Ապրիլյան իշխանափոխությունից հետո Հայաստանում սկսվել է անորոշության մի շրջան, որտեղ ավելի շատ հարցականներ կան, քան պատասխաններ։ Այդ հարցականները շատ են նաեւ քաղաքացիական հասարակության ապագային վերաբերող հարցերում։ Իրավապաշտպանները, կրոնական կազմակերպությունների շատ անդամներ, որոնք մասնակցել էին զանգվածային ցույցերին, սպասելիքներ ունեն նոր կառավարությունից։ Վարչապետը ցույցերի ու քարոզարշավի ընթացքում շատ խոստումներ էր տվել, բայց շատ չանցած`այդ խոստումների մի մասից սկսել է հրաժարվել։ Այս հոդվածում մեզ հետաքրքրում է կրոնական ազատությունների վիճակը` արդյո՞ք ականատես կլինենք տասնամյակներով կուտակված խնդիրների լուծմանը, թե՞ նախկին կառավարությունների անորոշ քաղական ուղեգիծը կշարունակվի։

Նախորդ տարիներին իշխանությունը փորձում էր եկեղեցու ավանդական հեղինակությունն օգտագործել իր լեգիտիմության աստիճանը բարձրացնելու համար։ Արհեստականորեն նժդեհականությանը միահյուսված պահպանողականությունը հայտարարվել էր որպես ՀՀԿ-ի գաղափարական հենք։ Պահպանողականության հետ միասին վարվում էր ազատական տնտեսական քաղաքականություն, սակայն` հովանավորչության ու արհեստական մենաշնորհների առկայության պայմաններում։ Այդ շրջանում եկեղեցին օգտվում էր հարկային արտոնություններից, մասնակցում էր պետական արարողակարգերին, ուներ անսպառ հնարավորություններ հեռուստաընկերությունների եթերն իր քարոզչությանը ծառայեցնելու համար: Բացի դրանից, բարձրաստիճան հոգեւորականներն ունեին դիվանագիտական անձնագրեր, իսկ պետական բարձր պաշտոնյաները՝ վարչապետ, պաշտպանության նախարարներ, գլխավոր դատախազ, ոստիկանապետ եւ այլք, եկեղեցու խորաններից, սարկավագի հանդերձանքով, մասնակցում էին եկեղեցական ծիսակատարություններին:

Արտոնությունների այս շարքը կարելի է երկար թվարկել։ Եթե կարճ ձեւակերպենք, ապա կարող ենք ասել, որ եկեղեցին եւ պետությունը սերտաճել էին, իսկ հոգեւորականները փաստացի վերածվել էին պետական չինովնիկների եւ ունեին անձեռնմխելիություն։ Պատահական չէր, որ եկեղեցին սկսել էր պետությունից իր սպասավորների համար աշխատավարձի հարց բարձրացնել։ Բանակում ներդրվել է կապելանների ինստիտուտը, որոնք աշխատավարձը ստանում են պաշտպանության բանակի բյուջեից։ Նման կարգավիճակը եկեղեցականների շրջանում թյուր տպավորություն էր ստեղծել, որ հանրության մեջ իրենք մեծ հեղինակություն ունեն։ Իշխանափոխությունից հետո պարզվեց, որ որեւէ զգալի հանրային ազդեցություն նրանք չունեն։

Հայաստանում տեղի ունեցած իշխանափոխությունից հետո, ինչպես նաեւ դեկտեմբերյան խորհրդարանական ընտրությունների քարոզարշավի ժամանակ, կրոնական թեման բազմիցս շահարկվել է։ Նախկինում իշխող Հանրապետական կուսակցությունը 2018թ. ԱԺ արտահերթ ընտրությունների ժամանակ իր նախընտրական քարոզարշավը հիմնականում կառուցել էր «ազգային ավանդական արժեքների» պահպանության վրա էր, որի գլխավոր գաղափարը Հայ առաքելական եկեղեցին «աղանդների» վտանգից պաշտպանելն էր: Հասկանալի է, որ այլ գաղափարական հենք, քան «ավանդական արժեքներն» են, ՀՀԿ-ն չէր կարող գտնել, քանի որ կորցրել էր հանրության վրա իր ազդեցությունը։

Մյուս կողմից` գործող վարչապետը նույնպես ներքաշվել է այդ հռետորաբանության մեջ եւ նման մեղանդրանքներից պաշտպանվելու համար օգտագործում է «աղանդավորական» եզրը. «Ես ուզում եմ այստեղից բարձրաձայնել մեր հավատարմությունը քրիստոնեությանը եւ մեր ինքնության էությանը, մեր հավատարմությունը Հայ առաքելական եկեղեցու արժեքներին: Ես` ինքս Հայ առաքելական եկեղեցու հետեւորդ եմ, բայց բարձրաձայնում եմ նաեւ մեր կաթոլիկ, ավետարանական եղբայրներին: Պետք է հավատարիմ լինենք մեր քրիստոնեական արմատներին, պետք է մերժենք տոտալիտար աղանդները, որոնք մարդուն զրկում են ազատությունից եւ ինքնիշխանությունից» ։ Սա ակնհայտ կերպով հակասում է եկեղեցու եւ պետության` միմյանցից անջատ լինելու սկզբունքին։ Կառավարության գործը չէ այս կամ այն կրոնական կազմակերպության ճիշտ կամ սխալ լինելու մասին որակումներ տալը։ Հասկանալի է, որ այդ կեցվածքի պատճառն ընտրություններին ընդառաջ ՀՀԿ-ական հակաքարոզչության հետեւանքով խուսանավելն էր, սակայն մյուս կողմից` վարչապետը մեկ այլ առիթով հակառակ մոտեցումն է ցուցադրել։

1998-ի մայիս ամսից սկսած` Հայ առաքելական եկեղեցու ներսում «Նոր Հայաստան, նոր կաթողիկոս» կարգախոսով շարժում էր սկսվել, որի նպատակը կոռուպցիայի եւ «աղանդավորականների» դեմ անարդյունավետ պայքար տանելու մեղադրանքով կաթողիկոսին պաշտոնանկ անելն էր։ Երկու կողմերի միջեւ եղել են ընդհարումներ, սակայն իրավապահ մարմինները եւ, առհասարակ, կառավարությունն այդ հակամարտության մեջ որեւէ կողմին չի աջակցել։ Վարչապետ Փաշինյանը հրապարակայնորեն հայտարարել էր, որ եկեղեցին պետությունից անջատ է, եւ ինքը չի միջամտելու վիճաբանությանը, ինչը Հայաստանի համար աննախադեպ մոտեցում է եղել։ Այս երկու օրինակները ցույց են տալիս, որ նոր կառավարությունն այս խնդրում հստակ քաղաքականություն դեռեւս չի որդեգրել։

Գարեգին Բ կաթողիկոսի հրաժարականի պահանջներն ուժգնանում են։ Եկեղեցական որոշ շրջանակներ փորձում են գլխավորել այդ շարժումը, սակայն, բացի կաթողիկոսի անձի փոփոխության պահանջից, այդ շրջանակները եկեղեցու բարեփոխումների խնդիր հանրությանը չեն ներկայացնում։ Վաղուց հանրության ներսում նույնպես նմանատիպ պահանջներ են հնչում, բայց արդյո՞ք հանրության եւ «ընդդիմադիր» եկեղեցականների դրդապատճառները նույնն են։

««Նոր Հայաստան, նոր հայրապետ» ազգային-եկեղեցական շարժումը» շատ հետաքրքիր դեպք է, եւ արժե մի փոքր ավելի մանրամասն անդրադառնալ դրան` հասկանալու համար, թե որն է եկեղեցու ներսում սկսված դիսկուրսը՝ ինչի շուրջ են վիճում եկեղեցականները։ «Շարժումը» մեկ այլ կոչ է տարածել, որտեղ ներկայացնում է Գարեգին Բ-ի հրաժարականի «գաղափարական» պատճառները. «Չկարողացաք հայրական խրատով դաստիարակել եւ կարգի հրավիրել պետության ղեկին հայտնված անօրեն իշխանավորներին։ Երկիրը հանձնեցիք աղանդավորներին, միասեռականներին, աթեիստներին, պատեհապաշտներին…»։ «Նոր Հայաստան, նոր հայրապետ» նախաձեռնությունը ապրիլին «Նոր Հայաստան» կարգախոսով տեղի ունեցած շարժման արժեքներն ընկալել է որպես «աղանդավորների, աթեիստների, միասեռականների, պատեհապաշտների» դեմ պայքար:

XIX եւ XX դարի սկզբին Հայ եկեղեցում ձեւավորվել էր բարենորոգչական շարժում։ Այն նախաձեռնել էին փայլուն կրթություն ստացած ու բարձր մտավոր ունակություններով օժտված եկեղեցականներ, որոնց մեջ կային ազդեցիկ դեմքեր՝ Մաղաքիա Օրմանյանը, Կարապետ Տեր-Մկրտչյանը, Գարեգին Հովսեփյանը, Բաբկեն Կյուլեսերյանը, Թորգոմ Գուշակյանը, Երվանդ Տեր-Մինասյանը։ Նրանք լուրջ գիտնականներ ու աստվածաբաններ էին, որոնք փորձում էին բարեփոխել եկեղեցին։

Այսօր եկեղեցում նման շարժում չկա։ Մի քանի բացառություններ չհաշված` Էջմիածինը աստվածաբանական եւ գիտական մտքի անապատ է։ Պատահական չէ, որ ինչպես Հայաստանի շատ ոլորտներում, առաջնայինը խմբակային եւ նյութական շահերն են։ Հեղափոխական վիճակից օգտվողների թիվը շատացել է նաեւ Էջմիածնում։ Խնդիրը Գարեգին Բ կաթողիկոսի հրաժարականը չէ, այլ այն, որ անձերի փոփոխությունը պետք է հիմնավորվի եկեղեցական բարեփոխումների կոնկրետ ծրագրերով։ Հակառակ դեպքում անձերի փոփոխությունը կարող է է´լ ավելի սրել իրավիճակը։ Այս դեպքը մեզ մի տխուր եզրակացության կարող է հանգեցնել` դա այն է, որ եկեղեցում լուրջ բարենորոգչական շարժում գոյություն չունի։

Քաղաքական վիճակը Հայաստանում կայուն չէ, նոր իշխանությունների վարկանիշն իջնում է, իսկ ընդդիմությունը` որպես քննադատության մեխ, որդեգրել է «ազգային արժեքները» եւ «ազգային ավանդույթները»։ Այս պարագայում դժվար է ակնկալել, որ գործող իշխանությունը կրոնական ազատությունների հարցում լուրջ քայլեր կկատարի, մասնավորապես` դեռեւս 1991-ից գործող կրոնական կազմակերպությունների մասին նոր օրենք ընդունելու կամ հանրակրթական դպրոցներում դասավանդվող «Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկայի խնդրում ինչ-որ քայլեր ձեռնարկելու առումով, ինչը երկար տարիներ քննադատության կիզակետում է։