Քրիստոնեությունը գաղափարախոսություն չէ. Այն ունիվերսալ ուսմունք է, վեր ամեն տեսակի կուսակցականությունից: Դա երևում է Նոր Կտակարանում, որտեղ նկարագրվում է առաքյալների վեճերը: Նրանք, հավատի և եկեղեցու խնդիրներում ունեին իրարամերժ գաղափարներ: Կարծում եմ, որ եկեղեցու և հավատի անկումը սկսվեց այն պահից, երբ եկեղեցին որդեգրեց հնազանդության քարոզը: Արդեն 6-րդ դարում Հայ առաքելական եկեղեցին վերջնականապես որդեգրեց Սասանյան կայսերությանը հնազանդվելու քաղաքականությանը և հակադրվեց ազատագրական պայքարին, իսկ հետո, 8-րդ դարում, Արաբական խալիֆաթին և ապա՝ մյուս նվաճողներին:

19-րդ դարում եկեղեցուն սպասվում էր նոր փորձություն, որը կոչվում էր «գաղափարախոսություն»: Գաղափարախոսություն՝ իդեոլոգիա եզրը ձևակերպել է Ֆրանսիական մեծ հեղափոխության և Նապոլեոնի ժամանակակից Դաստյուտ դե Տրասին (1754-1836)((Иванова А.С., Начала «идеологии»: Антуан Дестют де Траси и его наука об идеях/ http://vphil.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=809)): Դաստյուի դե Տրասին լուսավորական ռացիոնալիզմի փիլիսոփայության ներկայացուցիչ էր, որի «Իդեոլոգիայի» տեսությունն, ըստ էության, աշխարհիկ աստվածաբանություն էր: Այսպիսով, գաղափարախոսությունը լրացնում և փոխարինում է կրոնական աշխարհայացքը և ունի իր սպասավորներ-քրմերը՝ մտավորականությունը։

Գաղափարախոսությունը կրկին քննարկման առարկա է դառնում Կառլ Մարքսի “Գերմանական գաղափարախոսություն”((https://www.marxists.org/russkij/marx/1845/german_ideology/)) (1846) գրքի շնորհիվ, որտեղ, ինչպես գաղափարախոսությունը, այնպես էլ կրոնը հայտարարվում են «կեղծ գիտակցության» ձևեր: Բայց գաղափարախոսությունների ազդեցությունն առավելագույնն էր 20-րդ դարում, հատկապես ամբողջատիրական վարչակարգերում: Ստալինիզմը, նացիզմը, ֆաշիզմը, նաև հայկական ցեղակրոնը միայն գաղափարախոսություններ չէին, այլ Էրիխ Ֆյոգելինի(1939) բնութագրմամբ «քաղաքական կրոններ»(( Առաջին հրատարակությունը՝ Eric Voegelin (1939) Die politischen Religionen: “Քաղաքական կրոնների” երևույթը նա կապում էր ամբողջատիրական վարչակարգերի հետ: Ռայմոն Առոնը նույն երևույթը անվանում է “աշխարհիկ կրոններ”:)) էին: Ըստ մարքսիստ փիլիսոփա Լուի Ալտյուսերի գաղափարախոսությունը «կանչ է»: Եթե դասակարգի կանչը կոմունիստական գաղափարախոսություն էր, եթե ցեղի կանչը՝ ռասիզմը, եթե ռանչպարները ազգայնականությունն է, ապա Աստծո կանչը հավատն է:

Դեռևս 1960-ին Դանիել Բելը հայտարարեց, որ Արևմուտքում այլևս գաղափարախոսություններ չկան: Եթե ավելի ճշգրիտ արտահայտվենք, ապա, իհարկե, Արևմուտքում գաղափարախոսությունները չանհետացան, այլ փոխեցին իրենց բնույթը. Նրանք, պարզապես, քաղաքական փիլիսոփայության ոլորտից տեղափոխվեցին սոցիոլոգիա, քաղաքական փաստից վերածվեցին սոցիալական փաստերի(( Ժամանակակից աշխարհում իդեոլոգիայի բնույթը, օրինակ, կարելի է ծանոթանալ Սլավոյ Ժիժեկի աշխատանքներից: Կրոնի և աթեզմի մասին՝ Սլավոյ Ժիժեկ. Դավանանքի պաշտպանները/http://ananun.livejournal.com/723.html?thread=3539)): Դա կապված էր Արևմուտքում, II աշխարհամարտից հետո, աշխարհիկացման ընթացքների ուժեղացման հետ: Ինչպես կրոնն, այնպես էլ գաղափարախոսությունը պահանջում են հավատ, իսկ աշխարհիկացումը քայքայում է այդ հիմքը:

Այսպիսով, ոչ միայն կրոնն է իր աստվածաբանությամբ ազդել գաղափարախոսության վրա, այլ նաև՝ գաղափարախոսությունը՝ կրոնի: Ըստ էության, ուղղափառ, կաթոլիկ կամ Հայ առաքելական եկեղեցիներում գաղափարախոսությունն ավելի կարևոր է, քան՝ աստվածաբանությունը:

Գերմանական քաղաքական փիլիսոփա Կառլ Շմիդի «Քաղաքական աստվածաբանության» (1922, երկրորդ լրացված հրատարակությունը՝ 1933) գաղափարախոսության հիմքում ընկած է մարդու բնության մասին պատկերացումը: Պահպանողականը համարում է, որ մարդու բնությունը մեղավոր է և նրա ավերիչ բնազդները զսպելու համար հարկավոր է հեղինակություն և ամուր իշխանություն: Լիբերալը մարդու բնությունը համարում է կամ բարի, կամ չեզոք և համարում է, որ չարիքը գալիս է հեղինակության և իշխանության չարաշահումից:

Եթե այս մոտեցումը կիրառենք աստվածաբանության վրա, ապա կտեսնենք, որ միաբնակները պահպանողական են, որովհետև Քրիստոսի մեջ նվաստացնում են մարդու բնությունը, երկբնակներն՝ այն գնհատում են ավելի բարձր: Օրինակ. Հայ առաքելական եկեղեցու կողմից երկբնակության համար նզովված Թեոդորոս Մոպսեստուացին (350 – 428) համարում էր, որ մարդն ունակ է բարոյական ինքնակատերելագործմանը առանց աստվածային միջամտության: Սակայն այդ քրիստոսաբանական վեճերը դեռ գաղափարախոսություն չեն:

Դրանք գաղափարախոսություն դարձան Հուստինիանոս Մեծի ժամանակ, որն կայսերությունն ամրապնդելու համար աստվածաբանական բանավեճը դարձրեց քաղաքական գործիքի: Համարյա նույն ժամանակ 554-ի Դվինի երկրորդ ժողովը որոշեց հարեվ միաբնակության մի ծայրահեղ աղանդի՝ աֆտարդոկետիզմին, որը պնդում էր, որ Քրիստոսի չարչարանքները մարդկանց թվացել են: Անշուշտ, այդ քայլը արվել էր քաղաքական նկատառումներով, Հայաստանում մինչ այդ աֆդարդոկետիստներ չեն եղել:

Գաղափարախոսությունները նաև տարբերվում են ըստ բացության և փակության: «Փակ» գաղափարախոսոււթյունները բացառող են, պահպանողական, «բաց» գաղափարախոսությունները ներառնող են, ընդունում են նորամուծությունները: Առաքյալները վիճում էին, թե արդյոք քրիստոնեությունը պետք է սահմանափակվի հրեական համայնքով, թե քարոզվի բոլոր ժողովուրդների մեջ: Հաղթեց երկրորդ՝ Պողոս առաքյալի տեսակետը, քանզի քրիստոնեությունը բաց ոււսմունք է, իսկ առաջին քրիստոնեաները՝ նորարներ, որոնք իրենց անվանում էին մոդեռնիստներ՝ նոր մարդիկ: Նկատենք, որ այդ վեճերում ամենապահպանողականը ս. Հակոբոսի երուսաղեմյան համայնքն էր, իսկ Հայ առաքելական եկեղեցին դեռևս 6-րդ դարից օրինակելի է համարում հենց Երուսաղեմի եկեղեցին: Դա բոլորովին չի վերաբերվում հայ ժողովրդին, որի մեծամասնությունը միջնադարում հարում էր պավլիկյան աղանդին, որը Պողոս առաքյալի գաղափարները կրողն և զարգացնողն էր:

Մեկ այլ օրինակ: VI-րդ դարի սկզբում Հայ եկեղեցում տեղի է ունենում բանավեճ. կարելի՞ է արդյոք պոռնիկ համարել այն կնոջը, որը մինչև ամուսնությունը սեռական հարաբերություն է ունեցել: Կղերականների մեծամասնությունը համարում էր, որ, այո՛, դա պոռնկություն է, բայց Ղազար Փարպեցին համարում էր, որ եթե այն սեր է, պոռնկություն չէ: Ընդհանրապես, Ս. Մալխասյանցը և մյուս հայագետները նշել են Հայ եկեղոեցում առկա պահպանողական և ազատական կուսակցությունների գոյությունը:

Եկեղեցին, համաձայն քրիստոնեական ունիվերսալիզմի, պետք է ընդգրկի իր մեջ և՛ պահպանողականությունը, և՛ ազատականությունը, խուսափի նրանց միջև ընտրություն կատարելուց, ինչը կնշանակեր ընկնել գաղափարախոսության ծուղակը: Եկեղեցու ներկայությունը քաղաքական տարածությունում միշտ աղավաղել է նրա նպատակը և առաքելությունը. Դերիլ Հարտը գրում է. «Այնտեղ որտեղ քրիստոնեաներն իրենց հավատն օգտագործել են քաղաքական նպատակների համար, նրանք, որպես կանոն, աղավաղել են քրիստոնությունը»(( Hart, Darryl (2006) A Secular Faith: Why Christianity Favors the Separation of Church and State, Chicago: Ivan R. Dee.)):

Որպես դասական օրինակ է կարող է ծառայել Կաթոլիկ եկեղեցու հակամոդեռնիստական ուսմունքը: Կաթոլիկ եկեղեցին վարել է երկարատև պայքար, որ ավելի շատ պատերազմ է հիշեցնում, լուսավորականության գաղափարների դեմ: Հռովմեական հակամոդեռնիզմը դասական պահպանողական գաղափարախոսության օրինակ է, որը հանդես էր գալիս հասարակության արդիականացման դեմ և որի սկզբունքները ձևակերպվեցին Վատիկանի I համաժողովում: Հռովմեական հակամոդեռնիզմը Գաբրիել Այվազովսկու, մխիթարյանների և այլն միջոցներով մեծ ազդեցություն է ունեցել նաև Հայ առաքելական եկեղեցու վրա:

Արդիականացման հետ Հռովմեական կաթոլիկ եկեղեցին հաշտվեց Վատիկանի II համաժողովում, որի միջև ընկած էր մի դարաշրջան, երբ նա համագործակցում և աջակցում էր ամբողջատիրական և բռնապետական տարատեսակ վարչակարգերին:
XIX դարի վերջին Հայ առաքելական եկեղեցին դանդաղորեն ազատվում է պահպանողական գաղափարախոսությունից, որպեսզի ազգայնական գաղափարախոսությունից ճորտական կախման մեջ ընկնի: 1920-1990 թթ. Հայ առաքելական եկեղեցին Խորհրդային Միությունում ենթարկված էր կոմունիստական իշխանությանը, իսկ սփյուռքում այն իրար մեջ էին կիսել Հայ հեղափոխական և Ռամկավար կուսակցությունները: Եվ ինչպես կոմունիստները, դաշնակցականներն իրենց կուսակցական նպատակների համար չէին խորշում հոգևորականների սպանություններից: XXI-րդ դարում Հայաստանում Հայ առաքելական եկեղեցու «կոկորդին էին նստել» Հանրապետական կուսակցությունը և օլիգարխները:

Գաղափարախոսությունը տրոհում է եկեղեցին, իրար հակադրում ավանդապաշտ և առաջադիմական հավատացյալներին, պահպանողականներին և ազատականներին, ազգայնականներին և կոսմոպոլիտներին, ֆեմինիստներին և հակաֆեմինիստներին, և այլն: Եկեղեցին, Հայաստանում, իրեն նույնացնում է պահպանողական գաղափարախոսության հետ և ազատական հոգևորականը դիտվում է որպես աղանդավոր և նրա հետ վարվում են այնպես, ինչպես վարվում էին միջնադարում: Եվ հակառակը, եթե պահպանողականը քարոզում է քրիստոնեության հետ անհամատեղելի գաղափարներ կամ գործում քրիստոնեության հետ անհամատեղելի արարքներ, նրան ներվում է:

Բայց ճիշտ է նաև հակառակը: Որոշ բողոքական եկեղեցիներ որդեգրեցին ազատական գաղափարներ, որոնք միայն կարճ ժամանակում արդյունավետ եղան:

Հայ առաքելական եկեղեցին, ինչպես շատ եկեղեցիներ, վտանգի մեջ է, բայց ոչ թե աշխարհիկացման և արդիականացման պատճառով, այլ քաղաքականության և գաղափարախոսության բերած գայթակղությունների պատճառով, կղերականների տգիտության և նյութապաշտության պատճառով: