1. Նախաբան

 

Սույն հետազոտության նպատակը Հայաստանի Հանրապետությունում ատելության շարժառիթով հանցագործությունների (hate crime) մշտադիտարկման, տվյալների հավաքման, դասակարգման ու ամրագրման համակարգերի, նման հանցագործությունների օրենսդրական կարգավորումների ուսումնասիրությունն է, դրանց համեմատական վերլուծությունը մարդու իրավունքների միջազգային կառույցների, մասնավորապես, ՄԱԿ-ի և ԵԽ համակարգերի կողմից մշակված սկզբունքների և չափանիշների հետ։ Հետազոտությունը ներառում է նաև վիճակագրական տվյալների, ինչպես նաև ներպետական պրակտիկայի վերաբերյալ վերլուծություն։

Միջազգային մարմիններին ներկայացված իր զեկույցներում Հայաստանի Հանրապետությունն, որպես կանոն նշում է ատելության շարժառիթով հանցագործությունների բացակայության կամ աննշան քանակության մասին։ Այս հանգամանքը հարց է առաջացնում, արդյո՞ք տվյալները ճիշտ են արտահայտում օբյեկտիվ իրավիճակը, քանի որ կարծիք կա, որ որոշ համակարգային խնդիրների պատճառով ներկայացված տվյալներն իրականությունն ամբողջությամբ չեն արտահայտում։ ՄԱԿ-ի ռասայական խտրականության վերացման կոմիտեն ՀՀ կառավարության վերջին զեկույցի առնչությամբ մտահոգություն է հայտնել, որ նման տվյալները կարող են բացատրվել այն հանգամանքով, որ բնակչությունը վատ է տեղեկացված ռասիզմի մասին, իրավախախտման զոհերը չգիտեն իրենց իրավունքները, վախենում են վրեժխնդրությունից, դատարանների նկատմամբ առկա է հասարակական վստահության պակաս կամ էլ իշխանությունները չեն ցանկանում նախաձեռնել իրավական գործընթացներ և այլն։ Պարզելու համար, թե նշված մտահոգությունները հիմնավոր են, թե ոչ, նախ և առաջ անհրաժեշտ է ուսումնասիրել, թե նման հանցագործությունների մասին տվյալների հավաքման ու մշակման, օրենսդրական կարգավորման ու ներպետական պրակտիկայի ոլորտներում արդյո՞ք առկա են համակարգային խնդիրներ, թե՞ ոչ։

Սույն հետազոտությամբ վեր են հանվել մի շարք համակարգային խնդիրներ, որոնք խոչընդոտում են տվյալների պատշաճ հավաքմանը և դասակարգմանը։ Վեր են հանվել նաև օրենսդրական խնդիրներ, ինչպես նաև խնդիրներ իրավակիրառ պրակտիկայում, որոնց արդյունքում իրավական պաշտպանության միջոցները, ինչպես նաև հանրային իրազեկման համակարգերը որոշ դեպքերում արդյունավետ չեն գործում։

Համակարգային խնդիրների առկայությունը պարզելու նպատակով ուսումնասիրվել է նաև այն հարցը, թե արդյո՞ք ՀՀ-ն կատարում է իր միջազգային պարտավորություններն այս ոլորտում, քանի որ որպես Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի և Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի Անդամ Պետություն, Հայաստանի Հանրապետութունը գտնվում է այս երկու կոնվենցիաների մանդատների հիման վրա ստեղծված մարմինների՝ ՄԱԿ-ի ռասայական խտրականութան վերացման կոմիտեի և ԵԽ-ի Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողովի մոնիթորինգի տակ, և որպես այդպիսին պարբերաբար ներկայացնում է զեկույցներ իր միջազգային պարտավորությունների կատարման վերաբերյալ։

Սույն հետազոտությունը օգտակար է հետազոտողների, իրավապաշտպանների, իրավակիրառողների համար, քանի որ դրանում վեր են հանվում խնդիրներ, որոնց հետ նշված խմբերի ներկայացուցիչները հաճախ են բախվում իրենց գործունեության ընթացքում։

Կարծում ենք, որ սույն հետազոտությունը շարունակական բնույթ կոնենա, քանզի հետազոտության ոլորտը հասարակական հետաքրքրություն է ներկայացնում։

2. Մեթոդոլոգիա

 

Հետազոտությունը մեջ ուսումնասիրվել է հիմնականում 2014-2015թթ. պրակտիկան, սակայն իրավիճակն ավելի լավ պատկերացնելու համար անդրադարձ է արվել նաև 2005-2014թթ. դեպքերին: Այդ իմաստով ուսումնասիրվել են հանրային հետաքրքրություն ներկայացնող դեպքերի հետաքննության, նախաքննության և դատական քննության պրակտիկան։ Ուսումնասիրվել են կոնկրետ գործերով նախաքննական և դատական քննության փաստաթղթերը, տվյալ գործի վերաբերյալ մամուլի հրապարակումները և իրավապաշտպան կառույցների ու միջազգային մարմինների հայտարարություններն ու դիտարկումները։ Աանցկացվել են հարզազրույցներ փաստաբանների, իրավապաշտպանների և հետաքննող լրագրողների հետ։

Կազմվել են հատուկ հարցաթերթիկներ, որոնք փոստով կամ էլեկտրոնային միջոցներով ուղարկվել են պաշտոնատար անձանց, իրավապաշտպաններին, փաստաբաններին, քաղաքացիական ակտիվիստներին, ազգային ժողովի պատգամավորներին: Հարցաթերթիկներ ուղարկվել են նաև մի շարք պետական մարմինների, օրինակ, ՀՀ ոստիկանություն, ՀՀ դատական դեպարտամենտ, Ազգային անվտանգության ծառայություն, ՀՀ գլխավոր դատախազություն, ՀՀ Արդարադության նախարարություն և այլ մարմիններին, որոնք զբաղվում են հանցագործությունների վերաբերյալ տվյլաների հավաքագրումով և մշակումով։ Ուղարկված հարցաթերթիկների մեծ մասից ստացվել են պատասխաններ, որոնք ուսումնասիրվել և դրանց հիման վրա կատարվել են եզրահանգումներ՝ հետազոտության մեջ անհրաժեշտ հղումներով։ Որոշ հարցաթերթիկների պատասխաններով ստացվել են կարևոր վիճակագրական տվյալներ, որոնք ներառվել են հետազոտության մեջ։ Ուսումնասիրվել են նաև պետական մի շարք մարմինների տարեկան հաղորդումները և զեկույցները, որում նրանք ներկայացրել են հանցավորության վերաբերյալ իրենց հետազոտությունները, վիճակագրական տվյալները, նման տվյալների ամրագրման համար անհրաժեշտ ձևաթղթերը, և այլն։ Այդ իմաստով ուսումնասիրվել են նաև կառավարության մի շարք որոշումներ, որոնցով կարգավորվում են տվյալների հավաքման, դասակարգման և հրապարակման ընթացակարգերը և հիմքերը։

3. Իրավիճակի համառոտ նկարագրությունը

 

Ատելության շարժառիթով հանցագործությունների վերաբերյալ ամբողջական, համապարփակ զեկույց երբևէ չի ներկայացվել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կամ ներպետական որևէ պետական կամ ոչ-պետական մարմինների՝ այդ թվում նաև հասարակական կազմակերպությունների կողմից։ Բացառություն են կազմում որոշ իրավապաշտպան կազմակերպությունների կողմից առանձին ոլորտներին առնչվող հետազոտություններ կամ հայտարարություններ, կամ միջազգային մարմիններին կոնկրետ գործերով ուղարկված հաղորդումներ։ Այս համատեքստում կարելի է նշել նաև ՀՀ կառավարության՝ ՄԱԿ-ի ռասայական խտրականության վերացման կոմիտեին կամ ԵԽ-ի Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողովին ներկայացված զեկույցները, որպես համապատասխան կոնվենցիաների Մասնակից Պետություն։ ԵԱՀԿ ժողովրդավարության ինստիտուտների և մարդու իրավունքների գրասենյակի համապատասխան հարթակում, որտեղ հրապարակվում են ատելության հիմքով հանցագործությունների վերաբերյալ տարբեր պետությունների տվյալները, Հայաստանի Հանրապետության վերաբերյալ տվյալները բացակայում են((Տե´ս հետևյալ կայքէջում. http://hatecrime.osce.org/armenia))։ Պատճառը, կարծում ենք, այն է, որ Հայաստանի Հանրապետության կառավարության կողմից ներկայացված տեղեկատվության մեջ նշվում է նման տվյալների բացակայության մասին։

Այդուհանդերձ, իրավապաշտպան կազմակերպություններից, լրատվամիջոցների, ինչպես նաև պետական մարմիններից պարբերաբար տեղեկություններ են ստացվում այնպիսի արարքների մասին, որոնց ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ դրանք ունեն ատելության հիմքով հանցագործության հատկանիշներ։ Այսինքն, մի կողմից պաշտոնական աղբյուրները հայտնում են, որ ՀՀ-ում նման հանցագործությունները խիստ ցածր ցուցանիշներ ունեն, իսկ երբեմն էլ նման ցուցանիշները բացակաում են, սակայն մյուս կողմից լրատվամիջոցներն ու իրավապաշտպան կազմակերպությունները ազդարարում են նման հանցագործությունների առկայության մասին։ Ըստ նշված աղբյուրների, նման հանցագործությունների համար թիրախները հիմնականում ընտրվում են իրենց ազգային պատկանելիության, կրոնական համոզմունքների, սեռական կողմնորոշման և գենդերային ինքնության հատկանիշներով((Տե´ս, օրինակ,))։ Որոշ հանցագործություններ ստացել են հանրային հնչեղություն, ինչպես օրինակ DIY բարը հրկիզած երիտասարդների գործը((Տես´ս ավելի մանրամասն 1.2.2. կետում։)): Թեև հանցագործություն կատարած անձինք ենթարկվեցին քրեական պատասխանատվության, սակայն շատերի կարծիքով արարքի քրեաիրավական որակումը ճիշտ չէր ընտրվել, որի արդունքում նրանց նկատմամբ նշանակվել էր խիստ անհամաչափ պատիժ։

Դիտարկումները ցույց են տալիս, որ վերջին ժամանակներում լայն տարածում են գտել լրատվամիջոցներով և սոցիալական ցանցերով ատելության խոսքը կամ կոչը։ Ավելին, հաճախ նման երևույթներին խրախուսաբար արձագանքում են պետական բարձրաստիճան անձինք կամ քաղաքական գործիչները։ Թեև ատելության խոսքի բոլոր դրսևորումները չէ, որ ատելության շարժառիթով հանցագործության հատկանիշներ են ձեռքբերում, սակայն նույնիսկ վարչաիրավական կամ քաղաքացիաիրավական ոլորտներում նշված երևույթները կարգավորման անհրաժեշտություն ունեն և այս իմաստով նշված ոլորտների իրավական կառուցակարգերի ուսումնասիրությունը նույնպես կարևորություն է ներկայացնում։ Ընդհանուր առմամբ այս դաշտում տիրող պասիվությունը անդրադառնում է նաև դատական պրակտիկայի պասիվության վրա։ Մինչև այժմ Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը մեկ որոշում է կայացրել ընդդեմ Հայաստանի, որում դատարանը անդրադարձել է խտրականության արգելքի թեմային և այդ մասով կայացրել որոշում։ Ինչ վերաբերում է ատելության շարժառիթներով հանցագործություններին, նման հիմքերով դատական ակտերը խիստ սակավ են։

4. Ներպետական իրավական կարգավորումը

4.1. Սահմանադրություն

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության 14.1 հոդվածը սահմանում է խտրականության արգելքի սկզբունքը մի շարք հատկանիշների, այդ թվում նաև ռասայի, մաշկի գույնից, էթնիկական կամ սոցիալական ծագման, գենետիկական հատկանիշների, լեզվի, կրոնի, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելության հատկանիշների հիմքերով։ Սահմանադրության 47-րդ հոդվածի 2-րդ դրույթը արգելում է Սահմանադրությամբ և օրենքներով սահմանված իրավունքների և ազատությունների օգտագործումը ազգային, ռասայական, կրոնական ատելություն բորբոքելու, բռնություն կամ պատերազմ քարոզելու նպատակով: Սահմանադրության 14.1 հոդվածը սահմանում է խտրականության արգելքով սահմանված հատկանիշների բաց ցանկ («այլ հանգամանքներ», որը հնարավորություն է տալիս խտրականության բացառումը տարածել ցանկացած հատկանիշի վրա։ Այդուհանդերձ, Հայաստանը վավերացրել է Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի (այսոհետ՝ Եվրոպական կոնվենցիա) թիվ 12 Արձանագրությունը, որի 1-ին հոդվածը սահմանում է խտրականության համընդհանուր արգելքը։ Եվրոպական կոնվենցիան իր նշված արձանագրությամբ ինկորպորացված է ներպետական իրավական համակարգ և կիրառվում է ներպետական պրակտիկայում։

4.2. Օրենսդրություն
4.2.1. ՀՀ Քրեական օրենսգիրք

ՀՀ Քրեական օրենսգրքում ռասիզմը սահմանված է և´ որպես ինքնուրույն հանցակազմ, և´ որպես այլ հանցագործության որակական հատկանիշ։ 143-րդ հոդվածը սահմանում է քրեական պատասխանատվություն մարդու իրավունքների և ազատությունների ուղղակի կամ անուղղակի խախտելու դիմաց, եթե դրանք պայմանավորված են եղել խտրականության արգելքով պաշտպանված մի շարք հատկանիշներով՝ այդ թվում ռասայով, մաշկի գույնով, էթնիկական ծագումով, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելու հանգամանքով։ Նույն արարքի կատարումը պաշտոնատար անձի կողմից և պաշտոնեական դիրքի չարաշահումով էապես ծանրացնում է պատիժը։ 226-րդ հոդվածով սահմանվում է քրեական պատասխանատվություն ազգային, ռասայական կամ կրոնական թշնամանք հարուցելուն, ինչպես նաև ռասայական գերազանցությանը կամ ազգային արժանապատվությունը նվաստացնելուն ուղղված գործողությունների համար։ Նշված հանցագործությունների համար օրենսգիրքը սահմանում է տուգանք՝ 200,000-500,000 դրամի չափով, կամ ազատազրկում՝ երկուսից չորս տարի ժամկետով: Իսկ եթե նույն գործողությունները կատարվել են հրապարակայնորեն կամ լրատվամիջոցների օգտագործումով, բռնություն գործադրելով կամ դրա գործադրման սպառնալիքով կամ պաշտոնական դիրքի չարաշահումով, ինչպես նաև կազմակերպված խմբի կողմից, պատժվում է ազատազրկմամբ երեքից վեց տարի ժամկետով։ 392-րդ հոդվածը սահմանում է տասից քսան տարի ժամկետով կամ ցմահ ազատազրկում արտաքսման, ապօրինաբար կալանքի տակ պահելու, ստրկացնելու, առանց դատի զանգվածային և պարբերական մահապատիժներ կիրառելու, մարդկանց առևանգելու և անհետացման, խոշտանգելը կամ այլ դաժան գործողությունների համար, որոնք կատարվում են ռասայական, ազգային, էթնիկական պատկանելության, քաղաքական հայացքների և դավանանքի հիմքերով։ 393-րդ հոդվածը սահմանում է տասնչորսից քսան տարի ժամկետով կամ ցմահ ազատազրկում ցեղասպանություն կատարելու համար։ 3971–րդ հոդվածը սահմանում 100,000-200,000 դրամի չափով տուգանք կամ առավելագույնը չորս տարի ազատազրկում ցեղասպանությունը կամ խաղաղության ու մարդկության անվտանգության դեմ ուղղված մյուս հանցագործությունները հերքելու, մեղմացնելու, դրանց հավանություն տալու կամ արդարացնելու համար՝ եթե նշված գործողությունները կատարվել են ռասայական պատկանելության, մաշկի գույնի, ազգային կամ էթնիկական ծագման կամ կրոնական պատկանելության հիման վրա՝ անձի կամ անձանց խմբի նկատմամբ ատելություն, խտրականություն կամ բռնություն հրահրելու նպատակով։ 390-րդ հոդվածի 4-րդ մասի 3-րդ կետը սահմանում է ութից տասներկու տարվա ազատազրկում զինված ընդհարումների ժամանակ միջազգային մարդասիրական իրավունքի նորմերի լուրջ խախտումներ համարվող այնպիսի արարքների համար, ինչպիսին է ապարտեիդի կամ ռասայական խտրականության վրա հիմնված, անձի արժանապատվությունը ստորացնող, ոչ մարդասիրական և նվաստացնող այլ գործողությունների պրակտիկայի կիրառման համար։

Բացի վերը նշվածից, օրենսգիրքը հանցագործության համար նախատեսված պատասխանատվությունը և պատիժը ծանրացնող հանգամանքներ է համարում, եթե հանցագործությունը կատարվել է ազգային, ռասայական կամ կրոնական ատելության շարժառիթներով, (հ. 63(1)(6))։ Սա բխում է պատժի նշանակման սկզբունքից, համաձայն որի պատժի տեսակի և չափի որոշումը կախված է հանցագործության՝ հանրորեն վտանգավոր լինելու աստիճանից (հ. 61(2))։ Սա նշանակում է, օրինակ, որ եթե 160-րդ հոդվածով սահմանված արարքը (խղճի կամ դավանանքի ազատության իրավունքի, օրինակ, կրոնական ծեսի կատարմանը խոչընդոտելը) կատարվում է ռասայական կամ կրոնական ատելության շարժառիթով, նույնիսկ եթե նման շարժառիթները սույն հոդվածով սահմանված չեն, 63-րդ հոդվածի 1-ին մասը 6-րդ կետով դատավորը կարող է նման շարժառիթը դիտել որպես պատիժը խստացնող հանգամանք։ Այսինքն, սույն դրույթը ունիվերսալ կիրառում ունի և կարող է կիրառվել ցանկացած հոդվածի համակցությամբ։

Այդուհանդերձ, անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ վերը նշված շարժառիթներն որոշ հոդվածներում սահմանված են որպես պատիժը խստացնող որակյալ հատկանիշներ։ Օրինակ, սպանությունը կատարված ազգային, ռասայական կամ կրոնական ատելության կամ կրոնական մոլեռանդության շարժառիթով, նկատելիորեն բարձրացնում է արարքի հանրային վտանգավորությունը, որն էլ խստացնում է պատժաչափը՝ սահմանելով մինչև 12-15 տարվա կամ ցմահ ազատազրկում (հ. 104(2)(13)։ Նույնը վերաբերում է նաև դիտավորությամբ առողջությանը ծանր (հ. 112(2)(12)) կամ միջին ծանրության վնաս հասցնելուն (113(2)(7), խոշտանգմանը (հ. 119(2)(7)), գույքը դիտավորությամբ ոչնչացնելը (185(2)(4), դիակը կամ թաղման վայրերն անարգանքի ենթարկելուն (265(2)(2))։

4.2.2. Այլ օրենսդրական ակտեր

Ռասիզմի հատկանիշով խտրականության բացառման մասին դրույթներ սահմանված են բազմաթիվ օրենսդրական ակտերում։ Հավելված 1-ում ներկայացված է այդ օրենսդրական ակտերի ցանկը՝ համապատասխան դրույթների մասին նշումով։ Նշված օրենսդրական ակտերում խտրականության արգելքի, այդ թվում նաև ռասիզմի վերաբերյալ, դրույթները սահմանված են նույնանման և ընդհանրացված բնույթի բովանդակություն ունեցող տեքստերով։ Որպես այդպիսին, այդ դրույթները չեն տրամադրում իրավական պաշտպանության ամբողջական կառուցակարգեր, համակարգեր և այս հանգամանքը անդրադառնում է դրանց արդյունավետության վրա՝ որպես իրավական պաշտպանության համակարգեր։

Թեև Հավելված 1-ում նշված օրենսդրական ակտերի մեծ մասը կարգավորում է վարչաիրավական և քաղաքացիաիրավական ոլորտները, այս երկու ոլորտների առանցքային օրենսդրական ակտերում՝ ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքում և Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին ՀՀ օրենքում բացակայում են խտրականության, այդ թվում նաև ռասիզմի արգելքի վերաբերյալ որևէ դրույթ։ Ավելի, Քաղաքացիական օրենսգրքում սահմանված չէ նաև ատելության խոսքը որպես քաղաքացիական հարաբերությունների ինքնուրույն օբյեկտ. Այս ամենը պրակտիկայում հանգեցնում է լուրջ դժվարությունների առ այն, որ քաղաքացիները քաղաքացիաիրավական հարաբերություններում ատելության խոսքից պաշտպանություն հայցելիս ստիպված են դիմել Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի ներքո սահմանված վիրավորանքի ու զրպարտության իրավական պաշտպանության կառուցակարգին, մինչդեռ դրանք ստեղծված են հատուկ վիրավորանքի և զրպարտության հիմքերով քաղաքացիաիրավական վեճերի համար և ոչ միշտ է, որ հանդիսանում է իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոց։ Նշվածին պետք է հավելել նաև այն հանգամանքը, որ ՀՀ օրենսդրական դաշտում բացակայում է խտրականության արգելքի վերաբերյալ ինքնուրույն, համապարփակ օրենք, որն էական հանգամանք է, որ պետք է հաշվի առնել։

Այսպիսով, ի տարբերություն քրեաիրավական տիրույթի, վարչաիրավական և քաղաքացիաիրավական ոլորտներում առկա է իրավական բաց. քաղաքացիաիրավական և վարչաիրավական ոլորտներում բացակայում են ռասիզմի և ատելության հիմքով իրավական պաշտպանության ամբողջական կառուցակարգեր։ Այս խնդրին անդրադարձել է նաև Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողովը իր 2011 թվականի զեկույցում (տե´ս կետ 7.1.2.)

4.3. Իրավական բարեփոխումներ
4.3.1. Սահմանադրական բարեփոխումներ

Ներկայումս ընթացքի մեջ է ՀՀ Սահմանադրության բարեփոխումների գործընթացը։ 2015թ. հուլիսի 15-ին հրապարակվեց նոր Սահմանադրության 1-7 բաժինները հանրային քննարկման համար։ 2-րդ բաժինը ընդգրկում է մարդու իրավունքների վերաբերյալ հոդվածները։ 29-րդ հոդվածը սահմանում է խտրականության արգելքը, համաձայն արգելվում է խտրականությունը՝ լեզվի, կրոնի, ռասայի, մաշկի գույնի, էթնիկական կամ սոցիալական ծագման, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելիության և անձնական բնույթի այլ հատկանիշներից։ Հոդված 77-ը սահմանում է հիմնական իրավունքների և ազատությունների չարաշահման արգելքը, համաձայն որի արգելվում է իրավունքների և ազատությունների օգտագործումը ազգային, ռասայական, կրոնական ատելություն բորբոքելու, բռնություն և պատերազմ քարոզելու նպատակով։

4.3.2. Քրեական օրենսգրքի բարեփոխումներ

2015թ. հունիսի 9-ին Ազգային ժողովը ընդունեց Քրեական օրենսգրքում փոփոխություններ կատարելու մասին օրենքի նախագիծը, ըստ որի զգալիորեն փոփոխության ենթարկվեց խոշտանգման հանցակազմը և նախատեսված պատժի չափը։ Նախկինում խոշտանգումը սահմանված էր միայն մարդու դեմ ուղղված հանցագործությունների բաժնում (119-րդ հոդված)՝ այսինքն կարգավորում էր միայն սովորական անձանց միջև իրավահարաբերությունը: Փոփոխությամբ խոշտանգման հանցակազմը սահմանվեց նաև Պետական իշխանության դեմ ուղղված բաժնում, որի 3091 հոդվածը խոշտանգում հասկացությունը տարածեց նաև պաշտոնատար անձի կողմից անձին խոշտանգելու դեպքի վրա՝ հիմք ընդունելով ՄԱԿ-ի Խոշտանգումների և դաժան, անմարդկային կամ արժանապատվությունը նվաստացնող վերաբերմունքի ու պատժի ալ ձևերի դեմ կոնվենցիայի հոդվածի 1-ի սահմանումը։ 3091 հոդվածի դիսպոզիցիայի մեջ ներառվեց, ի թիվս այլ հատկանիշների, նաև «ցանկացած բնույթի խտրականության վրա հիմնված ցանկացած պատճառը» որպես արարքի ինքնուրույն շարժառիթ։ Սույն արարքի համար նախատեսված պատիժը խստացվեց՝ չորսից ութ տարվա ազատազրկում նախկին 119-րդ հոդվածով սահմանված երեքից յոթ տարվա փոխարեն, իսկ եթե նույն արարքը կատարվել է մի շարք այլ հատկանիշների առկայությամբ, օրինակ՝ առանձին դաժանությամբ, երկու կամ ավելի անձանց նկատմամբ, և այլն, սահմանված պատիժը նույնպես խստացվեց՝ մինչև յոթից տասներկու տարված ազատազրկում։

Առանձնահատուկ ուշադրության առարկա կարող է լինել նաև քրեական նոր օրենսգրքի շուրջ ընթացող աշխատանքները և այս առումով արդեն հրապարակված հայեցակարգը, որում հրապարակված մի շարք հայեցակարգային մտքեր հուշում են այն մասին, որ նոր օրենսգրքում ատելության շարժառիթով հանցագործությունների կարգավորումը էապես կբարելավվի։ Մասնավորապես, ուշադրության է արժանի հայեցակարգում արծարծվող այն միտքը, որ եթե ներկա օրենսգրքում հանցագործության տեսակները սահմանվում են ըստ նախատեսված պատժի խստության և արդյունքում անձի արարքը կարող է դասակարգվել միայն արարքի ծանր կամ նվազ ծանրության հետևանքով, նոր օրենսգիրը նպատակ է դնում հանցագործության ծանրությունը որոշելիս հիմքում դնել այսպես կոչված «անձի հայեցակարգը», այլ ոչ թե «արարքի հայեցակարգը»։ Այսինքն, շեշտը դրվելու է ոչ թե արարքի հետևանքի, այլ իրավախախտ անձի անձնավորության, նրա, այլ ոչ թե արարքի հանրային վտանգավորության, արարքի դրդապատճառների, նպատակի և այլ նման հանգամանքների վրա։ Ակնհայտ է, որ նման մոտեցումը կպաստի ատելության հիմքով հանցագործությունների իրակական կարգավորման կատարելագործմանը, որտեղ նման արարքի կարևոր բաղկացուցիչ տարրը արարքի խտրական, ատելության շարժառիթն է((Հայեցակարգը հրապարակվեց 2015 թվականի սեպտեմբերի 7-ին։ Հայեցակարգի տեքսն ամբողջությամբ հասանելի է այստեղ. http://www.moj.am/storage/files/legal_acts/legal_acts_0871859725811__._._.pdf))։

4.3.3. Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագիծ

Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծում, որը ներկայումս դրված է հանրային քննարկումների և շուտով փոխանցվելու է Ազգային ժողով խորհրդարանական լսումների համար, սահմանված է, որ օրենքով սահմանված բոլոր ընթացարգերը միասնական են քրեական վարույթում ընդրկված բոլոր անձանց համար՝ անկախ ռասայց, մաշկի գույնից, էթնիկական կամ սոցիալական ծագումից և խտրականության արգելքով պաշտպանված այլ հատկանիշներից (հոդված 16)((Նախագծի ամբողջական տեքստը հասանելի է Արդարադատության նախարարության կայքում՝ հետևյալ էջում. http://justice.am/legal/drafts))։

5. Կառավարության ծրագրեր և նախաձեռնություններ

5.1. Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարության ծրագիր

 

2012թ. հոկտեմբերի 29-ին ՀՀ նախագահի հրամանագրով հաստատվեց Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունը((ՀՀ նախագահի կարգադրություն, ՆԿ ՆԿ-159-Ն, ուժի մեջ է մտել 17.11.2012։)), որը նախագահի հաստատմանն էր ներկայացվել Ազգային անվտանգության խորհրդի կողմից։ Փաստաթղթով սահմանվեցին մարդու իրավունքների պաշտպանության ռազմավարական մի շարք ուղղություններ, որոնց շարքում.

«2.2. Ռազմավարության հիմնական սկզբունքները

2) Միջազգային պարտավորությունների լիարժեք կատարումը: Որպես մարդու իրավունքների պաշտպանության հիմնարար ուղենիշ և չափանիշ են ընտրվում միջազգային իրավական այն պարտավորությունները, որոնք Հայաստանի Հանրապետությունը ստանձնել է օրենսդրությամբ սահմանված կարգով: Ելակետային է համարվում ստանձնած բոլոր պարտավորությունների լիարժեք կատարումը:

…

«30. Մտքի, խղճի, կրոնի և դավանանքի ազատության իրավունքի երաշխավորում, որը ներառում է`

1) ատելության, անհանդուրժողականության և դրանից բխող ահաբեկման և հարկադրանքի ակտերի դեմ պայքարելու նպատակով անհրաժեշտ քայլերի ձեռնարկումը,

2) կրոնի կամ հավատքի ազատության հարցերի ըմբռնման ապահովումն ու դրանց հանդեպ հանդուրժողականության խորացումն ու խրախուսումը,

3) կրոնի կամ խղճի հիմքերով խտրականության դրսևորումները կանխելու նպատակով անհրաժեշտ իրավական և վարչական միջոցների ձեռնարկումն ու կրոնի և հավատքի ազատության իրավունքի խախտման դեպքերում զոհերի պաշտպանությանն ուղղված արդյունավետ իրավական լուծումների ապահովումը»:

5.2. Մարդու իրավունքների պաշտպանության ազգային ռազմավարությունից ծրագրից բխող միջոցառումների ծրագիր

2014թ. փետրվարի 27-ին ՀՀ կառավարությունը ընդունեց վերը նշված ազգային ռազմավարությունից բխող միջոցառումների ծրագիր(( ՀՀ կառավարությունը ընդունեց վերը նշված ազգային ռազմավարությունից բխող միջոցառումների ծրագիր, http://www.arlis.am/documentview.aspx?docID=92644)), որում խտրականության արգելքի մասին սահմանվեցին հետևյալ դրույթները.
• ձեռնարկել հանրակրթական դպրոցներում տարբեր կրոնների և դավանանքների նկատմամբ հանդուրժողականությանն ուղղված քայլեր,
• ուսումնասիրել ՀՀ օրենսդրության համապատասխանությունը խտրականության արգելմանը վերաբերող միջազգային իրավական նորմերին,
• քննարկել «Խտրականության դեմ պայքարի մասին» առանձին օրենք ընդունելու նպատակահարմարության հարցը,
• բացառել դպրոցներում ուսուցիչների հավատաքննության դեպքերը և աշխատանքի ընդունումը կամ հեռացումը՝ ըստ կրոնական պատկանելության,
• ՀՀ կառավարություն ներկայացնել «Կանանց և տղամարդկանց հավասար իրավունքների և հավասար հնարավորությունների ապահովման մասին» ՀՀ օրենքի կիրարկումն ապահովող «Գենդերային հավասարության ապահովման պետական քաղաքականության ծրագրերի մշտադիտարկման և տեղեկատվության փոխանակման կարգը հաստատելու մասին» ՀՀ կառավարության որոշման նախագիծը։

6. ՄԱԿ-ի մարմինների դիրքորոշումներ/զեկույցներ

6.1. ՄԱԿ-ի ռասայական խտրականության վերացման կոմիտե

 

Հայաստանի հանրապետությունը, որպես Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիայի անդամ պետություն, կրում է որոշակի պարտականություններ կոնվենցիայի կիրառման հարցում։ Պարտականությունների կատարումը վերահսկվում է Ռասայական խտրականության վերացման կոմիտեի կողմից։ Վերջինս 2011թ. ապրիլի 4-ին հրապարակված իր զեկույցում((Ռասայական խտրականության վերացման հարցերով կոմիտեի եզրափակիչ դիտարկումներ. Հայաստան, 04/04/2011թ. ընդունվել է Կոմիտեի 78-րդ նիստում. 14/02/2011-14/03/2011։ Ամբողջական տեքստը հասանելի է http://www.refworld.org/pdfid/50a0eb7c2.pdf կայքէջում։ )) մատնանշել է հետևյալ պարտականությունները (ներկայացնում ենք միայն այն հատվածները, որոնք վերաբերվում են սույն զեկույցի թեմային).

6.1.1. Առաջարկություններ ՀՀ իշխանություններին

• ՀՀ օրենսդրության մեջ բացակայում է կոնվենցիայի 4-րդ հոդվածի բ-կետից բխող դրույթ, համաձայն որի օրենքով պետք է արգելվեն այն կազմակերպությունները, որոնք իրենց գործունեությամբ խրախուսում ու հրահրում են ռասայական խտրականություն։
• Կոմիտեն ափսոսանքով նշում է, որ ՀՀ իշխանությունները տևական ժամանակ է, ինչ չեն տրամադրում սեգրեգացիայի վերաբերյալ առկա իրավական դրույթների մասին տեղեկատվություն։
• Ըստ ՀՀ կառավարության ներկայացրած տվյալների, ռասայական խտրականության հիմքով գանգատներ կամ բացակայում են կամ էլ արձանագրվում են նման գանգատների աննշան քանակություն։ Սա կարող է բացատրվել այն հանգամանքով, որ բնակչությունը վատ է տեղեկացված ռասիզմի մասին, իրավախախտման զոհերը չգիտեն իրենց իրավունքների մասին, վախենում են վրեժխնդրությունից, դատարանների նկատմամբ առկա է հասարակական վստահության պակաս կամ իշխանությունները չեն ցանկանում նախաձեռնել իրավական գործընթացներ։ Հաշվի առնելով վերը նշվածը, Կոմիտեն առաջարկել է ՀՀ իշխանություններին.

• բարձրացնել ռասայական խտրականության մասին հանրային իրազեկումը,
• հասարակությանը և խոցելի խմբերին, օրինակ՝ փոքրամասնություններին, փախստականներին, ապաստան հայցողներին, և այլն, տեղեկացնել իրավական պաշտպանության ընթացակարգերի և հիմքերի մասին,
• վերանայել քաղաքացիական դատավարությունում ապացույցի բեռի բաշխման կանոնը, երբ անձը ցանկանում է ռասակայական խտրականությունը վիճարկել քաղաքացիական իրավունքի հիմքով։ Մասնավորապես, նման դեպքերում ապացույցի բեռը բաշխել երկու կողմերի միջև, կամ բեռը տեղափոխել պատասխանողի վրա՝ հաշվի առնելով ռասայական խտրականության գործերով հայցը հիմնավորելու հետ կապված դժվարությունները։

• Կոմիտեն խնդրում է ՀՀ իշխանություններից տրամադրել.

• տեղեկատվություն փախստականների և տեղահանված անձանց՝ ռասայի, մաշկի գույնի, ազգային կամ էթնիկական ծագման հատկանիշներով նրանց նկատմամբ խտրական վերաբերմունքի դրսևորման դեպքերի մասին,
• վիճակագրական տեղեկատվություն բոլոր էթնիկ և խոցելի խմբերի, այդ թվում քաղաքացիություն չունեցող անձանց զբաղվածության, կրթության և կացարանային վիճակի մասին, ինչպես նաև նշված ոլորտներում կիրառված հատուկ միջոցների (affirmative measures) մասին,
• վավերացնել «Ներգաղթած բոլոր աշխատողների և նրանց ընտանիքների անդամների իրավունքների պաշտպանության մասին միջազգային կոնվենցիան,
• կատարել հայտարարություն Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի վերաբերյալ, որով Ռասայական խտրականության վերացման կոմիտեն իրավունք կստանա ընդունել անհատական գանգատներ և դրանց առումով կայացնել որոշումներ։

6.2. ՄԱԿ-ի Համընդհանուր պարբերական դիտարկման զեկույց

2015թ. հունիսի 25-ին Ժնևում ՄԱԿ-ի Մարդու իրավունքների խորհուրդն իր 29-րդ նստաշրջանի ընթացքում հաստատեց Հայաստանի վերաբերյալ «Համընդհանուր պարբերական դիտարկման խմբի» երկրորդ զեկույցը((ՄԱԿ-ի համընդհամուր պարբերական դիտարկման խմբի թիվ A/HRC/29/11 փաստաթուղթ։ Ամբողջական տեքստը հասանելի է հետևյալ կայքում. http://www.upr-info.org/sites/default/files/document/armenia/session_21_-_january_2015/a_hrc_29_11_e.pdf)): Զեկույցում սահմանվել են 189 հանձնարարականներ Հայաստանի Հանրապետության համար, որոնց թվում նաև հետևյալը.

• «Պայքարել փոքրամասնության խմբերի, և հատկապես ԼԳԲՏԻ անձանց, կրոնական փոքրամասնությունների, ՁԻԱՀ պացիենտների և հաշմանդամություն ունեցող անձանց նկատմամբ ատելության պրոպանդայի ու հրահրման դեմ՝ ընդունելով օրենքների ամբողջական փաթեթ և արդյունավետ մեխանիզմներ խտրականության դեմ պայքարելու համար՝ այդ թվում նաև հանրային կառավարման որորտում»((Կետ 120.84։ Տե´ս նաև կետեր 120.80-85 սեռական փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանության օրենսդրական կարգավորումների մասով։))։

Սահմանվել են նաև հանձնարարականներ խտրականության արգելքի վերաբերյալ ամբողջական օրենսդրական կարգավորման, խտրականության արգելքի մասին առանձին օրենքի ընդունման անհրաժեշտության մասին((Տե´ս կետեր 120.48 – 120.51, 120.54-120.55։ Բոլոր նշված հանձնարարականները ստացել են իրենց աջակցությունը ՀՀ կառավարության կողմից։ 120.48. կետում սահմանված հանձնարարականի առնչությամբ թիվ A/HRC/29/11/Add.1 հավելվածում նշվում է, որ Արդարադատության նախարարությունը հետազոտել է ՀՀ օրենսդրության համապատասխանելիությունը միջազգային նորմերի հետ, ինչպես նաև քննարկել է խտրականության արգելքի վերաբերյալ առանձին օրենքի ընդունման նպատակահարմարության և անհրաժեշտության հարցերը։ Այդ առթիվ կազմակերպվել են հանրային քննարկումներ, որի արդյունքները ներկայացվել են կառավարություն։ Արդյունքում, նման օրենսդրության ընդունումը համարվել է նպատակահարմար։))։ Բոլոր նշված հանձնարարականները((Բացառությամբ սեռական փոքրամասնության վերաբերյալ առանձին օրենքի ընդունման անհրաժեշտության վերաբերյալ հանձնարարականը. Տե´ս A/HRC/29/11/Add.1 փաստաթղթի 120.82 կետի վերաբերյալ նշումը։)) ստացել են իրենց աջակցությունը ՀՀ կառավարության կողմից((Տե´ս Համընդհանուր պարբերական դիտարկման խմբի թիվ A/HRC/29/11/Add.1 փաստաթուղթը։))։

7. ԵԽ մարմինների դիրքորոշումներ/զեկույցներ
7.1. Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողով

 

Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողովը (այսուհետ՝ ՌԱԵՀ)՝ 2011 թվականի փետրվարի 8-ին Հայաստանի Հանրապետության վերաբերյալ հրապարակած իր զեկույցում կատարել է մի շարք առաջարկություններ ՀՀ-ը իշխանություններին ատելության հիմքով հանցագործությունների առնչությամբ((Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողովի թիվ CRI(2011)1 փաստաթուղթ։ Ընդունվել է 2010 դեկտեմբերին և հրապարակվել 8 փետրվար 2011 թվականին։))։ Ստորև ներկայացնում ենք հանձնաժողովի արձանագրած համակարգային խնդիրները և առաջարկությունները։ Ներկայացվում են այն դրույթները, որոնք կարևորություն են ներկայացնում սույն հետազոտության նպատակների համար.

7.1.1. Համակարգային խնդիրները

Հանձնաժողովը ռասիզմի բացառման իրավական կարգավորման և պրակտիկայի վերաբերյալ արձանագրել է հետևյալ համակարգային խնդիրները.

• բացակայում են ռասայական խտրականությունն արգելող քաղաքացիական և վարչական իրավունքի օրենսդրական կարգավորումներ.
• քրեական օրենսգիրքը չի սահմանում որպես ինքնուրույն հանցակազմ ռասիզմի քաջալերմանն ուղղված կազմակերպության գործունեությունը։
• Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակը բավարար միջոցներ չունի, որպեսզի զբաղվի խտրականության և ատելության հիմքով հանցագործությունների մոնիթորինգով, կրոնական ատելության հողի վրա կատարված հանցագործությունների և ռասայական խտրականության հիմքով քաղաքացիրավական կամ վարչաիրավական բնույթի դատական հայցերի վերաբերյալ վիճակագրություն չի վարվում:
• Գոյություն չունի էթնիկական տվյալների հավաքման համակարգ,
• Գոյություն ունեն ակնհայտ վտանգներ կրոնական ազատությունների բնագավառում անհանդուրժողականության դրսևորման առումով: Դպրոցում կրոնական փոքրամասնություններին պատկանող աշակերտները ենթարկվում են խտրականության պաստառների փակցման միջոցով։ Հասարակական վայրերում պաստառների, թռուցիկների և արտահայտման այլ եղանակներով իրականացվում են շարունակական գործողություններ «աղանդների» դեմ։ Ընդհանուր առմամբ, իշխանությունների արձագանքը կրոնական ատելության հիմքով հանցագործությունների հանդեպ անհամարժեք է։
• Ազգային անվտանգության ծառայությունը մոնիտորինգի է ենթարկում կրոնական կազմակերպությունների գործունեությունը։

 

7.1.2. ՌԱԵՀ-ի առաջարկությունները ՀՀ Իշխանություններին((Տե´ս զեկույցի 1-42 կետերը։)).

 

• կոնվենցիայի 14-րդ հոդվածի վերաբերյալ կատարել հայտարարություն Ռասայական խտրականության բոլոր ձևերի վերացման մասին,
• վավերացնել «Քաղաքացիության մասին եվրոպական կոնվենցիան»,
• վավերացնել «Տեղական մակարդակով հասարակական կյանքին օտարերկրացիների մասնակցության մասին եվրոպական կոնվենցիան»
• վավերացնել «Ներգաղթած բոլոր աշխատողների և նրանց ընտանիքների անդամների իրավունքների պաշտպանության մասին միջազգային կոնվենցիան,((Կետ 6։))
• ստեղծել համակարգ, որը հնարավորություն կտա մոնիթորինգի ենթարկել ռասայական ատելության հիմքով կատարված բոլոր հանցագործությունների հետ կապված ընդհանուր իրավիճակը՝ ինչպես որ սահմանված է Ընդհանուր քաղաքականության թիվ 7 հանձնարարականում,((Կետ 15։))
• ատելության հանցագործությունների վերաբերյալ դիմումները նպատակահարմար է, որ հետաքննվեն ոստիկանության, այլ ոչ թե Ազգային անվտանգության ծառայության կողմից,((Կետ 19։))

ՀՀ Քրեական օրենսգրքի 226-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 4-րդ կետի շրջանակներում քրեօրեն հետապնդելի արարք սահմանել նաև դիտավորության կատարված հետևյալ գործողությունները.
– ռասիզմին աջակցող խմբի ստեղծում ու ղեկավարում,
– նման խմբին աջակցելը,
– նման խմբի գործողություններին մասնակցելը։ Մասնակցությունը մեկնաբանվում է նաև Ընդհանուր քաղաքականության թիվ 7 հանձնարարականում թվարկված հանցագործության տեսակներին մասնակցություն ունենալու մտադրությամբ,((Կետ 21։))

• վարչական և քաղաքացիական իրավունքի ոլորտներում անհրաժեշտ է ստեղծել խտրականության արգելքի վերաբերյալ իրավական պաշպանութան ամբողջական կառուցակարգեր,((Կետ 25։))
• հավաքել վստահելի տվյալներ քաղաքացիաիրավական և վարչաիրավական բնույթի միջոցառումների մասին, որոնք վերաբերում են ռասայական խտրականությանը՝ ըստ Ընդհանուր քաղաքականության թիվ 7 հանձնարարականում,
• Մարդու իրավունքների պաշտպանի ինստիտուտին ապահովել բավարար միջոցներով, որպեսզի վերջինս ի վիճակի լինի հանդես գալ որպես ռասիզմից և ռասայական խտրականությունից տուժած անձանց պաշտպանության միջոց,
• Դատավորների, դատախազների, քննիչների, իրավապահ համակարգի աշխատակիցների և փաստաբանների վերապատրաստման կենտրոնների կողմից պետք է մշակվեն ու անցկացվեն հատուկ վերապատրաստման դասընթացներ ռասիզմի, ռասայական խտրականության և անհանդուրժողականության հետ կապված՝ ազգային և միջազգային նորմերի հիման վրա։

7.1.3. Եվրոպական դատարանի որոշումները

Վիրաբյանն ընդդեմ Հայաստանի((Գանգատ թիվ 40094/04, 2/10/2012, § 199։)) գործով վճռում Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (այսուհետ՝ Եվրոպական դատարան) սահմանել է, որ ռասայական հիմքով բռնությունը վիրավորում է մարդկային արժանապատվությունը և, հաշվի առնելով դրա կործանարար հետևանքները, պետական մարմիններից պահանջվում է հատուկ զգոնություն և վճռորոշ քայլերի ձեռնարկում։ Այդ իսկ պատճառով պետական մարմինները պետք է բոլոր հասանելի ձևերով պայքարեն ռասիզմի և ռասայական հիմքով բռնության դեմ՝ այդպիսով իսկ խթանելով հասարակության՝ ժողովրդավարության մասին պատկերացումը, որում բազմազանությունն ընկալվում է ոչ թե որպես սպառնալիք, այլ որպես զարգացման աղբյուր։

8. Իրավապաշտպան կազմակերպություններ
8.1. Եվրազիա համագործակցություն հիմնադրամ

 

2014 թվականի երկրորդ կեսին Եվրազիա համագործակցության հիմնադրամը իրականացրեց մի հետազոտություն, որի նպատակն էր պարզելը, թե արդյոք անհրաժեշտ է ընդունել խտրականության արգելքի վերաբերյալ առանձին օրենք Հայաստանի Հանրապետությունում։ Հետազոտության արդյունքները ցույց տվեցին, որ գոյություն ունեցող կառուցակարգերը, որոնք իրականում բազմաթիվ օրենսդրական ակտերում ցրված խտրականության արգելքի վերաբերյալ առանձին հոդվածներ են, խտրականությունից պաշտպանվելու բավարար հիմքեր չեն տրամադրում և որ այդ առումով կարիք կա ստեղծելու իրավական պաշտպանութան ամբողջական կառուցակարգ։ Հետազոտությունը ներկայացվեց ՀՀ արդարադատության նախարարությանը, որը մեծ հետաքրքրություն ցուցաբերեց դրա նկատմամբ։ Այդ առումով Արդարադատության նախարարությունը Վիրաբյանն ընդդեմ Հայաստանի գործով ՄԻԵԴ որոշման կատարման վարույթում ԵԽ նախարարների կոմիտեին ներկայացված Գործողությունների ծրագրում այս հետազոտությունը ընդրկել է վճռի կատարման ընդհանուր բնույթի գործողությունների շրջանակներում((Տե´ս ԵԽ նախարարների կոմիտեի 12/05/2015թ. թիվ H/Exec(2015)14 փաստաթուղթը, կետ 24։))։

8.2. Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտե

Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեն 2013 թվականին իրականացրել է Հայաստանի ԶԼՄ-ներում ատելության խոսքի դրսևորումների վերաբերյալ իննամսյա հետազոտություն և դրա վերաբերյալ կազմել ընդարձակ զեկույց((«Ատելության խոսքի դրսևորումները Հայաստանյան ԶԼՄ-ներում»։ Հունվար 31, 2014։ Ամփոփիչ զեկույց։ Ազատ խոսքի պաշտպանության կոմիտե։ Տե´ս նաև  www.Khosq.am կայքը։))։ Ըստ կազմակերպության, ատելության խոսքի դրսևորումները հայաստանյան մամուլում մեծաքանակ չեն, ուսումնասիրվել են ընդհանուր առմամմբ 151,939 լրատվանյութ, որում ատելության խոսքը կազմել է 1% (1519 լրատվանյութ)։ Դրանք արտահայտվել են առավել շատ առցանց լրատվամիջոցներում (0,60%), այնուհետև հեռուսաեթերում (0,12%) և այնուհետև տպագիր մամուլում (0,29%)։ ՝ Ատելության խոսք դրսևորվել է առավել շատ քաղաքական համոզմունքների, կրոնական և սեռական պատկանելիության հատկանիշներով, և որոշ քիչ քանակութամբ նաև ազգային պատկանելիության հատկանիշով։ Լեզվի և ռասայի պատկանելիությամբ ատելության խոսքի դրսևորումներ չեն արձանագրվել։ Լրատվամիջոցներում ատելության խոսքի հեղինակներն առավելապես լրագրողներն են: Վերջիններիս հաջորդում են քաղաքական գործիչներն ու պետական պաշտոնյաները։

8.3. Human Rights Watch միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպություն

2014 թվականի զարգացումների մասին իր տարեկան զեկույցում, Human Rigths Watch միջազգային կազմակերպությունը անդրադարձել է սեռական փոքրամասնությունների իրավունքներին՝ նշելով, որ ԼԳՏՊ համայնքի անդամները ենթարկվում են խտրականության, հետապնդումների և հոգեբանական բռնությունների, ատելության խոսքը լայնորեն տարածված է նրանց նկատմամբ՝ այդ թվում պաշտոնատար անձանց կողմից։ Գենդերային ինքնությունը և սեռական կողմնորոշումը որպես հատկանիշ սահմանված չէ տարբեր օրենսդրական ակտերում խտրականության արգելքի վերաբերյալ իրավական դրույթներում, որի պատճառով էապես նվազում են հանցագործությունների դեմ իրավական պաշտապնության միջոցների հնարավորությունները այս համայնքի անդամների համար((Տե´ս կազմակերպության զեկույցը հետևյալ էջում. https://www.hrw.org/world-report/2015/country-chapters/armenia))։

8.4. Freedom House միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպություն

Սույն կազմակերպությունը իր 2014 թվականի զեկույցում նշել է, որ թեև էթնիկ փոքրամասնությունները հազվադեպ են հաղորդում բացահայտ խտրականության դեպքերի մասին, եզդիների համայնքը երբեմն հաղորդում է ոստիկանության և տեղական իշխանության կողմից խտրականության դեպքերի մասին((Տե´ս կազմակերպության զեկույցը հետևյալ էջում. https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2015/armenia#.VaUCkfmqqko))։

8.5. Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակ

Մարդու իրավունքների պաշտպանն իր 2014 թվականի տարեկան զեկույցում նշել է, որ 2014 թվականին «Կանանց ռեսուրսային կենտրոն» և «Կանանց աջակցման կենտրոն» կազմակերպությունների ակտիվիստները ենթարկվել են հետապնդումների և նրանց նկատմամբ հնչել են բռնության սպառնալիքներ՝ կապված նրանց իրավապաշտպան գործունեության հետ, որը հրապարակայնորեն պիտակվել է որպես «հայ ընտանիքները քանդող»((Տե´ս նաև http://hra.am/hy/events/2014/05/08/statement առցանց էջում։))։ Նշված կազմակերպությունների առանձին ներկայացուցիչների նկարները տեղադրվել են ատելություն քարոզող որոշ կայքերում, որտեղ, այդ անձանց անվանելով «ազգի դավաճաններ», կոչ է արվել ազատվել կամ հաշվեհարդար տեսնել նրանց հետ: Թեև այս իրադարձությունների մասին լայնորեն նշել են ԶԼՄ-ները և իրավապաշտպան կառույցները, իրավապաշտպանների նկատմամբ կիրառված բռնության դեպքերը և սպառնալիքները իրավապահ մարմինների կողմից պատշաճ արձագանքի չեն արժանացել, հետաքննություն չի կատարվել և հետագայում նման դեպքերը բացառելու համար ոստիկանության կողմից միջոցներ չեն ձեռնարկվել((«2014 թվականի ընթացքում ՀՀ մարդու իրավուքների պաշտպանի գործունեության և երկրում մարդու իրավունքների ու հիմնարար ազատությունների խախտման մասին տարեկան զեկույց», Երևան 2015։ էջ 385։ Ամբողջական տեքստը հասանելի է Մարդու իրավունքների պաշտպանի կայքում. www.ombuds.am։)):
Պաշտպանը նաև անդրադարձ է կատարել սեռական փոքամասնությունների ներկայացուցիչերին՝ նշելով, որ նրանք ենթարկվում են ոտնձգությունների և ֆիզիկական բռնության և նրանց նկատմամբ ատելության քարոզը լայնորեն տարածված է ԶԼՄ-ներում և սոցիալական ցանցերում։

9. Տվյալների հավաքման պրակտիկա

 

Մի շարք մարմիններ կատարում են հանցագործությունների՝ այդ թվում նաև ատելության հիմքով հանցագործությունների վերաբերյալ տվյալների հավաքում, մշակում և տեղեկատվության տրամադրում։ Այդուհանդերձ, ատելության հիմքով հանցագործությունների տվյալների հավաքման ու մշակման համար առանձին, ինքնուրույն կառուցակարգեր չկան. նման հանցագործությունների վերաբերյալ տվյալների հավաքումը և մշակումը կատարվում է ընդհանուր կարգով՝ ինչպես մնացած հանցագործություններով տվյալները։

9.1. ՀՀ ոստիկանության ինֆորմացիոն կենտրոնը

Տվյալների հավաքման հիմնական, կենտրոնական մարմինը ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկանության կենտրոնական ապարատի համակարգում գործող Ինֆորմացիոն կենտրոնն է։ Այս մարմնի համակարգում գործում է օպերատիվ տեղեկատու քարտադարանը։ Քարտադարանի գործունեությունը կարգավորվում է ՀՀ կառավարության թիվ N 933-Ն որոշմամբ սահմանված կարգով։ Քարտադարանում մուտքագրվում են հետևյալ անձանց վերաբերյալ տեղեկություններ.

1) ՀՀ տարածքում հանցագործութան կատարման մեջ մեղադրվող և դատապարտված ՀՀ քաղաքացիների, օտարերկրյա քաղաքացիների և քաղաքացիություն չունեցող անձանց տվյալներ՝ անկախ հանցագործության բնույթից,

2) այլ երկրներում դատապարտված կամ պատիժը կրած ՀՀ քաղաքացիների մասին տվյալներ, ովքեր պատիժը կրելու նպատակով տեղափոխվել են ՀՀ՝ անկախ հանցագործության բնույթից,

3) հետախուզում հայտարարված անձանց մասին տվյալներ,

4) ոչ արդարացնող հիմքերով կարճված քրեական գործերով մեղադրված անձանց տվյալներ,

5) հետախուզում հայտարարված անձանց տվյալներ,

6) քրեական պատասխանատվությունից ազատված անչափահասների մասին տվյալներ, ում նկատմամբ կիրառվել են դաստիարակչական բնույթի հարկադրանքի միջոցներ,

7) քրեական օրենսգրքով նախատեսված արարք կատարած անձանց մասին տվալներ, որոնց նկատմամբ դատարանի որոշմամբ կիրառվել են բժշկական բնույթի հարկադրանքի միջոցներ,

8) դատապարտված անձանց մասին տվյալներ, որոնց նկատմամբ մինչև դատավճռի օրինական ուժի մեջ մտնելը կիրառվել է համաներում կամ ներում,

9) այն անձանց մասին տվյալները, որոնց վերաբերյալ նախապատրաստված նյութերով քրեական գործի հարուցումը մերժվել է ոչ արդարացնող հիմքերով,

10) ձերբակալումից ազատված անձանց տվյալները, ում նկատմամբ քրեական հետապնդումը դադարեցվել է։((Տե´ս «Հայաստանի Հանրապետության կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկանության ինֆոմացիոն կենտրոնի օպերատիվ տեղեկատու քարտադարանը ձևավորելու և տեղեկություններ տրամադրելու կարգը հաստատելու մասին» ՀՀ Կառավարության 933-Ն որոշման 4-րդ կետը։))

Ինֆորմացիոն կենտրոնի քարտադարանում արձանագրվում են հետևյալ տվյալները.

1) դատարանի մեղադրական դատավճիռը.
2) մեղադրանք առաջադրելու մասին որոշումը.
3) կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու մասին դատարանի որոշումը.
4) ոչ արդարացնող հիմքերով քրեական գործի հարուցումը մերժելու կամ հարուցված քրեական գործը կարճելու մասին որոշումը.
5) հետախուզում հայտարարելու մասին որոշումը:

Ըստ Կառավարության որոշման, տեղեկությունների մուտքագրումը օպերատիվ տեղեկատու քարտադարանում կատարվում է հանցագործությունների կանխման, նախականխման, խափանման, բացահայտման աշխատանքներում վարույթն իրականացնող մարմիններին, պետական կառավարման մարմիններին, ինչպես նաև ֆիզիկական անձանց օրենքով նախատեսված անհրաժեշտ տեղեկատվության տրամադրման նպատակով։

Քարտադարանում տեղեկությունները պահվում են անկախ դատվածության հանված կամ մարված լինելու հանգամանքից։ Տեղեկությունները պահվում են մինչև անձի 80 տարեկան դառնալը՝ բացառությամբ, եթե անձը դատապարտվել է ծանր հանցագործության համար, կամ մահացել է ազատազրկման վայրում կամ քրեական հետապնդումը դադարացվել է արդարացնող հիմքով։ Նման դեպքերում տեղեկությունը պահվում է մշտապես։

Բոլոր տվյալները մուտքագրվում են հաշվառման քարտերում։ Սահմանված են 10 տեսակի հաշվառման քարտեր, որոնցից յուրաքանչյուրը սպասարկում է վերը նշված տասը տեսակի տեղեկությունների ամրագրումը((Տե´ս ՀՀ Կառավարության 933-Ն որոշման հավելվածները։))։ Հավելված 2-ում ներկայացված են քարտերի մի քանի նմուշներ։ Բոլոր քարտերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ տեղեկությունների ամրագրումը կատարվում է, նախ և առաջ, ըստ ֆիզիկական անձի անկետային տվյալների։ Ըստ կառավարության որոշման, անկետային տվյալներ են անձի անունը, ազգանունը, հայրանունը, ծննդյան ամսաթիվը, ամիսը, տարեթիվը և ծննդյան վայրը((Տե´ս 933-Ն որոշման 2-րդ կետի գ-ենթակետը։))։ Անկետային տվյալներից հետո լրացվում են տեղեկություններ քաղաքացիության, աշխատանքի և բնակության վայրերի մասին, կալանավորման կամ փախուստի դիմելու օրվա մասին (կախված հաշվառման քարտի տեսակից), ինչպես նաև տեղեկություններ հանցագործության բնույթի և Քրեական օրենսգրքի հոդվածի մասին, որի հիմքով անձը դատապարտվել է, կամ առաջադրվել է մեղադրան։ Այսինքն, քարտադարանում տվյալների մուտքագրումը և դասակարգումը կատարվում է անձի անձնական տվյալների հիման վրա, որոնք երկու տեսակի են. անձանց խմբերը դասակարգված ըստ վարույթ տեսակի((ՀՀ Կառավարության 933-Ն որոշման 4-րդ կետ։)) և ըստ անկետային տվյալների։ Այս տվյալների մուտքագրումից հետո մուտքագրվում են այլ տեղեկություններ՝ այդ թվում հանցագործության բնույթը և Քրեական օրենսգրքի հոդվածը, որի հիմքով անձը ենթարկվել է քրեական հետապնդման, դատապարտման, և այլն։

Ստացվում է, որ հանցագործության բնույթը կամ Քրեական օրենսգրքի հոդվածը առաջնային տվյալներ չեն, որոնց հիմքով կատարվում է հանցագործությունների վերաբերյալ տվյալների հավաքում, մշակում և տրամադրում։ Սա հաստատում է նաև Ինֆորմացիոն կենտրոնը, ըստ որի ներկայումս գոյություն ունեցող վիճագրական հաշվետվություններում հատուկ առանձնացված չեն ատելության հիմքով գրանցված հանցագործությունները և նման հանցագործությունները կարող են խմբավորված լինել ՀՀ Կառավարության 933-Ն որոշման 4-րդ կետի համաձայն՝ ըստ անձի կամ անձանց խմբերի տվյալների, ինչպես նաև ըստ ՀՀ քրեական օրենսգրքի հոդվածների հետևյալ ֆորմատով՝ /104մ2կ13, 112մ2կ12, 113մ2կ7, 119մ2կ7, 226, 393, 265մ2կ2, 160, սակայն նույնիսկ այս դեպքում ինֆորմացիայի որոնման կամ դասակարգման առաջնային տվյալը անձի անհատական (անկետային) տվյալներն են՝ անուն, ազգանուն, հայրանուն, և այլն (տես վերևում)((Ըստ ՀՀ ոստիկանության Ինֆորմացիոն կենտրոնի պետ, ոստիկանության գնդապես Ա. Ղուկասյանի նամակի՝ ուղղված «Համագործակցություն հանուն ժողովրդավարության» կենտրոնի նախագահ Ս. Դանիելյանին։))։

Վերը նշվածից հարց է բարձրանում, թե արդյոք Ինֆրոմացիոն կենտրոնում արձանագրվում են նաև այն դեպքերը, որոնց հիմքով հարուցվել է քրեական գործ, սակայն քրեական հետապնդում չի իրականացվել (օրինակ, դրա անհնարինության, օբյեկտիվ այլ դրդապատճառներել ելնելով)։ Ըստ կառավարության որոշման 5-րդ կետի դ-ենթակետի, քարտադարանում հաշվառման վերցնելու հիմքերն են ոչ արդարացնող հիմքերով քրեական գործի հարուցումը մերժելու կամ հարուցված քրեական գործը կարճելու մասին որոշումը։ Դատելով Ինֆորմացիոն կենտրոնից ստացված տեղեկությունից, ըստ որի «չկա հանցագործություն, որն հայտնի լինի իրավապահ մարմիններին, բայց չգրանցվի»((Նույն տեղում։)), այն գործերը նույնպես գրանցվում են քարտադարանում՝ առանց անձի վերաբերյալ անհատական տվյալների։ Այդպիսի գործերի շարքում կարող են լինել, օրինակ, քրեական գործերը, որոնք հարուցվում են ՀՀ օրենսգրքի 104-րդ հոդված 2-րդ մասի 13-րդ կետի հիմքով (սպանություն ազգային, ռասայական կամ կրոնական ատելության կամ կրոնական մոլեռանդության շարժառիթով)՝ կապված հայ-ադրբեջանական սահմանային միջադեպերի հետ, երբ հայ զինվորները զոհվում են ադրբեջանական դիպուկահարների կրակոցներին։ Արդեն տևական ժամանակ է, ինչ նման փաստերով քրեական գործերը հարուցվում են 104(2)(13) հոդվածի հիմքով((Տե´ս, օրինակ, մամուլի հրապարակումները հետևյալ առցանց էջերում. http://henaran.am/news_view.php?post_id=33108, http://razm.info/18662, http://www.azatutyun.am/archive/news/20150205/2031/2031.html?id=26831548, http://www.mediamax.am/am/news/armypolice/11786/, http://www.a1plus.am/1361152.html, http://armtimes.com/hy/read/61364, http://galatv.am/hy/news/2014-in-banakum-mahacutyan-depqern-avelacel-en-iravapashtpany-2-glxavor-pattwar-e-nerkayacnum/։))։

9.2. ՀՀ գլխավոր դատախազության տարեկան հաղորդումները

ՀՀ գլխավոր դատախազությունը յուրաքանչյուր տարի կատարում է հանցավորության ընդհանուր վիճակի մասին վերլուծություն և դրա հիման վրա կազմում զեկույց։ Զեկույցը Գլխավոր դատախազի կողմից յուրաքանչուր տարի մինչև ապրիլի 1-ը ներկայացվում է Ազգային ժողովին, որը քննարկվում է Ազգային ժողովի լիագումար նիստում((Ազգային ժողովի կանոնակարգ օրենք, հոդված 103.1։))։
Տվյալների ամփոփումը զեկույցում կատարվում է ըստ երեք հիմնական ոլորտների՝ մարդու դեմ ուղղված հանցագործություններ, սեփականության դեմ ուղղված հանցագործություններ և ընդհանուր բնույթի հանցագործությունները։((Տե´ս «Հայաստանի Հանրապետության դատախազության 2014 թվականի գործունեության մասին հաղորդումը»։ Տարեկան հաղորդումները հասանելի են Գլխավոր դատախազության կայքի հետևյալ էջում. http://prosecutor.am/am/messages-to-the-president-and-the-national-assembly/))

Բացի քրեաիրավական որակումից, վերլուծությունները և վիճակագրությունը ներկայացվում են նաև ըստ դատախազության գործառույթների՝ հետաքննության և նախաքննության օրինականության նկատմամբ դատախազական հսկողության իրականացում, մեղադրանքի պաշտպանություն և դատական ակտերի բողոքարկում, պետական շահերի պաշտպանություն, պատիժների և հարկադրանքի այլ միջոցների կիրառման օրինականության նկատմամբ հսկողություն։

Բոլոր բաժիններում ամփոփումները ներկայացվում են նախ և առաջ ըստ Քրեական օրենսգրքում սահմանված հանցագործության տեսակների, օրինակ՝ սպանություն, դիտավորությամբ առողջությանը վնաս պատճառել, մարդկանց թրաֆիքինգ, կողոպուտ և այլն։ Ընդ որում, հիմնականում ներկայացվում է հանցագործության ընդհանրական բնորոշումը։ Այս ելակետային հատկանիշը պահպանվում է և´ վիճակագրական տվյալները ներկայացնելիս, և´ դատախազության գործառույթների համաձայն դատախազության գործունեությունը գնահատելիս։ Օրինակ, նախաքննության և հետաքննության օրինականության նկատմամբ դատախազական հսկողության գործունեությունը գնահատելիս ներկայացվում է, օրինակ, որ մարդու դեմ ուղղված հանցագործությունների դեպքերով նախապատրաստված 14,388 նյութից քրեական գործ է հարուցվել 2,010-ով կամ 14%-ով, սեփականության և տնտեսական գործունեության դեմ ուղղված հանցագործությունների դեպքերով նախապատրաստված 10,587 նյութից` 6,058-ով կամ 57.2%-ով, իսկ ընդհանուր բնույթի հանցագործությունների դեպքերով նախապատրաստված 7,090 նյութից` 1,523-ով կամ 21.5%-ով((Էջ 14, պարբ. 2։)): Այսինքն, ի տարբերություն Ինֆորմացիոն կենտրոնի, որտեղ տեղեկություններ հավաքումը և մշակումը կատարվում էր առաջին հերթին անհատական տվյալների ելակետային հատկանիշով, Գլխավոր դատախազության տարեկան զեկույցներում ելակետային հատկանիշը հանցագործության տեսակն է՝ ըստ Քրեական օրենսգրքում սահմանված հանցագործությունների դասակարգման։ Այդուհանդերձ, նույնիսկ այս դեպքում, եթե տվյալը վերաբերում է 104, 112, 113, 119, 185, 265ր-րդ հոդվածներով սահմանված հանցագործություններին, հնարավոր չէ որոշելը, թե դրանցից քանիսն են կատարվել պատիժը խստացնող որակյալ հատկանիշի առկայությամբ՝ ատելության շարժառիթով, քանի որ զեկույցում տեղեկատվությունը նման հիմքով չի դասակարգվում։ Օրինակ, ինչպես արդեն նշեցինք վերևում, Ադրբեջանի դիպուկահարների կողմից հայ սահմանապահների սպանության փաստական հիմքերով((Կետ 9.1., վերջին պարբերություն։)) քրեական գործերը հարուցվում են Քրեական օրենսգրքի 104-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 13-րդ կետի հիմքով։ Ինֆորմացիոն կենտրոնում նման գործերի մասին տվյալներ չեն կարող լինել, քանի որ նման գործերով քրեական հետապնդում չի իրականացվում։ Այդուհանդերձ, վստահաբար կարելի է ասել, որ Գլխավոր դատախազության տարեկան զեկույցներում նշված քրեական գործերը ներառված են վիճակագրական տվյալներում սպանություն հանցակազմի ընդհանուր բնորոշման տակ (2014թ.՝ 53)((Մարդու դեմ ուղղված հանցագործությունների բաժին՝ պարբ. 2։)) մինչդեռ ցանկալի կլիներ, որպեսզի վիճակագրությունը ցույց տար, թե սպանության հիմքով հարուցված քրեական գործերից քանիսն են վերաբերում ատելության շարժառիթով սպանության դեպքերին։

9.3. ՀՀ դատական դեպարտամենտի տարեկան ամփոփումները

ՀՀ դատական դեպարտամենտը կատարում է դատական պրակտիկայի կիսամյակային կամ տարեկան ուսումնասիրություններ, ամփոփում դրանց տվյալները և հրապարակում արդյունքները ոչ ուշ, քան մինչև հաջորդ տարվա հունվարի 31-ը((Բոլոր հաշվետվությունները հրապարակված են դատական իշխանության www.court.am առցանց կայքում։))։ Տվյալների հավաքումը և մշակումը կատարվում է վիճակագրական դասակարգիչների միջոցով։ Վիճակագրական դասակարգիչները սահմանում էր Դատարանների նախագահների խորհուրդը։ Վիճակագրական դասակարգիչներ մշակված են տարբեր ոլորտների դատական պրակտիկայի ուսումնասիրության համար, օրինակ՝ քրեական գործերով ընդհանուր իրավասության դատարանների, քաղաքացիական գործերով ընդհանուր իրավասության դատարանների, վճարման կարգադրությունների, անչափահաս դատապարտյալների, սնանկության գործերով դատական պրակտիկայի ուսումնասիրություն։

Քրեական գործերով ընդհանուր իրավասության դատարանների պրակտիկայի ուսումնասիրության համար մշակված են 334 դասակարգիչներ, որոնք ներառված են 18 խմբերում (Հավելված 3)։ Ե´վ խմբերը, և´ դասակարգիչները մշակված են Քրեական օրենսգրքի բաժինների և հոդվածների հիման վրա((Քրեական գործերով ընդհանուր իրավասության դատարանների 2014թ. տարեկային պրակտիկայի ամփոփումը տե´ս հետևյալ էջում. http://court.am/?l=lo&id=50))։ Օրինակ, առաջին խումբը կոչվում է «Կյանքի և առողջության դեմ հանցագործություններ» և ներառում է 28 դասակարգիչ, որոնցից յուրաքանչյուրը ներկայացնում է Քրեական օրենսգրքի առանձին հոդված՝ հոդված 104 – սպանություն, 112-դիտավորությամբ առողջությանը վնաս պատճառելը, 119-խոշտանգում, և այլն։ «Հասարակական անվտանգության դեմ ուղղված հանցագործությունների» խումբը ներառում է 37 դասակարգիչ, որոնց թվում՝ հոդված 226-հոդված – ազգային, ռասայական կամ կրոնական թշնամանք հարուցելը, 222 – բանդիտիզմ, 236 – ապօրինի կերպով զենք պատրաստելը։ Յուրաքանչյուր դասակարգիչի և դրան համապատասխանող Քրեական օրենսգրքի հոդված ներքո այնուհետև ներառված են վիճակագրական տվյալներ դատավճիռների, ավարտված գործերի, բողոքարկված գործերի, օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերի և այլ որոշումների թվաքանակի մասին տվյալ հաշվետու տարված ընթացքում։

Ի տարբերություն Ինֆորմացիոն կենտրոնի օպերատիվ քարտադարանի և Գլխավոր դատախազի տարեկան հաղորդումների, Դատական դեպարտամենտի կողմից տեղեկությունների հավաքումը և մշակումը կատարվում է Քրեական օրենսգրքի հոդվածների հիման վրա մշակված հատուկ դասակարգիչների ելակետային հատկանիշներով։ Այս հանգամանքը հնարավորություն է տալիս որոշ դեպքերում ատելության շարժառիթով հանցագործությունը ամրագրել որպես ինքնուրույն կատեգորիա, օրինակ, եթե տվյալի ամրագրումը կատարվում է Քրեական օրենսգրքի 226 հոդվածի ներքո։ Սակայն որոշ դեպքերում, երբ ատելության շարժառիթը տվյալ հոդվածով սահմանված հանցագործության որակական հատկանիշ է, այդ հոդվածի ընդհանրական նշումը հնարավորություն չի տալիս որոշել, թե արդյոք այդ հոդվածի ներքո ամրագրված քանակական տվյալը վերաբերում է նաև ատելության շարժառիթով կատարված հանցագործությանը։ Օրինակ, 6.11 դասակարգիչը վերաբերում է Քրեական օրենսգրքի 185-րդ հոդվածին, որը սահմանում է գույքը դիտավորությամբ ոչնչացնելու կամ վնասելու հանցակազմը։ Ըստ նշված ցուցանիշների, հաշվետու ժամամակաշրջանում, այսինքն 2014 թվականին, ստացվել է 28 գործ, որից քննվել և ըստ էության դատավճիռ է կայացվել 20 գործով, քրեական հետապնդումը դադարեցվել է 2 գործով, և այլն։ Նշված ցուցանիշներից հնարավոր չէ պարզել, թե արդյոք դրանք ներառել են նաև հանցագործություններ, որոնք կատարվել են ատելության շարժառիթով։
Վերը նշվածից բխում է, որ Դատական դեպարտամենտը ատելության շարժառիթներով հանցագործությունների առանձին, ինքնուրույն վիճակագրություն չի վարում։

9.4. Ազգային վիճակագրության ծառայության տվյալները

Ազգային վիճակագրական ծառայությունը հավաքագրում, մշակում, ամփոփում և հրապարակում է վիճակագրական տվյալներ իրավական մի շարք ոլորտների, այդ թվում նաև հանցագործությունների վերաբերյալ։ Հանցագործությունների վերաբերյալ վիճակագրական տվյալները հավաքումը, դասակարգումը և հրապարակումը կատարվում է ՀՀ վիճակագրության պետական խորհրդի 2004թ. փետրվարի 23-ի թիվ 05-Ն որոշմամբ սահմանված Հրահանգի և դրան կից ձևաթղթի միջոցով (Հավելված 4)((

Հրահանգի և Ձևաթղթի օրինակները տրված են Ազգային վիճակագրական ծառայության կայքի հետևյալ էջում. http://www.armstat.am/am/?nid=302))։ Հաշվետվության համար տվյալների տրամադրումը կատարվում է ոստիկանության կողմից, որն այդ մասին իրազեկվում է Վիճակագրական ծառայության կողմից Հայաստանի

Հանրապետության վիճակագրության պետական խորհրդի 03 հոկտեմբերի 2003 թվականի «Վիճակագրական տեղեկությունների ներկայացման կարգը հաստատելու մասին» թիվ 11-Ն որոշմամբ հաստատված կարգի դրույթներին համապատասխան((Տե´ս թիվ 11-Ն որոշման տեքստը այստեղ. http://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docID=47765)): Հաշվետվությունը ներկայացվում է Ազգային վիճակագրական ծառայություն մինչև հաշվետու ժամանակաշրջանին հաջորդող ամսվա 10-ը:
Հաշվետվության ձևաթուղթը սահմանում է վիճակագրական տվյալների մուտքագրման վանդակներ 6 խմբի դասակարգված հանցագործությունների համար.
• Մարդու դեմ ուղղված հանցագործություններ,
• հասարակական անվտանգության, հասարակական կարգի և բնակչության առողջության դեմ ուղղված հանցագործություններ,
• սեփականության դեմ ուղղված հանցագործություններ,
• տնտեսական գործունեության դեմ ուղղված հանցագործություններ,
• պետական իշխանության, պետական ծառայության և կառավարման կարգի դեմ ուղղված հանցագործություններ
• այլ հանցագործություններ։

Առանձին խմբով նշվում է նաև հաշվետու ժամանակաշրջանում հանցագործություններ ընդհանուր քանակը՝ ըստ ծանրության աստիճանի։
Նշված վեց խմբում ներառված են 45 տեսակի հանցագործություններ, որոնց կազմում բացակայում է ատելության հիմքով հանցագործության՝ որպես ինքնուրույն կատեգորիայի սահմանումը։ Լավագույն դեպքում կարելի է մտածել, որ, օրինակ, 016.3 դասակարգչի տակ ներառված տվյալը կարող է ընդգրկել դիտավորությամբ առողջությանը ծանր վնաս պատճառելու հանցագործությունը, որը կատարվել է ատելության շարժառիթով։ Այդուհանդերձ, դա կարող է լինել զուտ ենթադրություն, քանի որ ատելության հիմքով հանցագործությունը որպես առանձին կատեգորիա ներկայացված չէ վիճակագրական այս փաստաթղթում։

9.5. Մարդու իրավունքների պաշտպանի տարեկան զեկույցները

Մարդու իրավունքների պաշտպանի ինստիտուտը վարում է դիմում-բողոքների վիճակագրություն, որոնք յուրաքանչյուր տարի արտացոլվում են ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի գործունեության և երկրում մարդու իրավունքների ու հիմնարար ազատությունների խախտման մասին տարեկան զեկույցում, ինչը տեղադրվում է www.ombuds.am Պաշտպանի պաշտոնական կայքէջում և հասանելի է հանրության համար: Ըստ Պաշտպանի գրասենյակից ստացված տեղեկության,((Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակից 08/02/2015թ. ստացված մեր հարցաշարի պատասխանը։)) 2014 թվականից մինչ օրս ատելության հիմքով հանցագործությունների կտրվածքով Պաշտպանը դիմում-բողոքներ չի ստացել: Այդուհանդերձ, Պաշտպանի գրասենյակը ատելության շարժառիթով հանցագործությունների միասնական և կենտրոնացված գրանցամատյան վարելու լիազորություն չունի և պրակտիկայում էլ նման գործողություններ չի կատարում։ Նման տվյալների արձանագրումը կատարվում է ընդհանուր կարգով՝ մարդու իրավունքների մնացած խախտումների հետ միասին։

10. Պաշտոնական վիճակագրություն

 

Ըստ Ինֆորմացիոն կենտրոնի տրամադրած տեղեկանքի, 2014 թվականի ընթացքում ատելության հիմքով հանցագործության դեպք չի գրանցվել ինֆորմացիոն կենտրոնի օպերատիվ քարտադարանում (Հավելված 5)((ՀՀ ոստիկանության Ինֆորմացիոն կենտրոնի պետ, ոստիկանության գնդապես Ա. Ղուկասյանի նամակը ուղղված «Համագործակցություն հանուն ժողովրդավարության» կենտրոնի նախագահ Ս. Դանիելյանին։))։ Հիշենք, որ այս մարմինը գրանցում է ոչ միայն դատապարտման, այլ նաև մինչդատական փուլում կայացված, օրինակ, մեղադրանքի առաջադրման, հետախուզում հայտարարելու, ոչ արդարացնող հիմքով քրեական հետապնդումը դադարեցնելու մասին որոշումներ։ Ի հավելումն, Ինֆորմացիոն կենտրոնը առանձին տեղեկանքով տեղեկացրել է, որ 28.07.2015թ. դրությամբ ՀՀ քաղաքացիների կողմից 2004-2015 թվականների ընթացքում ՀՀ-ում կատարվել են ատելության հիմքով 6 հանցագործություններ՝ մեկ հանցագործություն 2005 թվականին, երկու հանցագործություն 2008 թվականին, երկու հանցագործություն 2011 թվականին, և մեկը՝ 2013 թվականին (Հավելված 5)։

Դատական Դեպարտամենտի 2014 թվականի վիճակագրական տվյալների հաշվետվության մեջ (Հավելված 3) նույնպես բացակայում է որևէ տվյալ ատելության հիմքով հանցագործության մասին։ Նշենք, որ սա տվյալների միակ բազան է, որտեղ տվյալների գրանցումը կատարվում է Քրեական օրենսգրքի հոդվածների հիման վրա՝ որպես ելակետային հատկանիշ։ Տվյալների բազայում Քրեական օրենսգրքի 143, 226, 392, 393, 3971 հոդվածների առջև սահմանված սյունակներում ամբողջությամբ «0» ցուցանիշն է նշված։ Իսկ ինչ վերաբերում է այն հանցագործություններին, որտեղ ատելության շարժառիթը սահմանված է որպես պատիժը խստացնող հանգամանք (հոդվ. 104(2)(13), 112(2)(12), 113(2)(7), 119(2)(7), 185(2)(4), (265(2)(2)), քանի որ ռասայական կամ այլ հատկանիշով խտրականությունը տվյալների մշակման համար որպես ինքնուրույն հատկանիշ չի սահմանվում, անհնարին է ասել, թե նշված ցուցանիշները արդյոք ներառում են նաև ատելության շարժառիթով հանցագործության դեպքեր։ Այդուհանդերձ, Ինֆորմացիոն կենտրոնի տվյալները պետք է որ հիմք հանդիսանան պնդելու համար, որ այդ տվյալները չեն պարունակում ատելության հիմքով հանցագործություններ։

Դատախազության տարեկան հաղորդման մեջ նույնպես չի նշվում որևէ տվյալ 2014 թվականի ընթացքում ատելության հիմքով հանցագործության ` Քրեական օրենսգրքի 143, 226, 392, 393, 3971–րդ հոդվածների առնչությամբ հիմքերով, իսկ 104(2)(13), 112(2)(12), 113(2)(7), 119(2)(7), 185(2)(4), (265(2)(2))-րդ հոդվածների առնչությամբ նույնիսկ եթե տվյալներ կան, հնարավոր չէ զանազանել, թե արդյոք դրանցում առկա են նաև հանցագործությւոններ, որոնք կատարվել են ատելության շարժառիթով։

Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակից ստացված տեղեկատվության համաձայն, 2014 թվականից մինչ հարցման պահը (2015թ. հուլիս) ատելության հիմքով հանցագործությունների կտրվածքով Պաշտպանը դիմում-բողոքներ չի ստացել: Այդուհանդերձ, Պաշտպանը 2014 թվականի իր տարեկան զեկույցում վկայակոչել է մի շարք ՀԿ-ների տրամադրած տեղեկությունները ատելության շարժառիթով ոտնձգությունների, հետապնդումների, սպառնալիքների և ֆիզիկական բռնությունների մասին, որոնք տեղի են ունեցել կանանց իրավունքներով զբաղվող ակտիվիստների և սեռական փոքրամասնության համայնքի ներկայացուցիչների դեմ (տե´ս կետ 8.5.)։

Նմանապես, իրավապաշտպան կազմակերպությունների և լրատվամիջոցների հրապարակումների համաձայն 2014 թվականի ընթացքում տեղի են ունեցել դեպքեր, որոնք կարող էին օբյեկտիվորեն որակվել որպես ատելության շարժառիթով հանցագործություններ, սակայն դրանց առումով որևէ հետաքննություն չի կատարվել։

11. Ուսումնական կենտրոններ և դասավանդում

 

ՀՀ-ում գործում են Ոստիկանության ակադեմիան՝((Տե´ս http://www.edupolice.am/)) ոստիկանության աշխատակիցների, և Արդարադատության ակադեմիան՝ դատավորների, դատախազների և քննիչների, ինչպես նաև այս պաշտոններին հավակնող թեկնածուների համար։ ՀՀ փաստաբանների պալատում գործում է Փաստաբանների դպրոցը, որը ուսումնական ծրագրեր է իրականացնում փաստաբանների և փաստաբանական արտոնագրի համար դիմաց ուսանողների համար։

Նշված ուսումնական կենտրոններից ոչ մեկում ատելության շարժառիթով հանցագործությունների վերաբերյալ առանձին, մասնագիտացված ուսումնական ծրագիր չի կիրառվում։ Ինչ վերաբերում է խտրականության արգելքին որպես առանձին առարկա, միայն Փաստաբանների դպրոցն է սույն թվի հուլիսից մշակել ու կիրառել խտրականության արգելքի վերաբերյալ առանձին ուսումնական մոդուլ կոնկրետ խմբի համար։ Այդպիսի ծրագիր մոտ ապագայում կիրառելու ցանկություն ունի նաև Արդարադատության ակադեմիան։

Ինչ վերաբերում է մարդու իրավունքների առարկային, նշված բոլոր ուսումնական կենտրոններում մարդու իրավունքների առարկան ընդգրկված է ուսումնական ծրագրերում՝ առավել խորությամբ Արդարադատության ակադեմիայում։ Այդուհանդերձ, խտրականության արգելքի առարկան, և հատկապես ատելության հիմքով հանցագործությունների թեման, մարդու իրավունքների դասընթացում ներկայացված է մակերեսորեն՝ այլ առարկաների համատեքստում։

12. Վերլուծություն

12.1. Օրենսդրությունը

 

Ըստ ԵԱՀԿ Ժողովրդավարական ինստիտուտների և մարդու իրավունքների գրասենյակի (ԺԻՄԻԳ) կողմից համատեղ պատրաստված՝ ատելության հիմքով հանցագործությունների ազգային օրենսդրության մշակման ուղեցույցային փաստաթղթի (այսուհետ՝ Ուղեցույց), ատելության հիմքով հանցագործությունը քրեորեն հետապնդելի արարք է, որի շարժառիթը մարդկանց որոշակի խմբերի նկատմամբ կանխակալությունն է կամ նախապաշարմունքը։ Արարքը ատելության հիմքով հանցագործություն որակելու համար անհրաժեշտ է, որ իրավախախտումը ունենա հետևյալ երկու հատկանիշները.

1. արարքը պետք է համարվի հանցագործություն տվյալ պետության քրեական օրենքով սահմանված կարգով,
2. արարքի շարժառիթը պետք է լինի կանխակալությունը (bias motive)։

Կանխակալության շարժառիթը կարող է լայնորեն սահմանվել և ընդգրկել կանխակալ բացասական կարծիքը, կարծրատիպային ենթադրությունը, անհանդուրժողականությունը կամ ատելությունը որոշակի խմբի նկատմամբ, որի անդամնեըը ունեն ընդհանուր հատկանիշներ, օրինակ, ռասա, էթնիկ ծագում, լեզու, կրոն, ազգություն, սեռական կողմնորոշում, գենդերային ինքնություն կամ այլ հիմնարար հատկանիշներ։ Հաշմանդամություն ունեցող անձինք նույնպես կարող են ատելության հիմքով հանցագործության զոհ հանդիսանալ։

Վերլուծենք Քրեական օրենսգրքում սահմանված ատելության հիմքով հանցագործությունների վերաբերյալ հոդվածները ըստ Ուղեցույցի պահանջների։

Ուղեցույցի II Բաժնի 1-ին սկզբունքը սահմանում է, որ վերը նշված երկու տարրերի ամրագրումը քրեական օրենսգրքերում կարող է կատարվել երկու եղանակով. կամ արարքի շարժառիթ համարվող կանխակալությունը ներառելով հոդվածի նյութաիրավական հիմքում և դրանք սահմանելով միասին, կամ կանխակալությունը սահմանելով նյութաիրավական հիմքից զատ՝ որպես պատիժը և պատասխանատվությունը ծանրացնող գնահատող հատկանիշ((Տե´ս))։ Քրեական օրենսգրքում ատելության հիմքով հանցագործությունների սահմանումը կատարվում է երեք եղանակով՝ ըստ որի համապատասխան հոդվածները կարելի է բաժանել երեք խմբի. առաջին խումբը ներառում է այն հոդվածները, որոնցում նյութաիրավական հիմքը ինքնին ներառում է նաև շարժառիթը կամ կանխակալությունը։ Դրանք են 143, 226, 390, 392, 393 և 3971 հոդվածները։ Այս հոդվածներից յուրաքանչյուրում քրեորեն հետապնդելի արարքը և ազգային, ռասայական և կրոնական հատկանիշով պայմանավորված կանխակալությունը կազմում են հոդվածի նյութաիրավական հիմքը։ Երկրորդ խումբը ներառում է 104(2)(13), 112(2)(12), (113(2)(7), 119(2)(7), (185(2)(4) և (265(2)(2) հոդվածները, որոնցում ազգային, ռասայական կամ կրոնական ատելության կամ կրոնական մոլեռանդության շարժառիթը սահմանված է որպես պատիժը խստացնող առանձին գնահատող հատկանիշ։ Եվ երրորդ խումբ են կազմում այն հոդվածները, որոնք օրենսգրքի ընդհանուր մասում սահմանված են որպես պատիժը և պատասխանատվությունը խստացնող ինքնուրույն հատկանիշ և կարող են զուգակցաբար հանդես գալ օրենսգրքի ցանկացած հոդվածի հետ՝ այդ թվում նաև այնպիսի հոդվածների, որոնց ոչ նյութաիրավական հիմքը, և ոչ էլ գնահատող հատկանիշները չեն պարունակում ազգային, ռասայական, կրոնական կամ որևէ այլ պաշտպանված հիմքով ատելության շարժառիթ։ Այդպիսին է 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետը, որը, ելնելով պատժի նշանակման սկզբունքից, պատասխանատվությունը և պատիժը ծանրացնող հանգամանք է համարում, եթե Քրեական օրենսգրքով արգելված ցանկացած արարք կատարվել է ազգային, ռասայական կամ կրոնական ատելության, կրոնական մոլեռանդության, շարժառիթներով։ Նշված երեք խմբերից բոլորն էլ հանցագործությունների սահմանման իրենց եղանակով համահունչ են Ուղեցույցի II Բաժնում սահմանված 1-ին սկզբունքին,((Էջ 32, կետ 1.1.)) որը որպես ուղեցույցային դրույթ սահմանում է ատելության հիմքով հանցագործությունների նյութաիրավական շրջանակները։
Ուղեցույցը նշում է, որ ատելության հիմքով հանցագործության ներգործությունը չի տարածվում միայն կոնկրետ խմբի անձանց նկատմամբ։ Անձինք, ովքեր առնչվում են տվյալ խմբի հետ կամ ընկալվում են, որ հանդիսանում են այդ խմբի անդամ, կամ գույքը, որը որևէ առնչություն ունի տվյալ խմբի հետ, ինչպես օրինակ իրավապաշտպանները, համայնքային կենտրոնները կամ պաշտամունքի վայրերը, նույնպես կարող են ատելության հիմքով հանցագործության թիրախ հանդիսանալ։((«Ատելության հիմքով հանցագործության օրենքները». Գործնական ուղեցույց։ ԵԱՀԿ և ԺՄԻՀԳ։ Ուղեցույցի ամբողջական տեստը հասանելի է այստեղ. http://www.osce.org/odihr/36426?download=true)) Այս իմաստով ազգային օրենսդրության մեջ համապատասխան հոդվածների դիսպոզիցիան որպես հանցագործության թիրախ պետք է ընդգրկի ինչպես ֆիզիկական անձանց, այնպես էլ գույքը։((Էջ 32, պարբ. 3։)) Այս իմաստով Քրեական օրենսգրքի վերևում նշված հոդվածները հոդվածները հանցագործության թիրախ են սահմանում ֆիզիկական անձանց, իսկ 185-րդ հոդվածը՝ գույքը։ Այսինքն օրենսդրական հիմքերը համապատասխանում են Ուղեցույցի նշված պահանջներին։ Իսկ ինչ վերաբերում է զոհի «առնչությանը» թիրախ խմբին կամ որպես այդպիսին «ընկալմանը» որպես կանխակալության առկայության հատկանիշ, դատարանները կաշկանդված չեն իրավակիրառ պրակտիկայում փաստերի հիման վրա հանցագործության շարժառիթը մեկնաբանել այդ հիմքով։

Ուղեցույցի II Բաժնի 2-րդ սկզբունքը սահմանում է, թե ինչպիսի պաշտպանված հատկանիշներ պետք է սահմանվեն կանխակալության ներքո և ինչ հիմքով դրանք պետք է ընտրվեն։ Որպես կանոն, երկրների մեծ մասում, այդ թվում նաև ՀՀ քրեական օրենսգրքով, առավել շատ սահմանված են ռասայական, ազգային, էթնիկ պատկանելիությունը և կրոնական համոզմունքները որպես պաշտպանված հատկանիշներ։ Համեմատաբար նվազ, սակայն ոչ հազվադեպ, սահմանված են գենդերային պատկանելիությունը, տարիքը, հոգեկան կամ ֆիզիկական առողջությունը (հաշմանդամությունը) և սեռական կողմնորոշումը որպես պաշտպանված հատկանիշներ։ Իսկ հազվադեպ հանդիպում են ամուսնական կարգավիճակը, ծնունդը, գույքային, սոցիալական կարգավիճակը, քաղաքական հարումը կամ գաղափարախոսությունը և զինվորական ծառայությունը։ Ուղեցույցը նշում է, որ պաշտպանված հատկանիշների ընտրությունը պետք է կատարվի, ելնելով նրանից, թե արդյոք առկա են սոցիալական խնդիրներ, թե արդյոք որոշակի հատկանիշով մարդկանց խմբի նկատմամբ պատմականորեն դրևորվել են ճնշումներ և խտրականություն։ Ավելին, Ուղեցույցը նշում է, որ այն հատկանիշները, որոնց հիմքով ներկայում տեղի են ունենում հարձակումներ մարդկանց նկատմամբ, պետք է ներառվեն որպես պաշտպանված հատկանիշներ։((Բաժին II, կետ 2.1.2 և 2.6.)) Հաշվի առնելով նշված ուղեցույցային փաստաթուղթը, ՀՀ քրեական օրենսգրքի բացթողում պետք է համարել մի շարք այնպիսի հատկանիշների բացակայությունը, որոնց հիմքով Հայաստանում պարբերաբար տեղի են ունենում հարձակումներ մարդկանց նկատմամբ։ Դատելով ներպետական պրակտիկայից (տե´ս կետ 8.2.-8.5.), այդպիսի հատկանիշներն են առավել շատ սեռական կողմնորոշումը և գենդերային հավասարությունը։ Դա է վկայում է նաև հասարակական հարցումները։ Սույն հետազոտության շրջանակներում կատարված հարցումների մեծ մասում օրենսդրական դաշտի թերությունը նշվել է որպես վիճակագրական տվյալներում ատելության շարժառիթով հանցագործությունների մասին տվյալների բացակայության պատճառներից մեկը։ Ընդ որում, շատ հասարակական իրավապաշտպան կազմակերպություններ (տե´ս վերևում), ինչպես նաև հարցված անձինք, նշել են, որ ՀՀ-ում ատելության հիմքով հանցագործությունները հիմնականում կատարվում են սեռական կողմնորոշման և գենդերային հավասարության կամ պատկանելիության հատկանիշներով։ Սա նշանակում է, որ միանգամայն հնարավոր է, առաջին, երբ հանցագործությունը կատարվի նշված հատկանիշներից որևէ մեկի կանխակալության շարժառիթով, սակայն չորակվի որպես այդպիսին՝ արդյունքում քրեական պատասխանատվության չափը անհամաչափորեն մեղմ կարող է լինել, երկրորդ, քրեական հետապնդում ընդհանրապես կարող է չիրականացվել հանցակազմի բացակայության հիմքով։ Համապատասխանաբար, համապատասխան շտեմարաններում կբացակայեն նման արարքների մասին տվյալներ։

Ուղեցույցի II Բաժնի 3-րդ սկզբունքը պահանջում է, որ արարքը կատարված լինի ատելության հստակ արտահայտված շարժառիթով և որ այս իմաստով անհրաժեշտ է տարբերակել ատելությունը խտրականությունից. արարքը կարող է կատարված լինել խտրականության շարժառիթով, որը չունենա ատելության հատկանիշ։ Նման դեպքում արարքը չի համարվի հանցագործություն, սակայն կարող է հանգեցնել քաղաքացիաիրավական կամ վարչաիրավական պատասխանատվության խտրականության հիմքով։ Այս իմաստով, Քրեական օրենսգրքի բոլոր նշված հոդվածներում իրավախախտի կանխակալությունը որպես շարժառիթ հստակորեն արտահայտված է ատելության կամ դրա հոմանիշներ «մոլեռանդության», «վրեժի» արտահայտություններով։ Եվ հակառակը՝ 143-րդ հոդվածում սահմանված զոհի անձնական կամ սոցիալական բնույթի հատկանիշները չեն համարվում իրավախախտի ատելության շարժառիթներ, թեև դրանք համարվում են խտրականության շարժառիթ։

Այսինքն, Քրեական օրենսգիրքը հստակորեն տարանջատում է անցկացնում ատելության հիմքով հանցագործության (որտեղ իրավախախտը զոհին ընտրում է ատելության շարժառիթով՝ պաշտպանված հատկանիշներից որևէ մեկի հիման վրա) և խտրականության միջև (որտեղ իրավախախտը զոհին ընտրում է կրկին պաշտպանված հատկանիշներից որևէ մեկի հիման վրա, սակայն առանց ատելության շարժառիթի), որտեղ առաջինը կարգավորվում է քրեաիրավական տիրույթում, իսկ երկրորդը կարող է կարգավորվել քաղաքացիաիրավական կամ վարչաիրավական տիրույթներում, քանի որ խտրականության բացառման մասին օրենքները կամ իրավական դրույթները ատելությունը որպես խտրականության անհրաժեշտ տարր անհրաժեշտաբար չեն սահմանում։

Վերը նշվածի համատեքստում անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել այն հանգամանքի վրա, ինչպես արդեն նշվել է վերևում և որի վերաբերյալ անդրադարձներ կան միջազգային մարմինների կողմից,((Տե´ս կետ)) որ ՀՀ-ում բացակայում է խտրականության արգելքի վերաբերյալ համապարփակ օրենք, իսկ քաղաքացիական և վարչական իրավունքների ոլորտներում խտրականության բացառումը ոչ բավարար կերպով է կարգավորվում։ Արդյունքում, անձը կարող է մնալ առանց իրավական պաշտպանության միջոցի իր նկատմամբ դրսևորված այնպիսի ոտնձգությունից, որը չունանա ատելության հիմքով հանցագործության անհրաժեշտ տարրեր, սակայն համարվի խտրական բնույթի արարք։ Օրինակ, ատելության խոսքը կարող է դրսևորվել այնպիսի եղանակով, որ չունենա Քրեական օրենսգրքի 226-րդ հոդվածի հատկանիշներ, սակայն, այդուհանդերձ, իր մեջ պարունակի խտրականության հատկանիշ և խախտի քաղաքացիների արժանապատվության իրավունքը։ Նման դեպքերում, խտրականության վերաբերյալ համապարփակ օրենքի բացակայության պատճառով, քաղաքացիները պրակտիկայում իրավական պաշտպանություն են հայցում Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի՝ վիրավորանքից և զրպարտությունից պաշտպանվելու իրավական կառուցակարգերի միջոցով, որը, սակայն, ատելության խոսքից պաշտպանվելու արդյունավետ կառուցակարգ չէ, քանի որ այդ կառուցակարգը սահմանում է ազատ խոսքի պաշտպանության մի շարք լայն ու առանձնահատուկ հնարավորություններ, որը խանգարում է հայցել արդյունավետ իրավական պաշտպանություն ատելության խոսքից։ Ի հավելումն, պետք է հաշվի առնել, որ վարչական իրավունքում և քաղաքացիական իրավունքում ատելության խոսքը որպես ինքնուրույն կատեգորիա սահմանված չէ։

Ուղեցույցի II Բաժնի 4-րդ սկզբունքը պահանջում է վերացնել այն սկզբունքը, ըստ որի ատելության շարժառիթով հանցագործության օբյեկտիվ հատկանիշ է համարվում հանցագործության զոհի՝ տվյալ էթնիկ, ազգային, կրոնական, ռասայական խմբին պատկանելիության պահանջը։ Պրակտիկայում սա նշանակում է, որ երբ հանցագործության զոհը նշված խմբերից ոչ մեկին չի պատկանում և չի կրում այս խմբերից ոչ մեկի հատկանիշները, սակայն նրա ընտրությունը որպես զոհ կատարվել է ենթադրության հիման վրա, որ նա պատկանում է կամ հարում է այդ խմբերից որևէ մեկին, նման անձի դեմ կատարված հանցագործությունը կարող է չհամարվել ատելության հիմքով հանցագործություն՝ օբյեկտիվ հատկանիշի բացակայության հիմքով։ ՀՀ քրեական օրենսգրքի համապատասխան հոդվածների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ այդպիսի մոտեցում է ցուցաբերված 143-րդ հոդվածում, որում հանցագործության օբյեկտիվ հատկանիշ է տուժողի որոշակի հատկանիշներ ունենալը՝ սեռ, ռասա, էթնիկական ծագում, և այլն։ Այդուհանդերձ, մնացած հոդվածներում հանցակազմը իր օբյեկտիվ հատկանիշներով հանցագործության զոհի մոտ նման հատկանիշների առկայություն չի պահանջում՝ այդ հոդվածներում շեշտը դրված է հանցագործություն կատարող անձի շարժառիթների վրա։ Այսպես, Քրեական օրենսգրքի 226-րդ հոդվածը հանցակազմի օբյեկտիվ հատկանիշները չի սահմանափակում զոհի՝ ազգային, ռասայական կամ կրոնական պատկանելիոթյան հանգամանքները։ Ընդհակառակը, օբյեկտիվ հատկանիշը պայմանավորված է արարքը կատարող անձի մտադրությամբ՝ անկախ այն հանգամանքից, թե դրանք ինչ հատկանիշներով օժտված մարդկանց կամ մարդկանց խմբի դեմ է ուղղված եղել։ Նույնը վերաբերում է նաև մյուս հոդվածներին և այդ հոդվածներում սահմանված գնահատող հատկանիշներով։ Օրենսգրքի 104(2)(13), 112(2)(12)), 113(2)(7), 119(2)(7)), 185(2)(4), 265(2)(2)) հոդվածներում գնահատող հատկանիշները սահմանված են ըստ արարքի շարժառիթի (ազգային, ռասայական կամ կրոնական ատելության կամ կրոնական մոլեռանդության շարժառիթով), այլ ոչ թե ըստ հանցագործության զոհի հատկանիշի։ Նույնը վերաբերում է նաև 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետով սահմանված ընդհանուր կանոնին։ Այդուհանդերձ, նշվածի իմաստով խնդրահարույց կարող են լինել 392, 393 և 3971 հոդվածները, որոնք արարքի օբյեկտիվ հատկանիշ են սահմանում ոչ թե շարժառիթը, այլ հանցագործության թիրախ խմբի հատկանիշը։

Օրենսդրությունը գնահատելիս անհրաժեշտ է հաշվի առնել նաև ՄԱԿ- ռասայական խտրականության վերացման կոմիտեի (կետ 6.1.1. վերևում) և ԵԽ-ի Ռասիզմի և անհանդրուժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողովի (կետ 7.1.1.) առաջարկությունները ՀՀ իշխանություներին Քրեական օրենսգրքի 226-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 4-րդ կետի բարեփոխման մասին։ Այս երկու մարմինները առաջարկել են նշված դրույթը բարեփոխել և քրեօրեն հետապնդելի արարք սահմանել դիտավորությամբ կատարված այնպիսի գործողությունները, ինչպիսին են ռասիզմին աջակցող խմբի ստեղծումն ու ղեկավարումը, նման խմբին աջակցելը և նման խմբի գործողություներին մասնակցելը, որտեղ դիտավորությունը պետք է մեկնաբանվի ըստ ՌԱԵՀ-ի թիվ 7 Մեկնաբանության հիմքերով։ Սույն ուսումնասիրությունը կատարելու պահին հրապարակվեց քրեական նոր օրենսգրքի հայեցակարգը,((Տողատակի ծանոթագրություն 4։)) որով նախատեսվում է քրեական պատասխանատվություն սահմանել նաև իրավաբանական անձանց համար։ Նշված բարեփոխումը հնարավորություն կտա կատարել վերը նշված պարտավորությունը։

12.2. Ներպետական պրակտիկան

Ինֆորմացիոն կենտրոնի տվյալների համաձայն, 2014 թվականին ատելության շարժառիթով հանցագործության դեպք չի գրանցվել (Հավելված 5)։ Ըստ նույն աղբյուրի, նման հանցագործություններ չեն գրանցվել նաև 2012-ին, 2009-ին, 2010-ին, 2006-2007թթ.-ին, իսկ 2005-ին գրացվել է մեկ, 2008թ.-ին՝ երկու և 2011թ.-ին նույնպես երկու դեպք։
Նման ցուցանիշները, որպես կանոն, միջազգային մարմիններին վստահություն չեն ներշնչում այն իմաստով, որ, հավանաբար, ոչ բավարար օրենսդրական կարգավորման, հանրային իրազեկման կամ համակարգային այլ խնդիրների պատճառով շատ արարքներ, որոնք օբյեկտիվորեն ունեն ատելության շարժառիթով հանցագործությունների հատկանիշներ, որպես այդպիսին չեն գրանցվում և համապատասխան արձագանքի իրավապահ մարմինների կողմից չեն արժանանում((Տե´ս, օրինակ, ՄԱԿ-ի ռասայակն խտրականության վերացման կոմիտեի առաջարկությունները ՀՀ իշխանություններին՝ կետ 6.1.1., պարբերություն 3։))։ Վերլուծենք, թե արդյոք նման մտահոգությունները հիմնավոր են։

Ըստ հասարակական կազմակերպությունների տվյալների, 2014 թվականին տեղի են ունեցել դեպքեր, որոնք կարող էին բնորոշվել որպես ատելության շարժառիթով հանցագործություններ։ Ազատ խոսքի պաշտպանության կոմիտեի տվյալների համաձայն, մամուլում տարածված է ատելության խոսքը և անցած տարված տվյալների համաձայն, բոլոր ուսումնասիրված լրատվանյութերի 1%-ում պարունակվել է ատելության խոսք (կետ 8.1.)։ Այդուհանդերձ, ինչպես նշվեց վերևում, հարկավոր է նկատի ունենալ, որ ատելության խոսքը օբյեկտիվորեն կարող է առաջացնել նաև քաղաքացիաիրավական և վարչաիրավական հետևանքներ և պարտադիր չէ, որ դա կարգավորվի բացառապես քրեաիրավական եղանակով։((Տե´ս, Վեջդելանդը և այլոք ընդդեմ Շվեդիայի, թիվ 1813/07, 09.02.2012թ., § 55)։ Տե´ս նաև ՀՀ փաստաբանների համար ԵԽ ծրագրի շրջանակներում խտրականության գործերով իրավական պաշտպանության եղանակների վերաբերյալ մշակված ուղեցույցը, էջ 7. Ամբողջական տեքստը մատչելի է այստեղ.https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016802fc15c)) Հետևաբար, նշված տվյալին մենք կմոտենանք վերապահումով։

Human Rights Watcհ միջազգային իրավապաշտպան կառույցը և Մարդու իրավունքների պաշտպանի կառույցը նշում են սեռական կողմնորոշման և գենդերային հատկանիշներով արարքների մասին, որոնք իրենց հատկանիշներով հանցագործություններ են, թեև նշված փաստերով հանցագործության դեպք չի գրանցվել և քրեական հետապնդում չի իրականացվել (կետ 8.3 և 8.5)։ Այնպիսի արարքներ, ինչպիսին են կին ակտիվիստների նկատմամբ բռնության սպառնալիքները՝ կապված նրանց իրավապաշտպան գործունեության հետ, որոնք հնչեցվել են հրապարակայնորեն, այդ թվում նաև հրապարակային կոչերը նրանց հետ հաշվեհարդար տեսնելու մասին, օբյեկտիվորեն պարունակում են ատելության շարժառիթով հանցագործության հատկանիշներ։ Այդուհանդերձ, հիշենք, ինչպես նշվեց վերևում, որ Քրեական օրենսգրքի 226-րդ հոդվածը, ինչպես նաև համապատասխան մյուս հոդվածները, գենդերային հատկանիշը (տե´ս Ուղեցույցի II բաժնի 2-րդ սկզբունքը) կամ նման հատկանիշ ունեցող մարդկանց խմբին հարելու հանգամանքը (Ուղեցույցի II բաժնի 4-րդ սկզբունքը) հանցագործության օբյեկտիվ հատկանիշ չի սահմանում։ Հետևաբար, նույնիսկ եթե իրականացվեր քրեական հետապնդում, առավելագույնը, որ հնարավոր կլիներ անել նման հանգամանքների ներքո, դա կլիներ քրեական պատասխանատվության ենթարկելը 137-րդ հոդվածի ներքո՝ սպանության, առողջությանը ծանր վնաս պատճառելու կամ գույք ոչնչացնելու սպառնալիքը՝ առանց պաշտպանված որևէ հատկանիշով պատասխանատվությունը խստացնող ատելության շարժառիթի հատկանիշի։ Արդյունքում, անձը կկրի քրեական պատասխանատվություն տուգանքի կամ առավելագույնը երկու տարվա ազատարկման չափով, որն էապես մեղմ պատիժ է, քան այն պատիժը, որը կսահմանվեր, եթե նույն արարքի օբյեկտիվ հատկանիշը ներառեր նաև ատելության շարժառիթը, որի դեպքում պատասխանատվությունը անհամեմատ խիստ կլիներ։ Հնարավոր է, որ օրենքի նշված թերությունն է պատճառը, որ նշված փաստերով ատելության շարժառիթով քրեական գործեր չեն հարուցվել և համապատասխան տվյալներ շտեմարաններում չեն մուտքագրվել։ Դրությունը կարող է փոքր ինչ շտկել 143-րդ հոդվածը, որը սահմանում է քրեական պատասխանատվություն քաղաքացու հիմնարական իրավունքները «անձնական կամ սոցիալական բնույթի» ցանկացած հատկանիշով խախտելու համար, սակայն այս հոդվածը սահմանում է նույնանման խստության պատիժը, ինչ վերևում նշված հոդվածը։ Բացի այդ, այս հոդվածը չի շեշտում նշված հատկանիշը որպես ատելության շարժառիթ, հետևաբար սա չի կարող համարվել իրավական պաշտպանության արդյունավետ միջոց։

Վերը նշվածը կարելիէ պնդել նաև սեռական փոքրամասնության ներկայացուցիչների կամ այդ խմբին հարող կամ ենթադրաբար հարող անձանց առնչությամբ։ Ըստ Human Rights Watch միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպության և Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակի տվյալների, ԼԳՏՊ համայնքի անդամները ենթարկվում են հետապնդումների, ֆիզիկական և հոգեբանական բռնությունների, իսկ ատելության քարոզը լայնորեն տարածված է ԶԼՄ-ներով և սոցիալական ցանցերով։ Ընդ որում, հետապնդումների ու բռնությունների ենթարկվում են ոչ միայն սովորական քաղաքացիների, այլ նաև պաշտոնատար անձանց, մասնավորապես, ոստիկանների կողմից։ Նույնիսկ ազգային ժողովի պատգամավորներն են ընդունակ ատելության և անհանդուրժողականության խոսքով հանդես գալ օրենսդիր մարմնի առջև։ Վերը նշված դեպքերի բազմաթիվ նկարագրություններ կան ԼԳՏՊ անձանց իրավունքների մասին 2014 թվականի տարեկան զեկույցում։((ԼԳԲՏ անձանց իրավունքների իրավիճակը։ Տարեկան զեկույց, Հայաստան 2014։ Մայիս 2015։ Հանրային տեղեկատվություն և գիտելիքի կարիք ՀԿ։ Զեկույցն ամբողջությամբ հասանելի է http://www.pinkarmenia.org/publication/2014lgbtsitrep_hy.pdf)) Այդ դեպքերը իրենց հատկանիշներով լիովին կարող են օբյեկտիվորեն, ըստ ՌԱԵՀ թիվ Մեկնաբանության IV բաժնի չափանիշների ներքո, որակվել որպես ատելության շարժառիթով հանցագործություններ։ Այդուհանդերձ, հաշվի առնելով սեռական կողմնորոշման որպես պաշտպանված հատկանիշի բացակայությունը Քրեական օրենսգրքում ատելության շարժառիթով հանցագործություններ սահմանող հոդվածներում, դրանց կիրառումը դառնում է անհնար։ Արդյունքում, լավագույն դեպքում կկիրառվեն բռնության սպառնալիքի վերաբերյալ հոդվածները՝ առանց ատելության շարժառիթը հատկանիշի, որոնք էապես նվազ խստության պատիժ են սահմանում։ Ավելին, կարող է որոշվել նման դեպքերն ընդհանրապես դուրս հանել քրեաիրավական տիրույթից և հարցը տեղափոխել քաղաքացիաիրավական տիրույթ։

Բերենք երկու օրինակ նշվածը հիմնավորելու համար։ Մի քանի տարի առաջ հասարակական մեծ հնչեղություն ստացավ Երևանում գործող DIY ակումբի գործը, որի շրջանակներում երկու երիտասարդներ՝ եղբայրներ, հրկիզել էին մի փաբ ակումբ, որը հասարակությունում հայտնի էր սեռական փոքրամասնության նկատմամբ իր հանդուրժողականությամբ։ Երիտասարդներն ի վերջո դատապարտվեցին Քրեական օրենսգրքի 185-րդ հոդվածի 3-րդ մասի 1-ին կետի հիմքով՝ ուրիշի գույքը դիտավորությամբ ոչնչացնելը կամ վնասելը։ Նրանց նկատմամբ որպես պատիժ սահմանվեց երկու տարված ազատազրկումը։ Այդուհանդերձ, առաջին ատյանի դատարանը որոշեց նրանց նկատմամբ պատիժը պայմանականորեն չկիրառել՝ Քր. Օր. 70-րդ հոդվածի հիմքով, իսկ Վերաքննիչ դատարանը իր հերթին նրանց նկատմամբ կիրառեց համաներում և նրանք ազատվեցին պատժի կրումից((Տես www.datalex.am տեղեկատվական համակարգում դատական գործ թիվ ԵԿԴ/0086/01/13, քրեական գործ 0086/01/13։))։ Այս գործի առանձնահատկությունը կայանում էր նրանում, որ թեև հանրային հարթակում (լրատվամիջոցներով, սոցիալական ցանցերով) լայնորեն հոսում էր ինֆորմացիա այն մասին, որ արարքի շարժառիթը այս երիտասարդների ատելությունն էր սեռական փոքրամասնության համայնքի նկատմամբ և ո´չ իրենք, և ո´չ էլ նրանց հանրորեն աջակցող քաղաքական և հասարակական խմբերը ոչ միայն չէին ժխտում դա, այլ նաև խրախուսում էին այդ արարք, քրեական գործի քննությունը ընդհանրապես չիրականացվեց հնարավոր խտրականության, ատելության շարժառիթների հայտնաբերման ուղղությամբ։ Սակայն նույնիսկ եթե այդպիսի փորձ էլ արվեր, 185-րդ հոդվածի 2-րդ մասի 4-րդ կետը ատելության շարժառիթները սահմանում է միայն ազգային, ռասայական և կրոնական հատկանիշներով, իսկ սեռական կողմնորոշման հատկանիշով նյութաիրավական հիմք չի սահմանված։ Դա կհանգեցներ նրան, որ անհնարին կլիներ քրեական գործ հարուցել և քրեական հետապնդման ենթարկել ատելության շարժառիթով կատարված հանցագործության համար նյութաիրավական հիմքի բացակայության պատճառով։ Ավելին, Քրեական օրենսգրքի 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետով սահմանված ընդհանուր նորմը նույնպես կիրառելի չէր լինի, քանի որ դա նույպես ատելության շարժառիթները սահմանում է վերը նշված շրջանակներով՝ բացառելով սեռը, սեռական կողմնորոշումը որպես ինքնուրույն նյութաիրավական հիմք սահմանող հատկանիշ։ Արդյունքում, երկու երիտասարդներ, ովքեր կյանքի համար վտանգավոր եղանակով կատարել էին ատելության շարժառիթով հանցագործություն, ենթարկվեցին խիստ անհամաչափ պատժի, իսկ հետո ընդհանրապես ազատվեցին պատժի կրումից։ Ավելին, նրանց նկատմամբ դատաքննությունը անցկացվեց արագացված կարգով (առանց ապացույցների հետազոտման, վկաների հարցաքննության, և այլն), որի համար բավարար էր միայն, որ նրանք ընդունեին իրենց մեղքը և փոխհատուցեին պատճառած գույքային վնասը։ Մինչդեռ, եթե հանցակազմը պարունակեր ատելության շարժառիթ, և´ դատավարության եղանակը կփոխվեր (հարկ կլիներ անցկացնել դատական քննություն գործի ողջ ծավալով), և´ արարքի վտագավորությունը կշեշտվեր, և´ նշանակված պատիժը նկատելիորեն խիստ կլիներ, ու նրանց նկատմամբ պատիժը պայմանականորեն չկրելու արտոնություն և, առավել ևս, համաներում չէր կիրառվի։

Երկրորդ օրինակը վերաբերում է հետևյալ փաստերին. 2014 թվականի մայիսի 17-ին www.Iravunk.com առցանց լրատվական կայքում հրապարակվեց «Նրանք սպասարկում են միջազգային համասեռամոլ լոբբինգի շահերը. Ազգի և պետության թշնամիների սև ցուցակը» վերնագրով մի հոդված((Տեʹս http://iravunk.com/index.php?option=com_content&view=article&id=16435:2014-05-17-16-18-23&catid=41:lurer&Itemid=57.)), որի հեղինակը նշված լրատվամիջոցի գլխավոր խմբագիր Հովհաննես Գալաջյանն էր։ Հոդվածով հեղինակը հրապարակել է մոտ վեց տասնյակ քաղաքացիների անհատական տվյալներ և ֆեյսբուքի հասցեներ (այսպես կոչված՝ սև ցուցակ) և կոչ է արել իր թերթի էջերից «զրո հանդուրժողականություն» ցուցաբերել նրանց նկատմամբ։ Մասնավորապես, կոչ է արել «սովորական մարդկանց»՝ դադարեցնել նրանց հետ շփումներին, «պետական պաշտոնյաներին»՝ չընդունել նրանց ծառայության, իսկ եթե նրանք աշխատում են պետական կառույցներում՝ հեռացնել նրանց, «գործատուներին»՝ աշխատանք չտան նրանց, «լրատվամիջոցների սեփականատերերին»՝ հնարավորություն չտան նրանց ազդելու հանրային կարծիքի վրա, «կրթոջախի ղեկավարներին»՝ հնարավորություն չտալ նրանց զբաղվել երեխաների դաստիարակությամբ։ Հոդվածագիրն այնուհետև նշել է, որ նշվածով չեն սահմանափակվում ոլորտները, որտեղ պետք է արգելել նրանց գործունեությունը։ Հոդվածագրի «սև ցուցակում» ընդգրկված էին այն անձանց ցուցակները, ովքեր հոդվածագրի կարծիքով պաշտպանում էին սեռական փոքրամասնությունների շահերը կամ կարծիք էին հայտնել նրանց իրավունքները հարգելու ուղղությամբ կամ էլ որպես այդպիսին էին ընկալվում հոդվածագրի կողմից՝ ելնելով ինչ-ինչ կարծրատիպերից։ Այս արարքը իր բնույթով աննախադեպ էր երկու առումով՝ անձը սեգրեգացիայի հրապարակային կոչ էր անում, երկրորդ, դա կատարվում էր լրատվամիջոցի գլխավոր խմբագրի կողմից։ Հոդվածի հրապարակումից կարճ ժամանակ անց երկու խումբ քաղաքացիների տարրբեր ժամանակներում դիմեցին երկու տարբեր քաղաքացիական դատարաններ՝ հայցելով դատարանից իրավական պաշտպանություն երկու հիմքով. առաջին, որ հոդվածի հեղինակի իրենց նկատմամբ դրսևորել էր խտրականություն՝ ատելության խոսքի տեսքով, երկրորդ, որ հոդվածի հեղինակը հրապարակավ վիրավորել էր իրենց։ Առաջին խմբի գործով դատարանը դիմումն ամբողջությամբ մերժեց՝ հոդվածը որակելով որպես լրագրողի կողմից ազատ արտահայտման իրավունքի իրացում, որն արվել էր հանրային հետաքրքրություն ներկայացնող երևույթի վերաբերյալ խիստ քննադատական մտքերի արտահայտումով, որոնց մեծ մասը կատարվել էր գնահատական դատողությունների տեսքով։ Երկրորդ խմբի գործով դատարանը մերժեց դիմումը խտրականության հիմքով՝ վկայակոչելով Քաղաքացիական օրենսգրքում նյութաիրավական հիմքի բացակայությունը։ Այդուհանդերձ, դատարանը բավարարեց դիմումը երկրորդ հիմքով՝ սահմանելով, որ հոդվածագիրը վիրավորել էր հայցվորների պատիվն ու արժանապատվությունը։ Ներկայումս դատական գործը դեռ ընթացքի մեջ է վերադաս ատյաններում։

Այս գործի վերլուծությունը իրավամբ կարող է ցույց տալ օրենսդրության և պրակտիկայի իրական պատկերը։ Հոդվածագիրը կատարել է թշնամանք հարուցելուն ուղղված հրապարակային կոչ խումբ մարդկանց նկատմամբ, որոնց ընտրությունը նա կատարել է զուտ իր տպավորության հիման վրա առ այն, որ այդ մարդիկ հարում էին սեռական փոքրամասնության խմբերին կամ զբաղվում են նրանց իրավական պաշտպանությամբ։ Օբյեկտիվորեն, առկա է և´ առաջին տարրը՝ հանցագործության հատկանիշը ըստ քրեական օրենսգրքի, և´ երկրորդ տարրը՝ կանխակալությունը (bias) որպես շարժառիթ։ Այդուհանդերձ, որպեսզի սույն արարքը համարվի ատելության շարժառիթով հանցանք Քրեական օրենսգրքի 226-րդ հոդվածի հիմքով, անհրաժեշտ է, որպեսզի թշնամանք հարուցելուն ուղղված գործողությունը (տվյալ դեպքում սեգրեգացիայի հրապարակային կոչը) կատարված լինի մարդու կամ մարդկանց մի խմբի նկատմամբ, որոնց ընտրությունը իրավախախտը կատարած լինի նրանց ազգային, ռասայական կամ կրոնական պատկանելիության հիմքով։ Մինչդեռ, տվյալ դեպքում թիրախ խմբի ընտրությունը կատարվել է նրանց սեռական կողմնորոշման հիմքով՝ սեռական փոքրամասնության խմբին հարելու իր ենթադրության կամ պատկերացման հիմքով, որը 226-րդ հոդվածով սահմանված հանցագործության օբյեկտիվ հատկանիշ չի համարվում։ Արդյունքում, 226-րդ հոդվածը չի կարող կիրառելի լինել տվյալ գործի նկատմամբ։ Ավելին, կիրառելի չի լինի նաև 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետով սահմանված ծանրացնող հանգամանքը քանի որ այս ընդհանուր նորմով սահմանված շարժառիթները վերաբերում են միայն ազգային, ռասայական կամ կրոնական հատկանիշներին։ Ինչ վերաբերում է 143-րդ հոդվածին, ապա, ինչպես արդեն նշվեց վերևում, այս հոդվածը որպես հանցագործության օբյեկտիվ հատկանիշ պաշտպանված հատկանիշը շեշտում է որպես տուժողի «անձնական կամ սոցիալական բնույթի» հատկանիշ, այլ ոչ թե հանցագործություն կատարած անձի ատելության շարժառիթ։ Բացի այդ, այս հոդվածը սահմանում է մոտավորապես նույն խստության պատիժ, ինչ այն հոդվածը, որի հիմքով իրականացվել էր քրեական հետապնդում վերը նշված գործով։ Այսպիսով, օրենսդրության անկատարությունը թույլ չի տա քրեական գործ հարուցել նշված հայտարարության առիթով, որը, սակայն, օբյեկտիվորեն ատելության շարժառիթով հանցագործություն է։ Թերևս դա է պատճառը, որ իշխանությունները սույն հրապարակային հայտարարությունների հիմքով քրեական գործ չհարուցեցին, և քաղաքացիները ստիպված էին հայցել պաշտպանություն քաղաքացիաիրավական հարթությունում՝ Քաղաքացիական օրենսգրքի հիմքով։ Սակայն այստեղ էլ իրավական պաշտպանության միջոցները արդյունավետ չեն։ Առաջին, Քաղաքացիական օրենսգիրքը չի պարունակում խտրականության արգելքի մասին դրույթ։ Դա նշանակում է, որ դատարանը կմերժի խտրականության զոհ հանդիսանալու մասին կողմի պահանջը նյութաիրավական հիմքի բացակայության պատճառաբանությամբ (որն էլ այս գործում տեղի ունեցավ)։ Երկրորդ, քաղաքացիները ստիպված պետք է լինեն հայցել պաշտպանություն վիրավորանքից՝ Քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի հիմքով, որն էլ մի ամբողջ կառուցակարգ է, որում կան լրագրողական ազատության վերաբերյալ բազմաթիվ դրույթներ, որոն կարող են խոչընդոտներ հարուցել։

Այսպիսով, վերը նշված օրինակները, այդ թվում նաև պրակտիկայի ամբողջական վերլուծությունը օրենսդրական կարգավորման հետ ցույց են տալիս, որ որ օրենսդրության անկատարության պատճառով որոշ քրեական բնույթի արարքներ կարող են մնալ Քրեական օրենսգրքից դուրս, որի պատճառով կարող է տպավորություն ստեղծվել, թե ատելության հիմքով հանցագործություններ չեն կատարվում, կամ էլ, նույնիսկ եթե կատարվում են՝ աննշան քանակության են։

12.3. Հարցումների վերլուծությունը

Սույն Զեկույցի հեղինակները պատրաստել են հարցաշար, որոնց պատասխանել են իրավապաշտպաններ, փաստաբաններ և իրավաբաններ: Հարցաշարը լրացնելու համար նամակով ուղարկվել են սույն խնդիրներին առընչվող պետական մարմիններին: Հարցաշարերը լրացվել են 2015թ հուլիս-օգոստոս ամիսներին:
Հարցաշարում հիմնական հարցերն են եղել.

1. Ըստ ձեզ, հնարավո՞ր է, որ այնուամենայնիվ նման հիմքով հանցագործությունները առկա են, սակայն համապատասխան մեխանիզմների բացակայության պատճառով դրանք չեն բացահայտվում, կամ չեն որակվում որպես այդպիսին: Եթե դա այդպես է, ապա թվարկված պատճառներից որոնք են Ձեր կարծիքով հիմնավոր.

• ատելության հիմքով հանցագործությունների իրավական պաշտպանության միջոցների մասին հանրային իրազեկումը վատ է կատարվում,
• անձինքն չեն դիմում իրավապահ մարմիններին՝ վախենալով վրեժխնդրությունից,
• անձինք դիմում են իրավապահ մարմիններին, սակայն արարքը չի որակվում որպես հանցագործություն ատելության դրդապատճառով,
• իրավապահ մարմինները ունեն համապատասխան պատրաստվածության կարիք, որպեսզի կարողանան որակել նման հիմքերով հանցագործությունները,
• ունենք թերի օրենսդրություն, որի պատճառով շատ արարքներ չեն որակվում որպես ատելության հիմքով հանցագործություն, մինչդեռ օբյեկտիվորեն այդպիսի հատկանիշներ ունեն,

2. Ըստ Ձեր տվյալների Հայաստանի Հանրապետությունում գոյություն ունի՞ մարմին, որը զբաղվում է ատելության հիմքով հանցագործությունների մոնիթորինգով, տվյալների գրանցումով, միասնական վիճակագրության վարումով (օրինակ, դատական գործերի վիճակագրությամբ) և այլն։ Եթե այո, ապա որոն՞ք են այդ մարմինները:

3. Ատելության հիմքով Հայաստանում կատարվող հանցագործություններ ստորև նշված որ արարքներով ըստ Ձեզ պետք է խմբավորվում.

• Սպանություն,
• ֆիզիկական բռնություն,
• գույքային վնաս,
• գերազմանատների պղծում,
• վանդալիզմ,
• սպառնալիքներ,
• հարձակում պաշտամունքի վայրերի վրա,
• այլ պատճառներ:

4. Ըստ Ձեր տվյալների հավաքվում է արդյոք վիճակագրություն, թե ստորև նշված բնագավառներից որում են առկա անհանդուրժողականության առավել վտանգավոր դրսևորումներ: Եթե տվյալներ չունեք, ապա ըստ Ձեզ թվարկված բնագավառներից որոնք են Հայաստանի համար արդիական.

• դավանանք,
• գենդերային ինքնություն և սեռական կողմնորոշում,
• ազգային կամ էթնիկ ծագում,
• ռասայական պատկանելիություն,
• ներգաղթային կարգավիճակ, օրինակ, փախստականներ, ապաստանի իրավունք հայցող օտարերկրյա քաղաքացիներ,
• լեզու,
• հաշմանդամություն
• քաղաքացիություն
• այլք:

5. Ձեր կարծիքով անհրաժե՞շտ է արդյոք Հայաստանում ընդունել ատելության շարժառիթներով կատարվող հանցագործությունների վերաբերյալ հատուկ օրենք:
6. Ձեր կարծիքով արդյոք կա անհրաժեշտություն իրավապահ մարմինների, փաստաբանների և քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչների համար կազմակերպել ատելության հիմքով հանցագործություններին նվիրված հատուկ դասընթացներ:

Իրավապահ մարմիններին տրվել են լրացուցիչ հարցեր.

• Եթե նման տվյալները կան, արդյոք դրանք բա՞ց են հանրության համար: Եթե այո, ապա ո՞ր տվյլաների բազայում են դրանք տեղադրված,
• Ձեր կազմակերպությունը վարո՞ւմ է նման վիճակագրություն:

Հարցման ենթարկվածների մեծ մասը նշել է, որ ատելության շարժառիթով հանցագործությունների վերաբերյալ տվյալների աննշան քանակի կամ նման տվյալների բացակայությունը կարող է պայմանավորված լինել մի շարք հանգամանքներով, որոնք են ռասիզմի մասին բնակչության վատ տեղեկացված լինելը, կամ նման հանցագործության վերաբերյալ ոստիկանություն հաղորդում տալուց կաշկանդվածությունը։ Նշվել է նաև թերի օրենսդրական կարգավորումը, որի արդյունքում արարքը հաճախ չի որակվում որպես ատելության շարժառիթով կատարված հանցագործություն։ Ընդ որում, նման կարծիք արտահայտել են գրեթե բոլոր մասնագիտական խմբերի ներկայացուցիչները՝ ինչպես քաղաքացիական հասարակության ներկայացուցիչները, այնպես էլ ազգային ժողովի պատգամավորները, պետական պաշտոնատար անձին, իրավապահ մարմինները աշխատակիցները, փաստաբանները, և այլն։ Այդուհանդերձ, պետական մարմինների աշխատակիցները հիմնականում հայտնել են, որ տվյալների քանակը պայմանավորված է կատարված արարքների քանակով՝ այսինքն տվյալները քիչ են, քանի որ նման հանցագործությունները իրականում քիչ են կատարվում։ ՀՀ գլխավոր դատախազությունը պատասխանել է, որ նման հանցագործությունների քանակի մասին տվյալներ ամեն տարի ներկայացվում է Արտաքին գործերի նախարարություն՝ վերջինիս խնդրանքով, որն այնուհետև տրամադրվում է ԵԱՀԿ գրասենյակին։ Ամենակոնկրետ տվյալը ներկայացվեց ոստիկանության Ինֆորմացիոն կենտրոնի պետի կողմից, ով իր նամակում նշել է, որ Կենտրոնի կողմից 2005 թվականից ի վեր գրանցվել է ատելության շարժառիթով վեց գործ։ Ինչպես արդեն նշել ենք, այս տվյալը չի համընկնում Գլխավոր դատախազության տարեկան հաղորդումների հետ, որոնցում նշվում է մինչև երկու տասնյակի հասնող քրեական գործեր մեկ տարված ընթացքում, որոնք ներառում են ատելության շարժառիթով հանցագործություններ։ Կարծում ենք տվյալների հակասությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ դատախազությունը իր տարեկան հաղորդումներում ներառել են նաև այն քրեական գործերը, որոնք հարուցվել են հանցագործության դեպքի մասով, սակայն քրեական հետապնդում չի իրականացվնել, մինչդեռ Ինֆորմացիոն կենտրոնը գրանցում է միայն այն տվյալները, որոնք վերաբերում են կոնկրետ ֆիզիկական անձին՝ որպես մեղադրյալ, դատապարտյալ կամ հատախուզվող։

Մեծ մասը նշել է, որ անտեղյակ է ատելության շարժառիթներով հանցագործությունների գրանցման, տվյալների հավաքման ու մշակման որևէ կենտրոնացված մարմնի գոյության մասին։ Որոշ պետական մարմիններ վկայակոչել են Ինֆորմացիոն կենտրոնը։ Հարցին, թե անհրաժեշտ է արդյոք ստեղծել ատելության շարծառիթով կատարված հանցագործությունների մշտադիտարկման, գրանցման, տվյալների մշակման համար առանձին մարմին հարցվածների մի մասը կարծիք է հայտնել դրա անհրաժեշտության մասին, իսկ մի մասն էլ ներկայացրել է, որ նման մարմին ստեղծելու անհրաժեշտություն չկա, քանի որ կան մի քանի մարմիններ, որոնք արդեն իսկ կրում եմ օրենքով սահմանված պարտականություն հանցագործությունների մասին վիճակագրություն վարելու հարցում։ Այս իմաստով առաջարկվել է, որ հենց այդ մարմինները կամ նրանցից մեկը վարի առաջարկվող վիճակագրությունը՝ փոքր ինչ ձևափոխելով կամ բարելավելով վիճակագրության վարման եղանակը և հիմքերը և դրանում առանձին հիմքով ներառելով ատելության հիմքով հանցագործություններ ենթատեսակները։ Որպես օրինակ ներկայացվել է Դատական դեպարտամենտի պրակտիկան, որը իրականացնելով դատական վիճակագրություն և ամփոփելով բոլոր դատական գործերն ըստ քրեական, վարչական և քաղաքացիական իրավունքի ոլորտների, միաժամանակ ներկայացնում է նաև մանրամասներ, օրինակ, քրեական օրենսգրքով սահմանված հանցագործության յուրաքանչյուր տեսակի վերաբերյալ, իսկ կախված տվյալ ոլորտում առկա խնդիրներից, Դատավորների նախագահների խորհուրդը կարող է կատարել տվյալների որակական վերլուծություն և գնահատական։ Որպես ամփոփում, նոր մարմին ստեղծելու փոխարեն առաջարկվում է Դատական դեպարտամենտի կամ նման գործառույթներ իրականացնող այլ մարմնի լիազորություններում կատարել որոշ որակական փոփոխություններ և ստանալ ցանկալի արդյունքը։ Որպես այլընտրանք վկայակոչվում են ոստիկանության Ինֆորմացիոն կենտրոնը կամ ՀՀ գլխավոր դատախազության համապատասխան բաժինը, որը կազմում է դատախազության տարեկան հաղորդումները, որոնք ներկայացվում են Ազգային ժողովին։ Նշված առաջարկությունը առավել հետաքրքիր է ՀՀ գլխավոր դատախազության մասով՝ հաշվի առնելով դատախազության վերահսկողական գործառույթները, ինչպես նաև Գլխավո դատախազի՝ Սահմանադրությամբ նախատեսված տարեկան զեկույցի ներկայացումը Ազգային ժողովին։

Հարցվածների մեծ մասը նշել է, որ անհանդուրժողականության առավել վտանգավոր դրսևորումները տեսնում է կրոնական համոզմունքների, գենդերային ինքնության և սեռական կողմնորոշման հատկանիշների հիման վրա։ Մնացած հատկանիշերի վերաբերյալ (ռասա, տարիք, մաշկի գույն, առողջական վիճակ) հարցվածները պատասխանել են, որ այդ հիմքերով ատելության շարժառիթներով հանցագործությունների մասին տեղեկություններ չունեն։ Վերը նշվածը հաստատում է մեր եզրահանգումը վերևում այն մասին, որ Քրեական օրենսգրքի համապատասխան հոդվածներում անհրաժեշտությունը կլինի նշված հատկանիշները ավելացնել պաշտպանված հիմքերի շրջանակներում (օրինակ՝ Քրեական օրենսգրքի 226-րդ հոդվածում)։

Հարցվածների ճնշող մեծամասնությունը նշել է, որ կարիք չկա ընդունել ատելության շարժառիթով հանցագործությունների վերաբերյալ առանձին, ինքնուրույն օրենք, քանի որ առկա օրենսդրական կարգավորումները (հիմնականում Քրեական օրենսգրքում), ինչպես նաև խտրականության արգելքի վերաբերյալ առանձին օրենքի ընդունման հեռանկարները լիովին բավարար են, որպեսզի խնդրին տրվի համակարգային լուծում և, արդյունքում, ապահովվի իրավական պաշտպանության արդյունավետ համակարգ։ Այս իմաստով անդրադարձ է կատարվել նաև քրեական օրենսգրքի բարեփոխումների վրա, մասնավորապես, որ հրապարակվել է արդեն նոր Քրեական օրենսգրքի հայեցակարգը, որով առաջարկվող նոր լուծումները ապագա նոր քրեական օրենսգրքում հանցագործության տեսակների, ծանրության աստիճանի և այլ հատկանիշների մասին կարող են էապես բարելավել ատելության շարժառիթով հանցագործությունների իրավական կարգավորման արդյունավետությունը։

Ինչ վերաբերում է դասընթացներին, այս հարցի շուրջ կարծիքները գրեթե չեն բաժանվել։ Հարցվածների ճնշող մեծամասնությունը գտնում է, որ դասընթացներ անհրաժեշտ են բոլոր մասնագիտական խմբերի համար, քանի որ դա կնպաստի ոլորտի ճանաչմանը, ոլորտի մասին բազային գիտելիքների տարածմանը, ինչպես նաև ոլորտում մասնագիտացված մասնագետների պատրաստմանը։ Հնչել են նաև կարծիքներ, որ վերապատրաստումը կնպաստի ռազմավարական դատավարության (strategic litigation) միջոցով սույն ոլորտի զարգացմանը:

13. Առաջարկություններ

Հիմնվելով հետազոտության արդյունքների վրա, ներկայացնում ենք հետևյալ առաջարկությունները.

1. Ատելության շարժառիթով հանցագործությունների մասին տվյալների հավաքման, մշակման ու գրանցման համակարգը առաջարկվում է ստեղծել Գլխավոր դատախազության համակարգում՝ նման տվյալները ներառելով Գլխավոր դատախազության տարեկան հաղորդումներում։ Սա առավել նպատակահարմար է նաև հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ Գլխավոր դատախազը տարեկան մեկ անգամ պարտավոր է ներկայացնել հաղորդում Ազգային ժողովին, որում ներառվում են ոչ միայն հանցագործությունների մասին վիճակագրական կամ բովանդակային տվյալներ, այլ նաև ներկայացվում են առկա համակարգային խնդիրներ։

2. ՀՀ քրեական օրենսգրքի 226-րդ հոդվածում անհրաժեշտ է ավելացնել ոչ միայն նյութաիրավական այն հիմքերը, որոնք առաջարկվել է Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողովի կողմից (ռասիզմին աջակցող խմբի ստեղծում, ղեկավարում, աջակցում, նման խմբի գործողություններին մասնակցում), այլ նաև այնպիսի պաշտպանված հատկանիշներ, ինչպիսին են գենդերային ինքնությունը և սեռական կողմնորոշումը, քանի որ փաստերը ցույց են տալիս, որ հաճախ Քրեական օրենսգրքով արգելված արարքները կատարվում են նշված հատկանիշներով պայմանավորված ատելության շարժառիթներով։ Նպատակահարմար է նման փոփոխություն կատարել նաև Քրեական օրենսգրքի 63-րդ հոդվածի 1-ին մասի 6-րդ կետում։

3. Քաղաքացիաիրավական և վարչաիրավական ոլորտներում առաջարկվում է ստեղծել ռասիզմի դեմ իրավական պաշտպանության ամբողջական կառուցակարգեր՝ անկախ այն հանգամանքից, որ այս ոլորտները կարգավորող շատ օրենսդրական ակտերում կան ռասիզմի հիմքով խտրականության արգելքի վերաբերյալ դրույթներ։ Այս խնդիրը կարող է լուծել նաև խտրականության արգելքի վերաբերյալ համապարփակ օրենքի ընդունումը։

4. Եթե վերը նշվածը հնարավոր չլինի կատարել, որպես նվազագույն անհրաժեշտություն անհրաժեշտ է քաղաքացիական իրավունքի պաշտպանության օբյեկտ դարձնել նաև ատելության խոսքը՝ եթե վերջինս չունի Քրեական օրենսգրքի 226-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործության հատկանիշներ։ Այս նպատակով առաջարկվում է Քաղաքացիական օրենսգքում սահմանել համապատասխան նյութաիրավական հիմքեր, քանի որ օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի կառուցակարգը (մասնավորապես՝ «վիրավորանք» հասկացությունը) օբյեկտիվ պատճառներով չի կարող ապահովել իրավական պաշտպանության արդյունավետ հնարավորություն նման արարքներից։

5. Հաշվի առնելով հասարակության ցածր իրավագիտակցությունը ատելության շարժառիթով հանցագործությունների մասին, առաջարկվում է կազմակերպել շարունակական դասընթացներ քաղաքացիական ակտիվիստների, իրավապաշտպանների, լրագրողերի, իրավակիրառողների համար ատելության շարժառիթով հանցագործությունների մասին։ Այդ նպատակով առաջարկվում է գոյություն ունեցող ռեսուրդների հիման վրա((Ներկա դրությամբ հայերեն լեզվով հրապարակվել եմ խտրականության արգելքի վերաբերյալ մի շարք ձեռնարկներ, ուղեցույցներ, հետազոտություններ, իսկ Փաստաբանական դպրոցի կողմից արդեն մշակվել ու սույն թվի հուլիս ամսից գործածության մեջ է դրվել խտրականության արգելքի վերաբերյալ համապարփակ ուսումնական ծրագիր։)) կազմել դասընթացների միասնական ծրագիր մեծահասակների ուսուցման մեթոդի հիման վրա։