Ուղղափառ (օրթոդոքս) հայերը կամ այսպես կոչված «հայ հոռոմները» հայ ժողովրդի կարևոր մի հատվածն է, որն իր ուրույն տեղն ու նշանակությունն ունի մեր պատմության և հոգևոր-մշակութային ժառանգությունում:

V-VIII դդ. աստվածաբանական քննարկումների ու դրանց առնչվող պատմական հանգամանքների բերումով հայ հասարակությունը բաժանվեց երկու մեծ հատվածների, որոնցից մեկն ընդունում էր չորրորդ Տիեզերաժողովը (Քաղկեդոն, 451 թ.) և դրան հաջորդած երեք Տիեզերական ժողովները, իսկ մյուսն իր դավանանաքի համար որպես հիմք ընդունեց միայն առաջին երեք Տիեզերաժողովների որոշումները: Այսպիսով, Հայաստանում ձևավորվեց երկու եկեղեցական ավանդույթ՝ ուղղափառ (քաղկեդոնական) և առաքելական (հակաքաղկեդոնական):

Ուղղափառ հայերը, ժամանակի ընթացքում դառնալով փոքրամասնություն և անցնելով հանուր հայ ժողովրդի պատմության բարդ հոլովույթներով, XVIII-XX դ. սկզբում Արևմտյան Հայաստանում հիմնականում բնակվում էին Ակն գավառի չորս գյուղերում, որոնք էին Վանքը, Ձորակը, Շրզուն ու Մուշեղկան: Ուղղափառ հայերը հայտնի էին «հայ հոռոմ» անվանումով: Հայերեն «հոռոմ» բառը համապատասխանում է հունարեն «ռոմե՛ոս»-ին, որը նշանակում է «հռոմեացի»: Բանն այն է, որ այսպես կոչված «Բյուզանդիան» նույն Հռոմեական կայսրության շարունակությունն էր, և նրա քաղաքացիներն իրենք իրենց համարում էին «հռոմեացիներ» (հայերեն՝ «հոռոմներ»): հետևաբար, «հոռոմ» նշանակում է «բյուզանդացի», «Բյուզանդական կայսրության բնակիչ»: Ժամանակի ընթացքում «հոռոմ»-ը դարձավ նաև կրոնական եզր՝ նշանակելով «ուղղափառ», «ուղղադավան» (հունարեն՝ «օրթո՛դոքսոս»): Այսպիսով, «հայ հոռոմ» նշանակում է «ազգությամբ հայ բյուզանդացի-օրթոդոքս»:

Ակն քաղաքը և Եփրատ գետը

Ճշգրիտ հայտնի չէ, թե ե՛րբ և ի՛նչ պայմաններում են հայ հոռոմները բնակություն հաստատել Ակնի տարածաշրջանում: Այսպես, Կոստանդնուպոլսի Կոստանդ Ա (1830-1834 թթ.) տիեզերական պատրիարքի կարծիքով` նրանք իրենց գոյությունը պահպանել էին VII դարից, երբ Հայոց Եզր կաթողիկոսի օրոք (630-641 թթ.) կայացավ Հայ Եկեղեցու վերամիավորումը Տիեզերական Եկեղեցու հետ: Պրոֆ. Հ. Բարթիկյանի կարծիքով` Ակնի հայ հոռոմները սերում են այն հայերից, որոնք օրթոդոքս դավանանքն էին ընդունել IX դ.` Կոստանդնուպոլսի Փոտ պատրիարքի օրոք (858-867, 877-886 թթ.) և ապա` X դ.:

Այլք ակնցի հայ հոռոմներին կապում են X դ. Փոքր Հայքի Սեբաստիա և Մելիտենե քաղաքներում հակաքաղկեդոնական հայերի դեմ բարձրացված կրոնական հետապնդման հետ, համարելով, որ հայ հոռոմները հալածանքի ընթացքում բռնի կերպով Ուղղափառություն ընդունած առաքելական հայերի սերունդներն են: Այս վերջին կարծիքն առաջացել է թյուրիմացությունից. օսմանյան տիրապետության շրջանում Ակնը (թուրքերեն՝ «Էգին») մտնում էր Սվազի (Սեբաստիայի) վիլայեթի մեջ, սակայն Միջնադարում Ակնի տարածաշրջանը որևէ կապ չուներ Փոքր Հայքի հետ, այլ մտնում էր պատմական Մեծ Հայքի Ծոփք (կամ «Չորրորդ Հայք») նահանգի մեջ՝ առնչվելով Հերապոլիս (Չմշկածագ) քաղաքին: Այդ տեսանկյունից, սխալ է նաև ակնցիներին միանշանակ կապել 1022 թ. Փոքր Հայք գաղթած վասպուրականցիների հետ:

Ակնի տարածաշրջանում հայկական ներկայություն կար նշված տարեթվից առաջ, իսկ Ակն քաղաքը հավանաբար նույնական է բյուզանդա-հայկական «Դիգենիս Ակրիտաս» դյուցազնավեպում հիշատակված Ակինա քաղաքին: X դ., երբ բյուզանդական զորքերը Հովհաննես Կուրկուաս (Գուրգեն) զորավարի գլխավորությամբ արաբներից ազատագրեցին Արևմտյան Հայաստանի մի շարք տարածքներ, այնտեղի ուղղափառներին հովվելու համար ստեղծվեցին նվիրապետական կառույցներ: Նույն X դ. Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարքության ամենախոշոր նվիրապետական աթոռներից էր Խորձյանի և Տարոնի մետրոպոլիտությունը, որն ուներ շուրջ 20 եպիսկոպոսական թեմ:

Վերջիններից էր «Սբ. Գևորգի» թեմը: Մեր կարծիքով, ահա այս տեղանունը նույնական է Ակնի Սբ. Գևորգ Վանք (կրճատ` Վանք) գյուղին: Հետևաբար, կարելի է ընդունել, որ Ակնի ուղղափառ հայերի գոյության ամենավաղ սահմանը հենց X դարն է:

Վանք գյուղն անկասկած տարածաշրջանի հնագույն բնակավայրն է և հայ հոռոմ գյուղերից նշանավորը: Սկզբնապես այն գտնվելիս է եղել հսկա քարաժայռի վրա, որտեղ առ այսօր կանգուն են հնադարյան «Կույսի բերդի» ավերակները:

Վանքի ժայռը և «Կույսի բերդը»: (Լուսանկարը Սամվել Կարապետյանի)

Ըստ ավանդազրույցների` XIV դ. թուրքերը վանքցիներին ստիպել են ժայռից իջնել և դրա ներքևում` Եփրատի ձախ ափին, նոր գյուղ հիմնել: Այս նոր գյուղատեղիի եկեղեցին` սբ. Գևորգի անունով, կառուցվել է անտառամիջում: Հետագայում` 1722 թ., նոր եկեղեցի է կառուցվել գյուղից դուրս` Եփրատի ափամերձ ժայռերի վրա: Ինչպես պատմում է ավանդազրույցը, Եփրատի ուժգին վարարման ժամանակ հեղեղը գետափի ժայռերին է բերել երկաթե մի դուռ` խաչը վրան: Գյուղացիները կարծել են, որ դա սբ. Գևորգի նշանն է, և որոշել են այնտեղ եկեղեցի կառուցել:

Ուշագրավ է, որ պահպանված տեղեկությունների համաձայն` երբ վանքցիները դիմել են իշխանություններին` եկեղեցի կառուցելու արտոնություն ստանալու հայցով, թուրքերը մերժել են նրանց խնդրանքը` պատճառաբանելով, թե Օսմանյան տերությունը «հայ հոռոմ» համայնք չի ճանաչում: Երբ բոլոր ջանքերը, այդ թվում նաև տիեզերական պատրիարքի միջամտությունը, ապարդյուն են անցել, հայ հոռոմները դիմել են Կոստանդնուպոլսի հայ ամիրաներին: Մինաս վրդ. Ակնեցու (Ամենայն Հայոց կաթողիկոս` 1751-1753 թթ.) հնարամիտ խորհրդով, ամիրաներ Սեղբոս Երևանյանի ու Միսաք Միսաքյանի օգնությամբ հաջողվել է արտոնություն ստանալ` կառուցելու առաքելական եկեղեցի, սակայն իրականում կառուցվել է ուղղափառ եկեղեցի` կից առաքելական փոքր մատուռով` տարին մեկ անգամ պատարագելու և ազատ ուխտագնացության պայմանով: Ահա այսպես է, որ Վանքի եկեղեցու բակում կառուցվել է հայ առաքելական Սբ. Սարգիս մատուռը:

Վանքի բնակիչներն առանձնացել են իրենց ազնվաբարոյությամբ ու հյուրասիրությամբ: Ուշագրավ է, որ հենց Վանքի ու Ձորակի մեջ են հարազատությամբ պահպանվել Ակնի օրորներն ու անտունիները` գրառված Կոմիտասի կողմից:

Վանքի հայ հոռոմներից էր մեծահարուստ ու բարերար մահտեսի Նիկոլ Պալյանը (Բալյան): 1787 թ. Նիկոլի ու նրա կնոջ` մահտեսի Բալասանի հովանավորությամբ Ակնի Կամարակապ գյուղի առաքելական քահանա տեր Հովհաննես Տեր-Հարությունյանն ուղղափառ հոգևորականության օգնությամբ Վանքի եկեղեցու համար գրչագրել և ծաղկել է հիասքանչ ձեռագիր մի Ավետարան: Այն զարդարվել է ոսկեզօծ շքեղ կազմով` պատրաստված Արգիրուպոլսի (Գյումուշխանա) հույն վարպետների կողմից և այսօր պահվում է Աթենքում, Բենակիսի թանգարանում: Նիկոլ Պալյանի անունն առ օրս պահպանվել է Վանք գյուղի աղբյուրի հայերեն երկու արձանագրություններից մեկում:

Ձորակ գյուղը գտնվում է Ակնից հյուսիս-արևելք: Գյուղի Սբ. Նիկողայոս եկեղեցին վերանորոգվել է 1794 թ., իսկ եկեղեցու բակում եղել է Սբ. Գևորգ հայ առաքելական մատուռը:

Շրզու գյուղը գտնվում է Ակնից հարավ: Գյուղի Սբ. Հովհաննես Ոսկեբերան եկեղեցին վերակառուցվել է 1831 թ., ինչի մասին տեղեկացնում է վիմագիր արձանագրությունը` հիմա դժբախտաբար հողմակոծ վիճակում:

Շրզու գյուղի բնակիչները, XX դ. սկիզբ (աղբյուր՝ Արեւմտեան Հայաստան ֆեյսբուքյան կայքէջ) 

Մուշեղկա գյուղը գտնվում է Ակնից հյուսիս-արևելք: Այստեղի Սբ. Գևորգ եկեղեցին` բավականին պարզ մի շինություն, հիմնովին վերակառուցվել է 1892-93 թթ., ընդ որում դրա մեջ կից կառուցվել է նաև մի փոքրիկ խորան` գյուղում բնակվող սակավաթիվ առաքելական հայերի համար:

Եկեղեցական առումով հայ հոռոմները ենթարկվում էին Անտիոքի պատրիարքության Թեոդոսուպոլսի (Էրզրումի) մետրոպոլիտությանը: 1900թ. արտագաղթի պատճառով ամայացած այս բազմադարյան թեմը լուծարվեց, և Արևմտյան Հայաստանի ուղղափառները կցվեցին նույն պատրիարքության Ամիդի (Դիարբեքիրի) և Չորրորդ Հայքի մետրոպոլիտությանը:

1800 թ. Օրոլոգիոնի տիտղոսաթերթը (Վիեննայի Մխիթարյան միաբանության մատենադարան) 

Կարելի է ասել, որ XVIII-XIX դ. սկզբում Ակնի հայ հոռոմ համայնքների ծաղկուն շրջանն էր, երբ եկեղեցաշինությունից բացի, զարկ էր տրվում նրանց մեջ հոգևոր ու մտավոր մակարդակի բարձրացմանը: Այսպես, 1800 թ. Կոստանդնուպոլսում լույս է տեսել Ուղղափառ Եկեղեցու Ժամագրքի (հուն.` «Օրոլո՛գիոն») հայերեն թարգմանությունը, որը 1749-1757 թթ. իրականացրել էր պոլսահայ անվանի թարգմանիչ Հակոբ դպիր Ճամճիօղլին` վանքցի Հաջի Մուրադ Լազարիսի պատվերով: 1762-1767 թթ. այս թարգմանության մի ընդօրինակություն գրչագրել է Աթոս Լեռան (Հունաստան) Սբ. Դիոնիսիոսի վանքի վանական Արսենը՝ Վանքի քահանա Մարկոսի որդին: Արսենին նյութական ու բարոյական օժանդակություն է մատուցել Մարգար վանականը, հավանաբար նույն գյուղից: Ահա նրանց ձեռագիրն է, որ հիմք է ծառայել 1800 թ. պոլսյան հրատարակության համար:

1831թ. Կոստանդնուպոլսի տիեզերական պատրիարք Ագաթանգեղոսի (1826-1830 թթ.) վավերացմամբ Պոլսում լույս է տեսել Ուղղափառ Եկեղեցու «Էվխոլո՛գիոն» («Մաշտոց») ծիսամատյանի հայերեն թարգմանությունը: Այն իրականացրել էին ոմն Անաստաս հույն վարժեպետ և պոլսահայ անվանի մտավորական, մանկավարժ Գրիգոր դպիր Փեշտիմալճյանը (1774-1837 թթ.):

Մեկ էջ 1831 թ. հայ ուղղափառ «Մաշտոցից» (Հայաստանի ազգային գրադարան) 

Ծիսամատյանի թարգամանությունն ու հրատարակումը հովանավորել է Անաստաս աղան, որը պոլսահայ երևելիներից էր` ծննդով Վանքի հայ հոռոմներից: Նա զբաղեցրել է Պոլսի Գյուղական դրամատան վերատեսուչի պաշտոնը: Անաստաս աղան հայտնի էր որպես ազգային բարերար: Մասնավորապես, 1830-ական թթ. այլ մեծահարուստների հետ միասին նա հովանավորել է Պոլսո Սբ. Փրկիչ ազգային հիվանդանոցի շինարարությունը, ինչպես նաև նվիրատվություններ արել Կոստանդնուպոլսի հայ առաքելական Մայր եկեղեցուն: Անաստասի մեկենասությամբ են վերանորոգվել Վանքի և Շրզուի եկեղեցիները, համապատասխանաբար 1823 և 1831 թթ.:

1878 թ. Արևմտյան Հայաստանով ճամփորդած Գարեգին եպս Սրվանձտյանցը (1840-1892 թթ.) Ակնի ուղղափառ հայոց մասին գրել է հետևյալը. «Քանի մը գեղեր կան Հայ-հոռոմոց, որք են Ձորակ, Մուշեղկայ, Վանք, Շրզու, որոց բնակիչք գրեթէ երբէք տարբերութիւն չունին Հայոցմէն, իրենց ընտանեկան և վարժարանի լեզուն Հայերէն է, նամակներ և տումարներ Հայերէն, վարժապետ Հայ, քահանայք անգամ Յունարէն չգիտեն խօսիլ, և շարունակ յարաբերութեանց մէջ են Հայոց ժողովքներու և առաջնորդարանին հետ, միայն քահանայից գլխարկը, եկեղեցեաց զգեստները և ծէսերը Յունական են. եկեղեցական ընթերցուածքները մաս մը Հայերէն են, զորօրինակ, Աւետարան, Ճաշու գիրք, Ժամագիրք, բայց պատարագն Յունարենէ Հայերէնի թարգմանելով կ’ընեն: Հաւատամքն և Սուրբ Աստուածն Յունարէն: Իրենց անունները արդարև Հայ ու Հոռոմէն խառն: Յունարէն լեզու կամ գիր գիտցող խիստ հազվագիւտ է»:

Ակնի հայ հոռոմները XX դ. սկզբում: Լուսանկարը՝ Կ. Պապադոպուլոսի անձնական արխիվից 

Ակնահայության կյանքին մահացու հարված հասցվեց 1896 թ., երբ հրով ու սրով կոտորվեց Ակն քաղաքի ու շրջակա հայկական գյուղերի բնակչության մեծագույն մասը: Զոհվածների մեջ էին նաև հայ հոռոմներ: Համիդյան ջարդերից հետո, XIX դ. վերջում – XX դ. սկզբում Ակնի հայ հոռոմները կազմում էին մոտավորապես 90 ընտանիք, ընդհանուր թվով՝ մոտավորապես 800-900 հոգի: Այդ սակավամարդության պատճառը մեծ չափերի հասած արտագաղթն էր` «պանդխտությունը», որը Ցեղասպանությանը նախորդած տարիներին արևմտահայության ամենամեծ խնդիրներից մեկն էր: Դրան զուգահեռ` Ակն էին գալիս պանդուխտ հույն տղամարդիկ, որոնք ամուսնանում էին հայ հոռոմների հետ ու մնում նրանց գյուղերում՝ դառնալով հայախոս: Հայ-հունական խառն ամուսնությունները` այլ պատմական հանգամանքների հետ մեկտեղ, նպաստեցին, որ XIX դ. վերջում հայ հոռոմների ազգային ինքնության մասին շփոթ ստեղծվի, և նրանք համարվեն ոչ թե ուղղափառ հայեր, այլ` հայախոս հույներ: Որպես այդպիսիք` հայ հոռոմները զերծ մնացին 1915 թ. ջարդերից, բայց Եղեռնից հետո նրանց դպրոցներում մեկընդմիշտ արգելվեց հայոց լեզվի ուսուցումը:

Ցեղասպանությունից հետո հայ հոռոմերի համար հոգեբանորեն ծանր էր շարունակել կյանքն արյամբ ներծծված հայրենի հողի վրա, արյունաներկ Եփրատի ափերին: Մի քանի տարի անց, 1923 թ. հուլիսի 24-ին կնքվեց Լոզանի պայմանագիրը, որի կետերից մեկը Հունաստանի ու Թուրքիայի միջև համապատասխանաբար մուսուլման և ուղղափառ ազգաբնակչության փոխանակումն էր: Ահա այսպես, Ակնի հայ հոռոմները` Ձորակի վերջին քահանա Գրիգոր Փափազյանի (1866-1951 թթ) գլխավորությամբ բռնեցին պարտադրված գաղթի ճանապարհը: 1924 թ. Հունաստան ժամանեցին ընդամենը 25 ընտանիք Վանքից, 35 ընտանիք Մուշեղկայից, 10-ական ընտանիքներ էլ Շրզույից ու Ձորակից: Նրանք որպես բնակության վայր ընտրեցին Էվիա կղզու Կաստանիոտիսա գյուղի հարևան տարածքը` իրենց հայրենիքի հետ նմանության պատճառով, և այնտեղ հիմնեցին Նեա Էգին (Նոր Ակն) գյուղը: Հետագայում Նեա Էգինը միաձուլվեց Կաստանիոտիսայի հետ:

Մուշեղկայի Սբ. Գևորգ եկեղեցին՝ մզկիթի վերածված: Լուսանկարը՝ Սամվել Կարապետյանի 

Իսկ Թուրքիայում քրիստոնյաների արմատախիլ լինելուն հետևեց տեղանքի անվանափոխությունը. Ակնը դարձավ «Քեմալիե», Վանքը` «Յակա», Շրզուն` «Էսերթեփե», իսկ Մուշեղկան` «Քոջաչիմե»: XX դ. Վանքի Սբ. Գևորգը Եփրատի ջրերի տակն անցավ, իսկ Մուշեղկայի Սբ. Գևորգ եկեղեցին մզկիթի վերածվեց, դրա կողքին էլ մինարեթ է կառուցվել: Բավականին լավ է պահպանվել Շրզույի եկեղեցին: Ձորակ գյուղն այսօր անմարդաբնակ է, իսկ Սբ. Նիկողայոս եկեղեցուց այսօր միայն չորս պատերն են կանգուն: