XIX դարի վերջում Ֆրիդրիխ Նիցշեն գուժեց Աստվածների մահը։ Դա Վերածննդի, Ռեֆորմացիայի ու Լուսավորականության դարաշրջանների տրամաբանական արդյունքն էր։ Ետկրոնական ժամանակաշրջանում կենտրոնում հայտնվեց մարդը, այլ ոչ թե մարդու հոգին, որը պետք է փրկել ու պատրաստել հավիտենական կյանքին։ Նիցշեն ցանկանում էր զգալ բնությունn, ապրել նրա օրենքներով հենց «այս աշխարհում» ու դուրս պրծնել քրիստոնեական բարոյականության ճիրաններից։ Գերմարդն, ըստ Նիցշեի, «թույլերի» համար հորինված քրիստոնեական բարոյականության ազդեցությունից ազատագրվածն է, ով ձգտում է տիրել ու լիարժեք ապրել բնության օրենքներին ներդաշնակ, այլ ոչ թե ճնշել բնազդները՝ հանուն ինչ-որ «ետերկրային աշխարհի», որը մեզ մահվանից հետո խոստանում է Հիսուսը։
Նիցշեն առաջին հերթին քրիստոնեական բարոյականությանն էր դեմ, իսկ ցանկացած կրոնի հիմքը բարոյա-էթիկական նորմերն են, իսկ ուսմունքի «տանիքը»՝ բնազդային կրքերը զսպելու համար «պարգևատրման» առաջարկը։ Նույնը մյուս կրոնական ուսմունքներում է։ Օրինակ, ըստ քրիստոնեության, դուք զսպում եք ձեր բնազդները՝ կատարելով պատվիրանները, որպեսզի «մյուս կյանքում» առժանանաք փրկության, ինչի համար Հիսուսն իրեն զոհաբերել է, իսլամում՝ հանուն 70 հուրիների հետ հավերժական հաճույքների, բուդդիզմում՝ նոր կյանքների մղձավանջից ազատագրվելու համար և այլն։
Այսօրվա լիբերալիզմը, նեոմարքսիզմը, ֆեմինիզմը և մյուս տարածված «իզմերն» առաջին հերթին դեմ են ավանդույթներին՝ պատրիարքալությանն, ավանդական ընտանիքին և այդ պատկերացումների վրա հիմնված կրոնական ինստիտուտներին, որովհետև նրանք են «բնական բնազդների» զսպման, այսինքն՝ իրական ազատության դեմ պայքարող բարոյանորմատիվային գաղափարախոսությունների կրողները։ Նիցշեի նման նրանք առաջարկում են ապրել «հիմա», այս նյութական աշխարհում և ի տարբերություն ավանդական արժեհամակարգի՝ «երջանկության» հիմքում «նոր» մոդելներ են դնում։
Պատահական չէր, որ Նիցշեն ասում էր՝ հրիր ընկնողին․ դա մեր միջի բարոյաէթիկական նորմերը «հրելու»՝ ջարդելու համար էր ասված։ Սակայն Նիցշեի և ժամանակակից լիբերալ ու ձախական տեսությունների հիմքերը տարբեր են, դրանք ըստ էության նեոհեթանոսության մասին տարբեր պատկերացումների են դավանում։ Ինչո՞ւ հեթանոսության՝ դրա մասին ավելի ուշ կխոսենք։
Այսօր Միացյալ Նահանգներում, եթե արմատապես նայենք ընթացող գործընթացներին, քրիստոնեության ու հեթանոսության միջև պայքար է ընթանում, որը ճեղքել է երկիրը։ Ճեղքված է նաև աշխարհը։
Սակայն մեզ հետաքրքրում են քաղաքակրթական պրոցեսները, ինչն իշխանությունների լեգիտիմության հիմքն է։ Օրինակ, Միացյալ Նահանգների համար ամենավտանգավորը ոչ թե քաղաքական, այլ քաղաքակրթական ճեղքվածքն է, որի վրա կառուցվում են քաղաքական հոսանքները։ Եթե առաջ քաղաքական պայքարը չէր վերածվում քաղաքակրթական պայքարի, ապա այսօր նման վտանգ կա։ Դա ամենավատագույնն է, որը կարող է կատարվել մեծ երկրների կյանքում։
Հայաստանում նույնպես նման գործընթացներ են ընթանում, սակայն ի տարբերություն Արևմուտքի՝ մեզ մոտ դա ենթագիտակցական շերտում է ընթանում, «Նոր Հայաստանը» և «Հին Հայաստանը» իրենց քաղաքակրթական ու փիլիսոփայական ձևակերպումները չունեն, և այդ պատճառով մեզ մոտ իրական կուսակցություններ ու իրական քաղաքական ինստիտուտներ չեն կայանում։ Առկախված է նաև լեգիտիմության հարցը, որովհետև լեգիտիմության հիմքը կարող են լինել գաղափարները, այլ ոչ թե քվեարթերթիկների քանակը։
Քրիստոնեական աշխարհում՝ իր ստեղծման առաջին օրվանից, մոլեգնում էին Քրիստոնեաբանական վեճերը: Հիմնական խնդիրը Սուրբ Երրորդության հարցն էր: Ո՞վ էր Հիսուսը` Աստվա՞ծ, թե Աստծո Որդի, Աստծո հետ նույնականացա՞ծ էր և ինչպե՞ս, ի՞նչ հարաբերությունների մեջ էր Սուրբ Հոգու հետ և այլն։ Դա միայն Աստվածաբանական վեճ չէր, դա առաջին հերթին կարևորագույն քաղաքական ու քաղաքակրթական խնդիր էր: Ողջ կայսրությունը ալեկոծվում էր այս հարցերի տարափի տակ և անգամ ոչ տառաճանաչ ու բացարձակապես անգրագետ անձինք այս խրթին, միայն քչերին հասկանալի աստվածաբանական հոորցերի համար միմյանց դեմ փողոցային մարտերի էին վարում այս կամ այն տեսակետը պաշտպանելու համար:
Բազմաթիվ մեկնաբանություններ ու Երրորդության անդամների Բնույթների «հարաբերությունների» մասին տեսություններ էին ստեղծվում, ու դրանց պատճառով քրիստոնեական աշխարհը պարբերաբար մոլեգնում էր, տարբեր տեսակետների կողմնակիցները միմյանց հալածում էին՝ երբեմն արյունալի մարտերի միջոցով։ Սուրբ Երրորդության մասին պաշտոնապես ընդունված բանաձը կարծես թե պետք էր այս հարցերին լուծում տար, սակայն այդ բանաձևը նոր հարցերի պատճառ էր դարձել։
Ըստ Բյուզանդական եկեղեցու՝ կար մեկ միասնական քրիստոնեական աշխարհ, որը կարող էր ունենալ մեկ կայսր. Վերևում՝ մեկ աստված, ներքևում՝ մեկ կայսր։ Սա էր կայսրության բանաձևը: Քրիստոնեական «միասնական» աշխարհում կարող են լինել սուվերենության տարբեր աստիճաններ ունեցող տիրակալներ՝ արխոնտներ (արքաներ), կյուրոպաղատներ…, Արևմտյան Եվրոպայում՝ rex-եր (թագավորներ) և այլն, սակայն նրանք բոլորն ընդունում էին, որ կայսրի հպատակներն են` դա էր այն ժամանակվա համաշխարհային կարգի դրվածքը: Բնականաբար, դա չէր տարածվում այն քրիստոնյաների վրա, որոնք բանադրվել էին` նեստորականներ, արիոսականներ, մոնոֆիզիտներ և այլն:
Երրորդության պաշտոնական բանաձևի ընդունումը նշանակում էր ընդունել կայսրի առաջնորդությունը, իսկ ինչ պետք է անել, եթե որևէ մեկ այլ անձ կայսրի ամբիցիաներ ունի և ցանկանում է իր կայսրությունը հիմնել: Ճանապարհը մեկն էր` սկսել Աստվածաբանական վեճ, ճեղքել քրիստոնեական աշխարհը և իրեն հռչակել մյուս մասի կայսր։ Բացարձակ իշխանության ճանապարն այլընտրանքային քաղաքակրթություն հիմնելն է, ինչն արեց Կարլոս Մեծը:
Երրորդության մասին բազմաթիվ տեսակետների մեջ կար մեկն, ըստ որի Սուրբ Հոգին բխում է ոչ միայն Հայր Աստծուց (լատիներեն Filioque`«և Որդուց»), ըստ այն ժամանակվա ընդունված համաքրիստոնեական տեսակետի, այլև Աստծո Որդուց: Նման տեսակետը տարածված էր Իսպանիայի քրիստոնյաների որոշ շրջանակների մոտ և ոչ ոք առանձնապես դրա վրա ուշադրություն չէր դարձնում, սակայն երբ Եվրոպայում Կարլոս Մեծը որոշեց իրեն հռչակել կայսր, սկսեց Աստվածաբանական վեճ և Հռոմի պապից պահանջում էր ճանաչել Filioque-ն: Հետագայում Կաթոլիկ և Ուղղափառ աշխարհները միմյանցից բաժանվեցին և հիմնական տարաձայնություններից էր նաև Երրորդության այդ մեկնաբանությունը: Փաստորեն, քրիստոնեական աշխարհի ամենամեծ տարանջատման և ըստ շատերի՝ տարբեր քաղաքակրթությունների բաժանման հիմքում իշխանության խնդիրն էր:
Ժամանակակից աշխարհակարգի խնդիրները քննակելու համար պատահական չէր Filioque-ի պատմությանն անդրադառնալը։ Դա օրինակ էր, թե քաղաքական տիրապետություն հաստատելու համար որքան կարևոր է սեփական արժեհամակարգի ստեղծումն ու տարածումը։ Ինչպես այն ժամանակ Filioque-ի հարցը, այսօր ևս «ավանդական արժեքների» հարցն առաջին հերթին ունի քաղաքակրթական ու դրա վրա հիմնված քաղաքական հեգեմոնիայի՝ տիրապետության տարածման նպատակ։
Ֆրանսիացի Աստվածաբան Պիեռ Աբելյարը դեռևս 12-րդ դարում հանգել էր այն մտքին, որ «Մարդն, իր էությամբ, սարսափելի կենդանի է։ Մենք մարդուն գիտենք միայն քաղաքակրթության շնորհիվ սանձված վիճակում և այդ պատճառով մեզ վախեցնում են նրա իրական բնության երբեմնի դրսևորումները»։
Պատմաբանների, մշակութաբանների ու մարդաբանների պրպտումները հանգեցնում են այն եզրակացության, որ մարդկանց ամենամեծ հանրույթների՝ պետությունների ու քաղաքակրթությունների առաջացմանը նպաստել է կրոնների առաջ գալը։ Կրոնները, եթե մի կողմ դնենք դրանց սակրալ բաղադրիչը, բարոյանորմատիվային նորմերի ներդրման միջոց են՝ ինչն է լավ, ինչն է վատ, ինչը չի կարելի, ինչպես կազմակերպել ամենօրյա կյանքը, կին-տղամարդ, մարդ-իշխանություն հարաբերությունների նորմերը, սանիտարահիգիենիկ կանոնները, հանրային ու պետական ծիսակատարությունները և այլն։
Կրոնները ոչ միայն նորմատիվներ են սահմանում, այլև զսպում են Աբելյարի ասած մարդու գիշատիչ էությունը։ Քրիստոնեական 10 պատվիրանները և դրանց վրա կառուցած մեկնաբանությունները քրիստոնեական քաղաքակրթության հիմքն են, հուդայականության մոտ 700 պատվիրաններն ավելի խիստ սահմանափակումներ են սահմանում, Իսլամի օրենսդրության նոմերը՝ Շարիաթը, ավելի՛ խիստ պահանջներ ու պատիժներ է սահմանում։ Նույնը բուդդիզմում ու հինդուիզմում է։ Դրանցից յուրաքանչյուրն առաձին քաղաքակրթություն է՝ ըստ սահմանված արժեքային համակարգի ու աշխարհի մասին պատկերացումների, և գերմանացի Շպենգլերը, անգլիացի Թոյնբին, ռուս Դանիլևսկին, ամերիկացի Հանթինգտոնը տարբեր կերպ են մեկնաբանում այդ քաղաքակրթությունները, ինչպես նաև միմյանց վրա ազդելու կամ չազդելու մեխանիզմները։
Կարճ ասած, մինչև լուսավորության դարաշրջանը կրոնները քաղաքակրթություններ ստեղծելու հիմնական գործիքներն են եղել, իսկ ցանկացած քաղաքակրթություն ուներ իր հիմնական կենտրոնը, որը մշակում, տարածում կամ պարտադրում էր այդ նորմերը և տիրում էր այդ տարածքին: Դրանք կայսրություններն էին։
Կաթոլիկ քաղաքակրթությունն առանձնացավ ուղղափառ աշխարհից, իսկ հետագայում ոչնչացրեց իր հիմնական ախոյանին՝ Բյուզանդիային: Իրականում օսմանցիները չեն ոչնչացրել Բյուզանդիան, այլ կաթոլիկ Եվրոպան, թուրքերն ուղղակի այդ պրոցեսի վերջակետն են դրել: Դրա մասին երևի արժե խոսել առանձին հոդվածում, ինչը կարևոր է հասկանալու համար Հայաստանի իրական քաղաքական պատմությունը:
Հետագայում Հռովմեական Սրբազան կայսրությունը ոչնչացավ բողոքական շարժումների արդյունքում, և մենք մուտք գործեցինք աշխարհիկ ժամանակաշրջան, որտեղ կրոնը դուրս է մղվել քաղաքականությունից:
Եթե կրոնները դուրս են մղվել իրական քաղաքականությունից, իսկ հասարակությունները դարձել են աշխարհիկ, ապա ինչպե՞ս են հիմնվում հասարակությունների ու պետությունների արժեքային համակարգերը հիմա և ինչպե՞ս են գործում ժամանակակից «կայսրությունները»՝ գերտերությունները, և միմյանց դեմ պայքարում ինչպիսի՞ արժեքային համակարգեր են օգտագործում մյուսներին տիրելու և մրցակիցներին գաղափարապես ջախջախելու համար։ Դա այն է, ինչը պետք է հասկանալ լիբերալիզմի, մարքսիզմի, կոնսերվատիզմի ու նմանատիկ այլ «իզմերի» նշանակությունը միջազգային կյանքում գաղափարների պայքարի իրական իմաստը հասկանալու համար՝ առանց որի հնարավոր չէ հասկանալ այսօրվա իրականությունը։
Ակնհայտ է, որ պոստմոդեռնի ժամանակաշրջանում առաջ եկավ նոր քաղաքակրթություն, որի «աստվածաբաններն» արդեն փիլիսոփաներն են, տնտեսագետները, մշակութաբանները, քաղաքագետները, որոնք նորովի են իմաստավորում աշխարհը, իսկ այդ մոտեցումները օգտագործում են քաղաքական կենտրոնները համաշխարհային հեգեմոնիա ձևավորելու համար։
Երբեք Ցարական Ռուսաստանը համաշխարհային գերտերություն չի եղել, որովհետև նրա գաղափարախոսությունը՝ ուղղափառությունը, չուներ համաշխարհային նշանակություն, սակայն Խորհրդային Միությունը հիմնված էր մարքսիզմի վրա, որն արդեն ուներ համամարդկային նշանակություն։ Աշխարհը բաժանվել էր երկու մասի՝ «ազատության» և «հավասարության» կողմնակիցների միջև։ Երկու գաղափարախոսություններն էլ ունեին համամարդկային ազդեցություն, ու աշխարհը կիսվել էր նրանց միջև։ Ինչն էր այդ ամենում արտառոց՝ «հավասարության» գաղափարն ընկալելի էր նաև մյուս քաղաքակրթություններում՝ իսլամի, բուդդիզմի, հինդուիզմի աշխարհներում։ Դա նոր երևույթ էր։
Եվրոպայում, Միացյալ Նահանգներում և ամենուր կային «հավասարության» կողմնակիցներ, իսկ «սոցիալիստական ճամբարում» նույնպես կային «ազատության» կողմնակիցներ։ Գաղափարը համամարդկային նշանակություն ուներ, այդ իսկ պատճառով Սովետական Միությունը դարձավ երկբևեռ աշխարհի առանքներից մեկը։
Խորհրդային Միության փլուզումից հետո մնաց մեկ բևեռ՝ «ազատության» բևեռը, որը սկսեց առանց թշնամու առկայության պայմաններում այլասերվել ու քայքայվել, սակայն համաշխարհային գերկենտրոնի դերը պահպանելու համար անհրաժեշտ էր պահպանել «ազատության» ջահակրի գործառույթը՝ արդեն փոփոխություններ մտցնելով եղած արժեքային համակարգում։
Մերը հենց այդ փոփոխությունների՝ արժեքային համակարգում կամ նորօրյա «պատվիրանների» ձևախեղումների խնդիրն է, որը կդիտարկենք միջազգային քաղաքականության զարգացումների տրաբանության մեջ։
Այսօր Հայաստանում շատ է խոսվում ազգային ավանդույթների կորստյան վտանգի մասին։ Իսկ ի՞նչ են իրենցից ներկայացնում ավանդույթները և ո՞րն է դրանց նշանակությունը։ Ինչպես նախորդ մասում նշել էի, քաղաքակրթությունները հիմնվում են արժեքային համակարգերի վրա, որոնք ժամանակի ընթացքում վերածվում են ավանդույթների, իսկ հետագայում, երբ կյանքն առաջ է գնում, ապա տեղի է ունենում արժեքների փոփոխություն, և դրանց հիման վրա առաջանում են նոր ավանդույթներ: Բնականաբար, որոշակի ավանդույթների վրա կառուցված յուրաքանչյուր քաղաքակրթություն ունենում է իր առանցքային երկիրը, որին պայմանականորեն անվանենք կայսրություն: Կայսրությունները պաշտպանում և տարածում են այդ արժեքները, դրանց վրա ներդնում իրենց ստանդարտները։ Մարդկանց վրա տիրապետություն տարածելու համար առաջին հերթին պետք է տիրել նրանց մտքերին։
Մինչ Լուսավորության ժամանակաշրջանը (XVII–XVIII դդ.) արժեքային համակարգերը ներդրվում էին կրոնների միջոցով և հիմնվում էին Աստծո հեղինակության վրա, և, բնականաբար, ոչ ոք չէր կարող կասկածի տակ դնել Աստծո խոսքը (իսկ ով փորձում էր, հայտարարվում էր հերետիկոս ու պատժվում էր), և, հետևապես, արժեքային համակարգերի փոփոխությունները դանդաղ էին ընթանում, իսկ արժեքների շուրջ վեճը ընթանում էր Աստծո խոսքի մեկնաբանությունների շուրջ: Լուսավորության դարաշրջանից հետո կրոնը սկսեց կորցնել իր մոգական ազդեցությունը, իսկ XIX դարում Նիցշեն գուժեց «Աստվածների մահը»: Արժեքային համակարգերի փոփոխությունները սկսեցին արագորեն ձևափոխվել։
Շվեյցարացի մշակութաբան Ռիչարդ Թեոդոր Թարնասի տեսակետով. «Եվրոպական «Նոր Ժամանակին» փոխարինելու է եկել Պոստմոդեռնի դարաշրջանը, որի ամենաբնութագրիչ հատկություններից է հավատն առաջընթացի և բանականության ամենազորության հանդեպ: Նոր ժամանակաշրջանում (Մոդեռն) Արժեքային համակարգի ձևափոխումը կատարվել է Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ։ Արդյունքում, աշխարհի եվրոպակենտրոն պատկերն իր տեղը զիջեց գլոբոլ բազմաբևեռությանը, բանականության հանդեպ մոդեռնիստական հավատն իր տեղը զիջեց մեկնաբանական մտածողությանը»։
Ընտանիքը քրիստոնեության միջոցով դարձավ հիմնական հանրային ինստիտուտներից մեկը, որը սրբագործվում է եկեղեցու կողմից։ Կինը և տղամարդը ամուսնանում են եկեղեցում՝ Աստծո «ներկայությամբ»։ Ընտանիքը, մինչև քրիստոնեությունը, ոչ մի այլ կրոնում այդքան խիստ չի սահմանվել և չի սրբացվել։ Ընտանիքի ինստիտուտի մասին սկսված վեճը, որ այն ոչ միայն կնոջ ու տղամարդու միջև է կարող կնքվել, այլև հնարավոր են բազմաթիվ տարբերակներ, քաղաքակրթական ու քաղաքական վեճ է, և պատահական չէ, որ այն ձեռք է բերել աշխարհքաղաքական նշանակություն։ Կարելի է անգամ ասել, որ ժամանակակից ձախերն ու լիբերալներն ընտանիքի հանդեպ իրենց մոտեցումների շնորհիվ ցանկանում են ձևավորել նոր արժեքային համակարգ, որն այսօրվա գլոբալիզմի խորհրդանիշն է դառնում ու բաժանում պահպանողականներին ու գլոբալիստներին։ Խնդիրը ոչ այնքան բուն ընտանիքի մասին տարբեր պատկերացումներն են, այլ արժեքային համակարգերի միջոցով նոր քաղաքակրթություն և հետևապես նոր տիրապետություն սահմանելը։ Պատահական չէ, որ հիմնական խնդիրն ոչ թե ոչ ավանդական սեռական կողմնորոշում ունեցող մարդկանց ազատությունների պաշտպանությունն է, նրանց ազատ, երջանիկ ու արժանապատիվ ապրելու իրավունքը, այլ հենց ամուսնանալու հարցն է (պետության կողմից ճանաչվող ամուսնության ակտի խնդիրը), որի միջոցով նոր քաղաքակրթական ստանդարտ է սահմանվում։ Պարզ է, որ խնդիրը քաղաքական է։
Այսօր Միացյալ Նահանգներում ոչ թե քաղաքական, այլ քաղաքակրթական պայքար է ընթանում՝ չտեսնված լարվածությամբ ու արդեն խոսվում է Միացյալ Նահանգների փլուզման հնարավորության մասին։ Սեռական, ռասայական, ազգային փոքրամասնություններն օգտագործվում են «ավանդական» արժեքների կրողների դեմ պայքարում, և խաղասեղանին դրված է Միացյալ Նահանգների ապագայի մասին պատկերացումը՝ լինել գերտերությո՞ւն, թե՞ գլոբալիզմի կենտրոն։ Սա հիշեցնում է հոդվածի երկրորդ մասում նկարագրված 9-րդ դարում տեղի ունեցած Աստվածաբանական վեճն այն մասին, թե Սուրբ Հոգին միայն հայր Աստծո՞ւց է բխում, թե՞ նաև նրա Որդուց, ինչի բովանդակությունն ոչ ոքի համար հասկանալի չէր, սակայն դրված էր քրիստոնեական աշխարհը երկու մասի բաժանելու հարցը։ Նպատակը արժեքային համակարգի փոփոխությունն էր և դրա հիման վրա նոր քաղաքակրթություն ու նոր ուժային կենտրոն ստեղծելը։
Ռուսաստանն իր վրա է վերցրել ավանդական ընտանիքի պահպանման խնդիրը, այսինքն միջազգային քաղաքականության մեջ գերտերություն դառնալու հայտ է ներկայացնում, ինչպես ժամանակին Սովետական Միությունը «հավասարության» գաղափարի ջահակիրը դառնալու շնորհիվ դարձավ երկրորդ համաշխարհային բևեռը։
Ինչն է հետաքրքիր․ մյուս երկրներն իրենց վերաբերմունքը հայտնելով ընտանիքի ինստիտուտի այս կամ այն տարբերակի մասին՝ ընտրում են քաղաքակրթական այս կամ այն մոդելը, նաև այս կամ այն գերտերության հովանավորությունը։ Բնականաբար, ընտանիքի խնդիրը վերածվում է լրջագույն քաղաքական կողմնորոշման խնդրի, ինչպես ժամանակին կոմունիզմի ու կապիտալիզմի միջև ընտրությունն էր։
Հեթանոսությունը կրոն չէ, այլ տարբեր պաշտամունքների դիսկրետ հավաքածու, և որպես կրոն կամ միասնական քաղաքակրթության հիմք այն սահմանում չունի։ Հռոմեական կայսրությունը կարողացել է ստեղծել հզոր պետություն, ռազմական ուժ և իրավական համակարգ, որը մինչ այսօր մեր իրավական համակարգի հիմքն է, սակայն չի կարողացել այդ ստանդները սրբացնել Աստծո հեղինակությամբ, այսինքն դրանք դարձնել անբեկանելի ու անքննադատելի, ինչի արդյունքում կայսրությունը, երբ կորցրեց իր ռազմական ուժը, փլուզվեց ու ստիպված էր անցում կատարել ավելի խիստ, կենտրոնցված ու միաստվածային համակարգ ունեցող քրիստոնեության։
Նոր ձախերի ու լիբերալների տեսաբանները առաջարկում են մարդուն ազատել պատրիարքալության ու կրոնի ճիրաններից, որոնք խեղդում են բնական բնազդները, սահմանափակում նրա ազատությունները ու դարձնում ավանդույթների գերին։ Շատ հարցերում նրանց հետ կարելի է համաձայնվել, սակայն նաև պետք է ընդունենք, որ երբեմն այդ բնազդները դառնում են անկառավարելի ու իրենց մեջ ինքնաոչնչացման պոտենցիալ են պարունակում։ Միացյալ Նահանգներում տեղի ունեցող դեպքերը հետաքրքիր են դիտարկելու համար, թե պահպանողականների ու գլոբալիստների միջև ընթացող պայքարն ինչ հանգուցալուծում է կարող ունենալ և ինչ հետևանքներ է կարող հանգեցնել։
