ մշակման գործընթացում է և ամեն անգամ ավելանում կամ պակասում են ինչ-որ բաղադրամասեր, որի պատճառը թե՛ գաղափարական, թե՛ տեխնիկական կարող է լինել: «Ուխտագիրքը» միաժամանակ ծեսերի հիմնական ծիսական ատրիբուտներից է : Ծեսն արարող քուրմը այն ձեռքում է պահում, նրանով օրհնում է, նրա վրա երդվում են , այսինքն` կրկնօրինակում է առհասարակ Սուրբ Գրքի բոլոր հիմնական գործառույթները: Միաժամանակ, այն, որպես այդպիսին, սրբություն չէ, այսինքն` «Ուխտագրքի» հետ դեռ կապված չեն հրաշագործության, սրբազան զորության մասին որևէ պատկերացումներ: «Ուխտագրքի» հիման վրա կազմած յուրաքանչյուր ծեսին բնորոշ տեքստային մասը արտատպվում է սովորական թղթի վրա և ծեսի ընթացքում ընթերցվում քրմերի կողմից: Ծիսական տեքստերի անգիր իմանալը չի պարտադրվում: Չկան նաև ընթերցելու նկատմամբ հատուկ պահանջներ` կապված ձայնի երանգավորման, արագության, կրկնությունների և այլ առանձնահատկությունների հետ:

Արորդիների հիմնական ծիսական տեքստը Մովսես Խորենացու երկի մեջ զետեղված` «Վահագնի ծնունդը» հայտնի հնագույն էպիկական ստեղծագործության մի հատվածն է: Նրանով հաճախակի սկսվում և ավարտվում են ծեսերը: Ընդ որում, կան վիպասանության այդ հնագույն նմուշի արդիականացված տարբերակները, օրինակ` «Վահագնի ծնունդը» հիմնը, որի երաժշտության և տեքստային հավելումների հեղինակն է երգիչ և երգահան Արսեն Ղամբարյանը: Դրանք խորհրդանշում են հին ու ժամանակակից հայերի ժառանգականության սկզբունքը: Այդ հիմնը գնալով դառնում է ծեսերի և միջոցառումների էական մաս: Սովորաբար Վահագնի ծննդի կատարումը (թե՛ երգի, թե՛ աղոթքի տեսքով) ուղեկցվում է «Փառք Վահագնին» կոլեկտիվ բացականչությամբ:

«Ուխտագիրքը» մեզ պատկերացում է տալիս նաև արորդիների աստվածաբանական և գաղափարաբանական շրջանակների մասին: Վերը նշված հայ-արիական պանթեոնի աստվածություններն ունեն վառ արտահայտված դուալիստական բնույթ, այսինքն` §լավ¦, «բարի», «արարիչ» աստվածությունները հակադրված են «չար», «ավերիչ» աստվածություններին (Յահվահն ու Վիշապը և նրանց մարմնավորող «չարիները» ի հակակշիռ արարիչ աստվածներին պաշտող արիների): Ըստ այդմ, մարդկության ողջ պատմությունն էլ է դիտվում որպես բարի ու չար ուժերի միջև մղած պայքար, որտեղ պարբերաբար հաղթում են թե՛ առաջինները, թե՛ երկրորդները: Արիների հայրենիքը Արարատն է, Հայկական լեռնաշխարհը, որը դրախտավայր է, իսկ «չարիների» ծագումնավայրը անապատն է, որտեղից նրանք շարունակ հարձակվում են Արարատի վրա և փորձում ոչնչացնել արիներին:

Նմանապես դիտվում են և բնության ցիկլիկ փոփոխությունները` տիեզերական ամռանն ու աշնանը հաջորդում է տիեզերական ձմեռը /չարիների հաղթանակի խորհրդանիշը/, իսկ այն, իր հերթին, փոխարինվում է տիեզերական գարունով, որն արիների հաղթանակն է հռչակում: Գարունը` բնության զարթոնքը, խորհրդանշում է արիների` հայերի զարթոնքը և վերակենդանացումը, երբ նրանք նորից վերածվում են երկրային աստվածությունների: Հետո ուրանալով իրենց արմատները` կրկին թուլանում են և հնարավորություն են տալիս չարիներին տիրանալ նրանց մինչև հերթական տիեզերական գարնան սկիզբը:

Նման ընկալումները մոտեցնում են հայ նեոհեթանոսներին ժամանակակից միլենարիստական շարժումներին, որոնք մեր ժամանակը անցումային են դիտարկում և համարում են, որ այն տանում է դեպի ժամանակաշրջանների փոփոխություն, հին աշխարհի վախճան և նոր աշխարհի ծնունդ: Ըստ արորդիների` տիեզերական գարնան գալուն պես կսկսվի նաև մաքրագործող աղետների փուլաշրջանը: Նման իրողություն արդեն տեղի է ունեցել հայոց Ցեղասպանությունից և բոլշևիկների ագրեսիայից հետո, երբ գերագույն ճգնաժամին հաջորդեց աստվածային էներգիայի ծնունդը, երբ Գարեգին Նժդեհը մենակ մնաց Խուստուփ լեռան գագաթին և Վահագնի հայտնությունն ապրեց, որից հետո նա պատվիրեց հայերին խոսել և ապրել Վահագնի հետ: Դա Նժդեհին կարգում է նորագույն ժամանակների մարգարե և միաժամանակ աղերս է դառնում ժամանակակից հայերի և նրանց նախաքրիստոնեական ավանդույթների միջև:

Ընդհանրապես, արիական ինքնությունը, որը տարածվում ու զարգացվում է արորդիների կողմից, հետաքրքրության արժանի երևույթ է: Այն, ընհանուր առմամբ, հակադրվում է քրիստոնեական ինքնությանը և գաղափարախոսությանը բնորոշ արժեքներին (զոհողություն, ենթարկվածություն ճակատագրին, թշնամու նկատմամբ ներողամտություն և սեր, պատասխան բռնությունից հրաժարվելը և այլն): Այլ խոսքով, քրիստոնեությունը ստիպեց հայերին հրաժարվել իրենց արիական նախնիներին բնորոշ հատկություններից և արժեքներից, որը թուլացրեց հայերի քաղաքական և մշակութային դիրքերը:

Մյուս կողմից, արիական ինքնությունը արյունակցական և ազգակցական կապերը կարևորում է կրոնական համոզմունքներից: Այն էթնոկենտրոն է և հանում է հայերի միջև գոյություն ունեցող բոլոր կրոնական խտրականությունները: Հայ արիական ինքնության համար հավասարազոր են առաքելական, կաթոլիկ, բողոքական, աթեիստ, հեթանոս և այլ կրոնական ուղղություններին պատկանող հայերը, որոնք չեն հրաժարվում իրենց հայությունից: Հայ արիական ինքնությունը որոշ չափով համահունչ է և այսօրվա քաղաքական իրավիճակին: Եթե մինչև անկախությունը քրիստոնեական մշակույթը` եկեղեցիներն ու վանքերը, գրչությունը, խաչքարերը, պատմագրությունն ու մանրանկարչությունը հայերին բնորոշող այցեքարտ էին , ապա անկախ Հայաստանի համար ավելի պահանջված են դառնում մինչքրիստոնեական ժամանակաշրջանում, հատկապես Տիգրան Մեծի օրոք Հայաստանի կայսերական նկրտումները և տարածքային ձեռքբերումները: Նեոհեթանոսները, այսպիսով, իրենց համարում են Արտաշեսյանների պետության ուղղակի ժառանգներ` բաց թողնելով 1700 տարի տևողությամբ հայոց պատմության ժամանակաշրջանը:

Իհարկե, ոչ բոլոր նեոհեթանոսներն են ժխտում քրիստոնեությունը: Ոմանք ճանաչում են այդ կրոնի յուրահատուկ դերը հայոց պատմության և մշակույթի մեջ` դա բացատրելով հայ աոաքելական քրիստոնեության առանձնահատկությամբ: Հայ նեոհեթանոսները, ինչպես նշվեց, ակտիվորեն օգտվում են հին աղբյուրներում զետեղված նյութերից` նախաքրիստոնեական ծիսակարգն ու խորհրդաբանությունը վերականգնելու կամ «վերակազմելու» համար: Հայաստանում պահպանված և 1975թ. վերականգնված մինչքրիստոնեական Միհր աստծու տաճարը Գառնիում վերածվեց նեոհեթանոսների ծիսակատարությունների հիմնական վայրի: Հնագիտությունը առհասարակ նեոհեթանոսների համար նորանոր սրբավայրերի ձեռքբերման աղբյուր է: Այսպես, Գառնիից բացի, ուխտագնացության և ծիսակատարությունների վայրեր են բրոնզեդարյան հնավայրեր Շենգավիթն ու Մեծամորը, ուրարտական դարաշրջանի հնավայրերը (Արգիշտիհինիլին, Էրեբունին), Զորաց քարեր մեգալիտիկ հուշարձանը և այլն: Իրենց հիմքում նախաքրիստոնեական կառույցներ ունեցող որոշ քրիստոնեական տաճարներ (Էջմիածնի մայր տաճարը, Հռիփսիմե եկեղեցին և այլն) ևս կարող են սրբազան նշանակություն ունենալ արորդիների համար: Հիմա Երևանում և Հայաստանի այլ վայրերում նոր հեթանոսական տաճարների կառուցման հարցն են արծարծում նեոհեթանոսները: Սակայն մինչ օրս Գառնիի տաճարը արորդիների ծիսական գործունեության կենտրոնական վայրն է: Տաճարի տարածքը ժամանակի ընթացքում «յուրացվել» և թեթևակի վերափոխվել է` ավելի համապատասխանեցվելով ծիսական կարիքներին: Այսպես, առաջացել են ծիսական ծառերը և անգամ փոքրիկ այգին` Կակոսյանին նվիրված աղբյուր-հուշարձանը:

Որպես հուշակոթողներ են ընկալվում նախաքրիստոնեական աստվածություններին և առասպելաբանական հերոսներին մարմնավորող` Երևանի տարբեր վայրերում կանգնեցված ժամանակակից քանդակ-արձանները (Հայկի, Վահագնի, Տորք Անգեղի): Դրանք նեո-հեթանոսական պատկերագրության մեջ նույն դեր են խաղում, ինչ հայտնի հին քանդակները (Նեմրութ լեռան քանդակները, Անահիտի գլուխը և այլն): Համանմանորեն, հայ առասպելաբանության հնուց պահպանված դրվագները հաջողությամբ համալրվում են 19-20-րդ դդ. հայ բանաստեղծների և գրողների ստեղծագործություններով, որոնց նույն կրոնական բնույթն է վերագրվում (Դ. Վարուժան, Սիամանթո, Լ. Շանթ, Կ. Զարյան, Ն. Զարյան, Պ. Սևակ և այլն):
Ըստ երևույթին, տեղի է ունենում ժամանակաշրջանների նույնացում: Նրանք, ովքեր հնում ստեղծում էին աստվածների քանդակներն ու նրանց ձոնված հիմները հավասարվում են նրանց հետ, ովքեր դա անում են հիմա կամ ոչ հեռավոր անցյալում: Դա նեոհեթանոսների մտածելակերպի առանձնահատկություններից է, որը հայ ժողովրդի ստեղծագործական ոգին դիտում է անդադար գործողության մեջ` պատմական շրջաններից, սոցիալական, մշակութային և քաղաքական իրավիճակից դուրս, այն ամենը, ինչ ստեղծվել է արվեստի շրջանակներում` մեկնաբանելով որպես հեթանոսական մտածելակերպի և կրոնական զգացմունքների հանկարծակի պոռթկումներ` «Եթե մեր նախնիները կարողացել են ստեղծել այդ բոլոր առասպելներն ու ծեսերը, ինչու՞ մենք չենք կարող»: Եթե Սլակ Կակոսյանը, ստեղծելով «Ուխտագիրքը», իր հայեցողությամբ փոփոխում կամ համալրում էր Մովսես Խորենացու կամ Նժդեհի բնագիր տեքստերը, ապա երգիչ և կոմպոզիտոր Արսեն Համբարյանը ոչ միայն սեփական հիմներն է հորինում, այլև նոր հատվածներ է ավելացնում «Վահագնի ծնունդը» հին հայկական հայտնի առասպելաբանության դրվագին` իր գործունեությունը դիտարկելով դարերի խորքից եկող և ավանդույթը շարունակող:

Նեոհեթանոսների ծիսակարգը դեռ իր ձևավորման գործընթացում է, թեև գլխավոր ծեսերի հիմնավորումն ու խորհրդաբանությունը տրված են «Ուխտագրքի» համապատասխան գլուխներում և արդեն իրենց խոսքային, կատարողական և առարկայական դրսևորումն ստացել են: Ծիսակարգը ներառում է տարեկան տոնական ցիկլի և կենսացիկլի հիմնական ծեսերը: Երկրորդները սակավ զարգացած են, քան առաջինները և մեծ մասամբ մշակվում են արդեն Ս. Կակոսյանի մահվանից հետո: Իր` Կակոսյանի մահը մահվան ծեսերի մասին մտածելու առաջին առիթը դարձավ: Նեոհեթանոսների կենտրոնական գաղափարի համաձայն` մարմինը պետք է դիակիզվի: Հայաստանում դիակիզումը ընդունված չէ, և նեոհեթանոսները շատ դժվարություններ հաղթահարեցին, մինչև որ կարողացան հասնել իրենց նպատակին: Հիմա դիակիզումը օրինականացված է, թեև այն իրականացնելու հնարավորությունները շատ սահմանափակ են: 2008 թ. արորդիների համայնքը ևս մեկ քրմի մահ ապրեց, որը նպաստեց հուղարկավորման ծիսակարգի հետագա ամրագրմանը: Հոգեհանգիստն անցկացվում էր դիակիզումից առաջ` մաքսիմալ կերպով մոտեցված ավանդական հոգեհանգստին, այն տարբերությամբ, որ դրա ընթացքում անցկացվել էր ոչ ծավալուն մի ծես` «Ուխտագրքից» հատվածների ընթերցումը պարունակող: Թաղման ժամանակ հողին է հանձնվել սափորում զետեղված աճյունի միայն մեկ երրորդը, իսկ մնացած երկու մասերը «հանձնվել» էին մյուս երկու տարերքներին` քամուն և ջրին:

Արորդիները կատարում են նաև մկրտության և պսակադրության ծեսերը /կնունք և պսակ/: Պսակադրությունը կատարվում է տաճարում, իսկ կնունքի համար տաճարում գտնվելը պարտադիր չէ: Անվանափոխություն կնունքի ժամանակ տեղի չի ունենում, իսկ ընթացքում կարևորվում է ոչ թե անունը, այլ ազգանունը` տոհմական անունը: Կնունքի եզրափակիչ մասը ներառում է օծման ծեսը, որի ժամանակ օգտագործում են «ծաղկայուղը»` մեռոնի նմանակը, իսկ կնքվողի վզից կախում են «արևխաչը»` ծաղկանման այսպես կոչված «հավերժության խորհրդանիշը» պատկերող փայտյա, կաշվե կամ մետաղյա սկավառակը: Բացի այդ, «արևխաչից» արորդիների ամենատարածված նշաններից մեկը «կեռխաչն է» կամ սվաստիկան, որը նրանք փորձում են ազատել նացիստական զուգահեռներից:

Պետք է նշել, որ տոների ժամանակ տարերայնորեն կնքվողների մի մասը դա ընկալում է որպես խաղ կամ ռոմանտիկ արարողություն, որն, այնուամենայնիվ, որևէ կրոնական պատասխանատվություն չի հաղորդում նրանց: Կրոնական լրջություն չի պահանջվում նաև պսակադրության ժամանակ, օրինակ, պսակվողները կարող են համատեղել քրիստոնեական և նեոհեթանոսական ծեսերը առանց որևէ բարոյական խնդիրների:

Ավելի մանրամասնորեն մշակված են տարեկան տոնական ցիկլի ծիսակատարությունները: Նրանց մի մասը համընկնում է ժողովրդական տոնախմբությունների հետ, որոնք իրենց զուգահեռներն ունեն քրիստոնեական տոնացույցում: Հատկանշական է, որ արորդիներն իրենց ծիսակարգում ընդգրկում են այդ տոներին համապատասխանող ավանդական ծեսերի մի մասը, այն էլ նրանք, որոնք ընդհանուր են Հայաստանի բոլոր ազգագրական շրջանների համար, պահպանվում և գործածվում են նաև քաղաքային միջավայրում: Օրինակ, Տրնդեզի ժամանակ հիմնական գործողությունը խարույկի վրայից թռչելն է, Զատկի ժամանակ` ներկված գույնզգույն ձվերի առկայությունը, իսկ Վարդավառի ժամանակ` իրար ջրելը: Դրան ավելանում է հիմնական ծեսը, որը մի շարք արդեն ավանդական դարձած գործողությունների` ծիսական ջահը վառելն է և ծիսական տեքստերն ընթերցելը: Տոները, պահպանելով իրենց ավանդական ժողովրդական անունները, այնուամենայնիվ, վերաիմաստավորվում են, և հաստատվում է նրանց կապը նախաքրիստոնեական պանթեոնի աստվածությունների հետ (Տիր, Անահիտ, Աստղիկ): Ավանդական տոներին ավելանում են նաև արորդիներին բնորոշ մի քանի տոնակատարություններ, որոնցից ամենագլխավորը Վահագնի ծնունդն է կամ Նոր տարին, որը տոնվում է մարտի 21-ին` գարնանային գիշերահավասարի օրը: Դեկտեմբերի 21-ին տոնվում է ձմեռային արևադարձի օրը կամ Միհրի տոնը, օգոստոսի 11-ին` Նավասարդը, իսկ սեպտեմբերի 19-ին` Նախնիների տոնը: Տոները կատարվում են Գառնիում, բայց մի մասը կարող է նշվել նաև ուրիշ սրբավայրերում: Օրինակ, Զատիկը գերադասում են տոնել Մեծամորի հնավայրում, որի անունը կապում են «Մեծ Մոր», այսինքն` Անահիտի հետ: Տրնդեզը տոնվում է կամ Էրեբունիում կամ Կարմիր բլուրում: Ծիսակարգի խորհրդաբանության մեկնաբանությունը տրվում է «Ուխտագրքում», և շատ ծեսեր ձևավորվում են այդ խորհրդաբանության ազդեցության ներքո: Օրինակ, գարնանային և ամառային ծեսերի ժամանակ կարևորվում է ծիրանը որպես ծառ և պտուղ: Ծիրանը, այսպիսով, դառնում է արորդիների գլխավոր խորհրդանիշներից մեկը: Ամեն մի տոնի ժամանակ օրհնվում են այդ տոնին համապատասխանող խորհրդանիշներ (պտուղներ, վարդեր, ճյուղեր, հաց կամ գաթա), որոնք հետո բաժանվում են մասնակիցներին: Տոների կառուցվածքը բավականին որոշակի է: Տոնը սկսվում է ծիսական արարողությունից, որին հաջորդում է «մշակութային ծրագիրը» (երգերով, պարերով, համույթների ելույթներով, իսկ հետո` խնջույքով): Տոներից բացի, գոյություն ունեն նաև ուխտագնացություններ դեպի` արորդիների համար նշանակալից սրբավայերեր (Արագած և Խուստուփ լեռներ): Ուխտագնացությունը դեպի Խուստուփ կապված է Նժդեհի անվան հետ և յուրահատուկ նշանակություն ունի արորդիների համար:

Այսպիսով, կարելի է եզրակացնել, որ նեոհեթանոսությունը Հայաստանում հանդես է գալիս որպես բազմազան տարրերի` ազգայնական գաղափարախոսության, հայ արիական ինքնության, կրոնական մտածելակերպի, համայնական կազմակերպվածության և հանրայնացման ուրույն ձևերի միացում:

Նեոհեթանոսական շարժումներն աշխարհի արագորեն աճող և տարածվող կրոնական ուղղություններն են, և այդ առումով Հայաստանը համաշխարհային մշակութային գործընթացների մասն է դառնում: Սակայն արորդիների շարժումը ունի մի շարք առանձնահատկություններ, որոնցից երկուսն են հատկապես հետաքրքրական: Առաջինը` այն, թե ինչպես ազգայնական ուսմունքը (Նժդեհի «Ցեղակրոնը») վերածվում է կրոնական հայտնության և երկրորդը` ինչպես մտավորականության խավի ինտելեկտուալ գործունեության արդյունք համարվող առասպելաբանական և ծիսական համակարգը հետզհետե ձեռք է բերում հետևորդների կրոնական կարիքներին համապատասխանող հոգևոր և միստիկական հատկություններ` միաժամանակ ընդլայնելով համայնքի սոցիալական կազմը: Այդ ամենը վկայությունն են այն բանի, որ հայկական նեոհեթանոսությունը իր դինամիկ և բազմաբնույթ նկարագրով ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ հետխորհրդային «քաղաքականացված գաղափարախոսության» տեղայնացված ձևերից մեկը:

 

Գրականություն:
Անտոնյան Յու., 2008 (1), Ինչպես է հերոսը դառնում Աստված. Գարեգին Նժդեհը և հայ նոր հեթանոսները //Հայ ազգագրության և հնագիտության խնդիրները,( 3), Ե., ՀՀ ԳԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտ, էջ 220-228:
Անտոնյան Յու., 2008 (2) Արիական առասպելը և հայ նոր հեթանոսները, //Ինքնությունը և փոփոխվող աշխարհը, միջազգային գիտաժողովի նյութերի ժողովածու, Ե., Լինգվա, Հակոբյան Գ., 1964, Ներսես Շնորհալի, Ե.:
Նժդեհ Գ., 2006, Հատընտիր, Ե, Ամարաս:
«Ուխտագիրք», 2005, Ե.:
Антонян Ю.Ю., 2010, Воссоздание религии: неоязычество в Армении, Лабораториум, #1, с.103-128
Шнирельман В., 1998, Неоязычество и национализм: восточноевропейский ареал. М.: ИЭА
Antonyan Yu., Siekiersky K. The children of Ara: neo-paganism in Armenia, manuscript (in print)
Hobsbawm E., 2003, “Introduction: Inventing Traditions,” in: The Invention of Tradition, ed. Eric Hobsbawm, Terence Ranger. Cambridge: Cambridge University Press, pp. 1-15
Morris B., 2006, Religion and Anthropology: a Critical Introduction. Cambridge, Cambridge University Press
Shnirelman V., 2002, “«Christians! Go Home!»: A Revival of Neo-Paganism between the Baltic Sea and Transcaucasia (An Overview).” Journal of Contemporary Religion, 17 (2), pp. 197-211
Rountree K., 2006, Performing the Divine: Neo-Pagan Practices and Embodiment at Sacred Sites. Body & Society, 12 (4), pp. 95-115