Նախաբան
Սույն փաստաղթում վերլուծվում է ՀՀ մի շարք օրենքներում (Զինվորական ծառայություն անցնելու մասին, Ոստիկանությունում ծառայության մասին, ՀՀ ազգային անվտանգության մարմիններում ծառայության մասին, Քրեակատարողական ծառայության մասին, Հայաստանի փրկարար ծառայության մասին,Դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության մասին) առկա կազմակերպություններին անդամակցության սահմանափակումները, որոնք պարունակում են կրոնական հիմքով խտրականության ռիսկեր:
Նաև վերլուծվում է Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցու միաբանների զինվորական ծառայությունից փաստացի ազատվելու իրողությունը, որը որևէ օրենքով չի կարգավորվում, սակայն պրակտիկայում կիրառվում է:
Վերլուծությունը կատարվել է ՀՀ Սահմանադրության, միջազգային ստանդարների` միջազգային կոնվենցիաներ և Մրդու Իրավունքների Եվրոպական դատարանի վճիռների պահանջներին համապատասխան:
Վերլուծություն
ՀՀ բազմաթիվ օրենսդրական ակտեր պարունակում են դրույթ, համաձայն որի որոշակի ոլորտում աշխատող պաշտոնատար անձը իրավունք չունի անդամակցել որևէ կրոնական կազմակերպության։ Այդպիսի դրույթներ կան Զինվորական ծառայություն անցնելու մասին օրենքում (հոդված 1, մաս 3, կետ 3), Ոստիկանությունում ծառայության մասին օրենքում (հոդված 39, մաս 7), ՀՀ ազգային անվտանգության մարմիններում ծառայության մասին օրենքում (հոդված 43, մաս 1, կետ 8), Քրեակատարողական ծառայության մասին օրենքում (հոդված 32, մաս 7, կետ 1), Հայաստանի փրկարար ծառայության մասին օրենքում (հոդված 39, մաս 1-ին, կետ է), Դատական ակտերի հարկադիր կատարումն ապահովող ծառայության մասին օրենքում (հոդված 30, մաս 1-ին, կետ 7), և այլն: Ընդ որում, բոլոր դրույթները միանման են, այսինքն անհատականացված չեն տվյալ օրենքի առարկայի ու նպատակի համար։
Նշված դրույթները ընդհանրացված ու բացարձակ կերպով սահմանափակում են մտքի, խղճի ու կրոնական ազատության, կրոնական համոզմունքների ազատության իրավունքը աշխատանքային հարաբերություններում, որը կարող է գտնվել և՛ քաղաքացիաիրավական, և՛ հանրային հարաբերությունների հարթությունում։ Պարզելու համար, թե արդյոք սահմանափակումը իրավաչափ է, վերլուծենք այդ իրավունքի բովանդակություն, ինչպես նաև իրավունքի թույլատրելի սահմանափակման հիմքերը և նպատակները մարդու իրավունքների միջազգայի իրավունքի նորմերի համաձայն։
Մտքի, խղճի և կրոնի ազատության (կրոնական համոզմունքների ազատութան) իրավունքը նախ ամրագրվել է 1948թ.-ին ընդունված Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրի 18-րդ հոդվածով, որի տեքստը գրեթե նույնությամբ ընդունվեց 1950թ. Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 9-րդ հոդվածի 1-ին և 2-րդ մասերով, որը սահմանում է հետևյալը.
Հոդված 9. Մտքի, խղճի և կրոնի ազատություն
1. Յուրաքանչյուր ոք ունի մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունք. այս իրավունքը ներառում է իր կրոնը կամ համոզմունքը փոխելու ազատությունը և դրանք ինչպես միանձնյա, այնպես էլ այլոց հետ համատեղ և հրապարակավ կամ մասնավոր կարգով, քարոզչության, արարողությունների, պաշտամունքի և ծեսերի միջոցով արտահայտելու ազատություն։
2. Սեփական կրոնը կամ համոզմունքները դավանելու ազատությունը ենթակա է միայն այնպիսի սահմանափակումների, որոնք սահմանված են օրենքով և անհրաժեշտ են ժողովրդավարական հասարակությունում՝ ի պաշտպանություն հասարակական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության կամ բարոյականության կամ այլ անձանց իրավունքների և ազատությունների։
1966 թվականին այս իրավունքը ամրագրվեց նաև Քաղաքացիական եւ քաղաքական իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրի 18 հոդվածում և, այդպիսով, ձեռք բերեց միջազգային համընդհանուր իրավական ճանաչում, քանի որ ՄԻԵԿ-ը հանդիսանում էր տարածաշրջանային իրավական փաստաթուղթ, մինչդեռ Դաշնագիրը, որպես ՄԱԿ-ի կողմից ընդունված փաստաթուղթ, ուներ պարտավորեցնող ուժ ՄԱԿ-ի անդամ բոլոր պետությունների համար։ Դաշնագրի 18-րդ հոդվածն ունի հետեւյալ տեքստը.
Հոդված 18
1. Յուրաքանչյուր մարդ ունի մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունք: Այդ իրավունքն ընդգրկում է սեփական ընտրությամբ կրոն կամ համոզմունք ունենալու կամ ընդունելու ազատությունը և ինչպես միանձնյա, այնպես էլ ուրիշների հետ միատեղ, հրապարակավ կամ մասնավոր կարգով իր կրոնն ու համոզմունքները դավանելու ազատությունը, պաշտամունքի իրականացման, կրոնական ու ծիսական արարողությունների և վարդապետությունների իրականացման ազատությունը:
2. Ոչ ոք չպետք է ենթարկվի այնպիսի հարկադրանքի, որը նսեմացնում է իր ընտրությամբ կրոն կամ համոզմունքներ ունենալու կամ ընդունելու ազատությունը:
3. Կրոնին կամ համոզմունքներին դավանելու ազատությունը ենթարկվում է միայն օրենքով սահմանված և հասարակական անվտանգության, կարգուկանոնի, առողջության ու բարոյականության, ինչպես և այլ անձանց հիմնական իրավունքների ու ազատությունների պահպանման համար անհրաժեշտ սահմանափակումների:
4. Սույն դաշնագրի մասնակից պետությունները պարտավորվում են հարգել ծնողների և համապատասխան դեպքերում օրինական խնամակալների ազատությունը` ապահովելու իրենց երեխաների կրոնական ու բարոյական դաստիարակությունը սեփական համոզմունքներին համապատասխան:
ՀՀ Սահմանադրությամբ նշված իրավունքն ամրագրված է 41-րդ հոդվածով, որն ունի հետևյալ տեսքը.
Հոդված 41 Մտքի, խղճի և կրոնի ազատությունը
1. Յուրաքանչյուր ոք ունի մտքի, խղճի, կրոնի ազատության իրավունք: Այս իրավունքը ներառում է կրոնը կամ համոզմունքները փոխելու ազատությունը և դրանք ինչպես միայնակ, այնպես էլ այլոց հետ համատեղ և հրապարակավ կամ մասնավոր կարգով՝ քարոզի, եկեղեցական արարողությունների, պաշտամունքի այլ ծիսակատարությունների կամ այլ ձևերով արտահայտելու ազատությունը:
2. Մտքի, խղճի և կրոնի ազատության արտահայտումը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով` պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության և բարոյականության կամ այլոց հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության նպատակով:
3. Յուրաքանչյուր քաղաքացի, որի կրոնական դավանանքին կամ համոզմունքներին հակասում է զինվորական ծառայությունը, ունի օրենքով սահմանված կարգով այն այլընտրանքային ծառայությամբ փոխարինելու իրավունք:
4. Կրոնական կազմակերպություններն իրավահավասար են և օժտված են ինքնավարությամբ: Կրոնական կազմակերպությունների ստեղծման և գործունեության կարգը սահմանվում է օրենքով:
Մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունքի մասին խոսելիս պետք է նկատի ունենալ, որ այդ իրավունքը պաշտպանում է երկու տիրույթ։ Առաջինը դա անձի մտքեր եւ համոզմունքներ ունենալու անձի ազատությունը, կամ, ինչպես երբեմն անվանում են՝ անձնական կամ մասնավոր համոզմունքների տիրույթ (forum internum)։ Այսինքն, դա նրա կրոնական համոզմունքն է, որը նրա ներաշխարհն է և ոչ մի դեպքում չի կարելի նրան պարտադրել կամ հարկադրել հրաժարվել իր համոզմունքից՝ այսինքն իր ներաշխարհից։ Հետևաբար, կրոնական համոզմունքների իրավունքը բացարձակ իրավունք է և ենթակա չե սահմանափակման ոչ մի դեպքում։ Երկրորդ տիրույթը դա կրոնական համոզմունքները արտահայտելու, ի ցույց դնելու ազատությունն է, որը ներառում է այսպես կոչված արտաքին տիրույթը (forum externum)։ Կրոնական համոզմունքները արտահայտելու այս իրավունքը բացարձակ չէ և կարող է արդյունավետորեն սահմանափակվել։
Մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունքի իրականացումը սերտորեն կապված է երկու այլ հիմնական իրավունքների՝ ազատ արտահայտվելու իրավունքի և հավաքների ու միությունների ազատության իրավունքի հետ։ Առաջինը դրսևորվում է նրանում, որ կրոնական համոզմունքները արտահայտելու իրավունքը, որը ներառվում է մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունքի շրջանակներում, ինքնին ենթադրում է նաև արտահայտվելու ազատության իրավունքի դրսևորում, իսկ երկրորդը դրսևորվում է նրանում, որ անձն իրավունք ունի այլոց հետ կազմել կրոնական միություն, դառնալ կրոնական միության, կազմակերպության անդամ և դրա շրջանակներում իրականացնել իր կրոնական համոզմունքներին համահունչ գործունեություն, օրինակ՝ քարոզչություն։
Սահմանադրությունը և վերը նշված կոնվենցիաները պետություններին պարտավորեցնում են քաղաքացիների համար այս իրավունքի իրականացումը ապահովել երկու ուղղությամբ։ Առաջին, որպեսզի պետական մարմինները չմիջամտեն այս իրավունքով նախատեսված ազատությունների իրականցմանը (նեգատիվ պարտավորություններ), երկրորդ, պետական մարմինները պարտվոր են ստեղծել արդյունավետ իրավական և այլ կառուցակարգեր՝ ապահովելու համար, որ քաղաքացիները հնարավորություն ունենան լիարժեք կերպով օգտվել այս իրավունքից, ինչպես նաև պաշտպանվեն թե՛ պետական մարմինների, թե՛ մասնավոր անձանց անօրինական, կամայական բնույթի միջամտություններից (պոզիտիվ պարտավորություններ)։
Մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունքի ցանկացած միջամտություն իրավունքի սահմանափակում է։ Ցանկացած սահմանափակում պետք է համապատասխանի երեք պայմաններ, հակառակ դեպքում միջամտությունը կհամարվի անիրավաչափ։ Առաջին պայմանը սահմանում է, որ սահմանափակումը պետք է լինի օրենքով սահմանված կարգով, որում կարևոր է «օրենք» հասկացության լայն մեկնաբանությունը, ըստ որի օրենքը կամ իրավակարգավորումը պետք է համապատասխանի իրավական որոշակիության ունիվերսալ սկզբունքին։ Համաձայն այդ սկզբունքի, օրենքը պետք է լինի որոշակի, հստակ, պարզորոշ ձևակերպված, առանց երկիմաստ, անորոշ ու մշուշոտ ձևակերպումների ու արտահայտությունների, որպեսզի տվյալ իրավունքից օգտվելիս քաղաքացիների համար օրենքը և օրենսդրական կարգավորումը լինեն կանխատեսելի, որպեսզի քաղաքացին հստակորեն պատկերացնի տվյալ իրավունք իրականացնելու թույլատրելի շրջանակները։ Միևնույն ժամանակ օրենքին չի կարող առաջադրվել նաեւ բացարձակ կանխատեսելիության չափանիշը, քանի որ, ինչպես ՄԻԵԴ-ն էր եզրահանգել, դա գործնականում հնարավոր չէ բավարարել: Շեշտադրումը պետք է նման դեպքերում կատարել այն բանի վրա, թե որքանով են իրավակիրառ պրակտիկայում նման օրենքները բավարար հստակությամբ մեկանբանվում եւ կիրառվում (Սանդի Թայմսն ընդդեմ Միացյալ Թագավորության, թիվ 26.04.1979, 6538/74, § 49).
Օրենքը պետք է լինի նաև մատչելի, այսինքն պետք է լինի հրապարակված և քաղաքացիներին հասու պետք է լինի այն կարգավորող նորմը, որի պատճառով իր իրավունքները սահմանափակվել են։
Իրավունքի սահմանափակման երկրորդ պայմանը դա նպատակն է ու դրա իրավաչափությունը։ Իրավունքը կարող է սահմանափակվել միայն կոնկրետ, հստակորեն սահմանված նպատակի իրականացման համար և նպատակն ինքնին իրավաչափ բնույթի պետք է լինի։ Նպատակների սպառիչ ցանկը սահմանված է Սահմանադրության 41-րդ հոդվածի 2-րդ մասում, ինչպես նաև Կոնվենցիայի 9-րդ հոդվածի և Դաշնագրի 18-րդ հոդվածի 3-րդ մասում (այս դրույթներում սահմանված է նաև միջամտության օրինականության սկզբունքը, որի մասին խոսվեց վերևում)։ Այսպիսով, ըստ ՀՀ Սահմանադրության, մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունքը կարող է սահմանափակվել պետական անվտանգության, հասարակական կարգի, առողջության և բարոյականության և այլ անձանց հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության նպատակով։ Որևէ այլ նպատակ չի կարող ծառայել որպես այս իրավունքի սահմանափակման իրավաչափ հիմք։
Միջամտության երրորդ պայմանը սահմանում է, որ ցանկացած միջամտություն, նույնիսկ եթե իրականացվել է օրենքով սահմանված կարգով և հետապնդում է իրավաչափ նպատակ, պետք է անհրաժեշտ լինի ժողովրդավարական հասարակությունում, որն իր հերթին ենթադրում է հետևյալ երեք ենթապայմաններից մեկի առկայությունը։ Ըստ առաջին պայմանի, միջամտության համար պետք է առկա լինի հասարակական սուր պահանջ։ Ըստ երկրորդ պայմանի միջամտությունը պետք է լինի համաչափ հետապնդվող իրավաչափ նպատակի համեմատ։ Ըստ երրորդ պայմանի, միջամտության համար ներկայացված հիմքերը պետք է լինեն վերաբերելի և բավարար։
Այժմ վերլուծենք վերը նշված օրենքներում սահմանված սահմանափակումները նշված իրավական կառուցակարգի ներքո։ Ինչպես արդեն նշված, վկայակոչված օրենքներում առկա են դրույթներ, ըստ որոնց տվյալ ոլորտում աշխատող պաշտոնատար անձը իրավունք չունի անդամակցել որևէ կրոնական կազմակերպության։ Որևէ այլ կարգավորում տվյալ դրույթները չեն պարունակում։ Անկասկած է, որ նման կարգավորումը միջամտում է այն անձի մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունքին, ով որևէ կրոնական կազմակերպության անդամ է, քանի որ այդ դեպքում տվյալ անձը ստիպված պետք է լինի հրաժարվել տվյալ կրոնական կազմակերպության անդամակցութունից, որպեսզի կարողանա ստանալ տվյալ աշխատանքը։ Հետևաբար, պետք է ստուգել, թե արդյոք սահմանափակումը համապատասխանում է օրինականության սկզբունքին, արդյոք հետապնդում է իրավաչափ նպատակ և արդյոք նման սահմանափակումն անհրաժեշտ է ժողովրդավարական հասարակությունում։
Մենք առաջարկում ենք սկսել վերջին պայմանից, քանի որ դրա վերլուծությունը ինքնին ներառում է նաև որոշ մտահանգումներ առաջին և երկրորդ պայմանների վերաբերյալ։ Այդ իմաստով մենք գտնում ենք, որ առաջարկված իրավակարգավորումը անհրաժեշտ չէ ժողովրդավարական հասարակությունում, քանի որ անհամաչափորեն սահմանափակում է անձի մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունքը։ Նշվածը հիմնավորում ենք ստորև շարադրդված հիմնավորումներով։
1. Օրենսդրական սահմանափակումն անձի իրավունքի անհամաչափ միջամտություն է
Որպեսզի կրոնական կազմակերպության անդամակցության արգելքը համարվի անհրաժեշտ ժողովրդավարական հասարակությունում, այն պետք է համաչափ լինի իրավաչափ նպատակի համեմատ։ Իրավաչափ նպատակները շարադրված են Սահմանադրության 41-րդ հոդվածի 2-րդ մասում, ինչպես նաև Կոնվենցիայի 9-րդ հոդվածի 2-րդ մասում և Դաշնագրի 18-րդ հոդվածի 3-րդ մասում։ Ըստ այդմ, պետք է ենթադրել, որ, օրինակ, ոստիկանությունում ծառայություն անցնող սպային կամ շարքայինին կրոնական կազմակերպության անդամ լինելու արգելքը պայմանավորված է պետական անվտանգության, կամ հասարակական կարգի, կամ հանրային առողջության կամ այլ անձանց հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության նպատակով։ Դժվար է պատկերացնել, թե ինչ պատճառահետևանքային կապ կարող է լինել ոստիկանության սպայի կրոնական կազմակերպության անդամ լինելու և պետական անվտանգության պաշտպանության միջև։ Կամ, դժվար է պատկերացնել, թե Դատական ակտերի հարկադիր կատարման ծառայության աշխատակիցը ինչպես կարող է վտանգել պետական անվտանգությունը կամ հանրային առողջությունը կամ հասարակական կարգը զուտ այն հիմքով, որ նա «Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցի» միության կամ ԳանձասարԱստվածաբանական
Կենտրոնի կամ Հայաստանի Մխիթարյան կենտրոնի անդամ է։ Այսինքն, իրավակարգավորումը չափազանց լայն ու անորոշ է և այդ իմաստով չի ապահովում կանխատեսելիության։ Այդ առումով նման իրավակարգավորումը բարձրացնում է իրավական որոշակիության սկզբունքի խախտման մասին հարց։ Այդուհանդերձ, մենք վերլուծությունը կատարում ենք ոչ թե իրավունքի միջամտության առաջին, այլ երրորդ պայմանի ներքո, հետևաբար իրավակարգավորման անորոշության մասին հարցը կշարունակենք դիտարկել համաչափության սկզբունքի ներքո։
Այսպիսով, անորոշ է, թե օրենսդիրը ինչ նկատի ուներ, երբ վերը նշված աշխատանքային ոլորտներում բացարձակ արգելք էր սահմանում անձի կրոնական կազմակերպության անդամակցության վրա։ Եթե իրոք առկա է իրավաչափ մտահոգություն, որ նշված ոլորտներում հանրային ծառայություն իրականացնող անձանց կրոնական կազմակերպության անդամակցությունը կարող է վնասել վերը նշված շահերը (պետական անվտանգություն, այլ անձանց հիմնական իրավունքներ, հասարակական կարգ, և այլն), ապա օրենքը առնվազն պետք է սահմանի այն պատճառահետևանքային կապը, որի առկայությամբ նշված իրավաչափ մտահոգությունները կարող են իրականանալ։ Այդ իմաստով որպես օրինակ կարող ենք ներկայացնել Դատախազության մասին ՀՀ օրենքը, որի 43-րդ հոդվածը սահմանում է դատախազի նկատմամբ կիրառվող սահմանափակումները, իսկ այս հոդվածի 5-րդ մասի 2-րդ կետը ոչ թե a priori սահմանում է, ինչպես վերը նշված դեպքերում, որ դատախազը իրավունք չունի անդամակցել կրոնական կազմակերպությանը, այլ որ դատախազը իրավունք չունի «իր պաշտոնեական դիրքն օգտագործելու կուսակցությունների, հասարակական, այդ թվում` կրոնական միավորումների շահերի համար, նրանց նկատմամբ վերաբերմունք քարոզելու, ինչպես նաև իր ծառայողական պարտականությունները կատարելիս այլ քաղաքական կամ կրոնական գործունեություն իրականացնելու» ։ Նման իրավակարգավորումը հստակորեն մատնացույց է անում այն պատճառհետևանքային կապը, որ կարող է գոյություն ունենալ դատախազի կրոնական գործունեության և Սահմանադրության 41-րդ հոդվածի 3-րդ մասի իրավաչափ նպատակներից մեկի կամ մի քանիսի՝ պետական անվտանգության, այլ անձանց հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության միջև։ Օրինակ, եթե դատախազը իր պաշտոնեական դիրքն օգտագործի կոնկրետ կրոնական միավորման շահերի համար, նրանց նկատմամբ վերաբերմունք քարոզելու, կամ իր ծառայողական պարտականությունները կատարելիս իրականացնի կրոնական գործունեությունը, դրանով կարող է խախտվել քրեական դատավարության կոնկրետ մասնակցի (օրինակ՝ մեղադրյալի, կասկածյալի, տուժողի) ից արդար դատաքննության իրավունքը (որը հիմնարար իրավունք է) կամ այլ հիմնար իրավունքը (օրինակ՝ անձնական կյանքի, բնակարանի անձեռնմխելիության իրավունքը)։ Իրավունքի նման սահմանափակումը կատարվում է ոչ թե բացարձակ կերպով ու անհասցե, այլ ելնելով կոնկրետ իրավիճակից, կոնկրետ հանգամանքների ուժով ստեղծված իրավահարաբերությունից, այսինքն՝ իրավիճակի անհատականացումով։ Արդյունքում, նման իրավակարգավորումը ոչ միայն հստակ է, պարզ ու որոշակի, այդպիսով ապահովելով իրավական որոշակիության սկզբունքի կիրառումը՝ ըստ օրինականության առաջին պայմանի, այլ նաև համաչափ է (սահմանափակման երրորդ պայմանի ապահովումը), քանի որ կարգավորումը առաջարկում է իրավունքի սահմանափակման վերաբերելի ու բավարար հիմքեր, որը, ինչպես արդեն նշվեց վերևում, համաչափության սկզբունքի գնահատման երեք տարրերից մեկն է։ Իսկ հիմքերը բավարար ու վերաբերելի են, քանի որ առկա է ռացիոնալ կապ հիմքերի և պաշտպանվող շահերի միջև։
Համաչափության սկզբունքի կիրառության մեկ այլ օրինակ բերենք հանրային ծառայությունների մատուցումը կարգավորող առավել ընդհանուր օրենքից՝ Հանրային ծառայության մասին ՀՀ օրենքից, որը կարգավորում է նաև վերը նշված օրենքների կարգավորման ոլորտը որպես ընդհանուր օրենք (lex generalis), իսկ վերջիններս՝ որպես հատուկ օրենք (lex specialis)։ Այս օրենքի 23-րդ հոդվածը սահմանում է հանրային ծառայողի և բարձաստիճանան պաշտոնատար անձի նկատմամբ կիրառվող սահմանափակումները, իսկ դրա 1-ին մասի 2-րդ կետը սահմանում է, որ հանրային ծառայողին և բարձրաստիճան պաշտոնատար անձին արգելվում է «իր ծառայողական դիրքն օգտագործել կուսակցությունների, հասարակական, այդ թվում՝ կրոնական միավորումների համար փաստացի առավելություններ կամ արտոնություններ ապահովելու համար»։ Այսինքն, սույն դրույթը, կրկին, սահմանում է այն պատճառահետևանքային կապը, որ կարող է առաջանալ պաշտպանվող իրավաչափ նպատակի և հանրային ծառայություններ մատուցող անձի աշխատանքային գործունեության միջև։ Հետևաբար, առաջարկվող սահմանափակումը առերևույթ վերաբերելի, բավարար է, քանի որ առկա է ռացիոնալ կապ նպատակի և սահմանափակման եղանակի միջև։
Անհրաժեշտ ենք համարում նշել, որ համաչափության սկզբունքը ունիվերսալ սկզբունք է և արտահայտում է իրավունքի գերակայության գաղափարը։ Այսինքն, իրավունքի սահմանափակումը կարող է սահմանված լինել օրենքով, հետապնդել իրավաչափ նպատակ, սակայն անհրաժեշտ չլինել ժողովրդավարական հասարակարգում, քանի որ անձի անհատական շահը և հանրային շահը ողջամտորեն չեն փոխհավասարակշռվել տվյալ սահմանափակման շրջանակներում, որի պատճառով անձի իրավունքը սահմանափակվել է ավելին, քան խստորեն անհրաժեշտ է տվյալ հանգամանքների ներքո։ Այսպիսով, համաչափության սկզբունքը դա ըստ էության անհատի հիմնարար իրավունքի և հանրային շահի արդարացի փոխհավասարակշռումն է, որի արդյունքում անձը ոչ թե զրկվում է իրավունքը իրականացնելու հնարավորությունից, այլ, ստանալով այլընտրանք, շարունակում է օգտվել իր իրավունքից։ Համաչափության սկզբունքի կարևորությունը գնահատելու համար բավարա միայն նշելը, որ 2015թ. դեկտեմբերի 6-ին ընդունված նոր Սահմանադրությամբ այս սկզբունքը 78-րդ հոդվածի ուժով ստացավ սահմանադրական ինքնուրույն իրավունքի կարգավիճակ, որը նշանակում է, որ համաչափության սկզբունքը կիրառելի է ցանկացած իրավահարաբերությունում։
Այսպիսով, վերևում մատնանշված օրենքներում, որտեղ կրոնական կազմակերպության անդամակցությունը արգելվում է բացարձակ կերպով, անհասցե ու a priori, դա անձի խղճի, մտքի և կրոնի ազատության իրավունքի անհամաչափ սահմանափակում է, քանի որ նման սահմանափակմամբ ողջամտորեն չեն փոխհավասարակշռվում անձի անհատական իրավունքը ընդհանուրի (հանրային) շահի հետ։ Սահմանափակման համար բացակայում է հասարակական ճնշող պահանջը, սահմանափակման միջոցները բավարար ու վերաբերելի չեն, բացակայում է ռացիոնալ կապը նպատակի ու միջոցի միջոցի միջև։ Արդյունքում, անձի անհատական հիմնական իրավունքը սահմանափակվում է ավելին, քան անհրաժեշտ է։ Հետևաբար, սահմանափակումը համաչափ չէ, հետևաբար անհրաժեշտ չէ ժողովրդավարական հասարակությունում։
2. Սահմանափակումը պարտադրում է անձին բացահայտել իր հավատքը, որն իրավունքի անհամաչափ միջամտություն է
Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը գտնում է, որ կրոնական համոզմունքները կամ հավատքը ցուցադրելու իրավունքը կրում է նաև նեգատիվ հատկանիշ, մասնավորապես, քաղաքացու՝ իր կրոնական համոզմունքը կամ հավատքը բացահայտելուն հարկադրված չլինելու իրավունքը, ինչպես նաև հարկադրված չլինելու կատարել այնպիսի գործողություններ, որից կարելի կլինի եզրակացնել, որ տվյալ անձը ունի կամ չունի նման համոզմունքներ կամ հավատք։ Հետևաբար, պետական մարմինները իրավունք չունեն ներթափանցել անձի խղճի անձնական ազատության ոլորտ և փորձեն պարզելու անձի կրոնական համոզմունքները կամ պարտադրելուլ նրան բացահայտել նման համոզմունքները (Սինան իշիկն ընդդեմ Թուրքիայի, թիվ 21924/05, 02/02/2010, §41):
Հաշվի առնելով վերը նշվածը, խնդրահարույց իրավական նորմերի իրավաչափության հարցը պետք է ուսումնասիրել պետության նեգատիվ պարտավորության լույսի ներքո՝ հիմնականում հաշվի առնելով, թե արդյոք պետության կողմից սահմանված կառուցակարգերը կամ կոնկրետ գործողությունները ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն պարտադրում են անձին բացահայտել իր կրոնական համոզմունքները։
Մենք գտնում ենք, որ խնդրո առարկա օրենսդրական նորմերը և իրավակարգավորումը ընդհանուր առմամբ ինքնաբերաբար պարտադրում է անձին բացահայտել իր կրոնական համոզմունքը մինչև աշխատանքի ընդունվելը կամ աշխատանքի ընթացքում։ Ավելին, երբ օրենքը սահմանում է, որ տվյալ բնագավառի աշխատակիցը չի կարող լինել կրոնական միության/կազմակերպության անդամ, տվյալ գերատեսչությունը այսպես թե այնպես պարտավոր է իր աշխատանքային փաստաթղթերում, ձևաթղթերում ամրագրել դրույթ կամ հարց ուղղված աշխատակցին կամ աշխատանքի համար դիմող անձին, թե արդյոք վերջինս անդամակցում է որևէ կրոնական կազմակերպությանը։ Նման պարագայում աշխատակիցը կամ աշխատանքի համար դիմող անձը ստիպված է լինում բացահայտել, որ հանդիսանում է կրոնական կազմակերպության անդամ, որի դեպքում էլ բացահայտում է նաև իր կրոնական համոզմունքը։ Նույնիսկ եթե նման դրույթ կամ հարց ամրագրված չլինի աշխատանքի ընդունման փաստաթղթերում, աշխատանքային հարաբերությունների ընթացքում նշված օրենսդրական նորմերը պարտադրում են աշխատակցին իր նախաձեռնությամբ բացահայտել կրոնական կազմակերպությանը իր անդամակցության փաստը, հակառակ դեպքում, եթե դա հայտնաբերվի գործատուի կողմից, դա կարող է հանգեցնել պատասխանատվության՝ ընդհուպ մինչև աշխատակցի հետ աշխատանքային հարաբերությունների դադարեցմանը, կամ էլ գործատուն կարող է պահանջել աշխատակցին դադարեցնել իրավախախտման փաստը, այսինքն դադարեցնել իր անդամակցությունը տվյալ կազմակարպությանը։
Թեև սկզբունքորեն կարող է գործել նաև «մի հարցրու, մի ասա» ձևաչափը, սակայն դա ավելի շատ օրենքի պահանջը լռությամբ շրջանցելու ձևաչափ է, քան օրենքով սահմանված ընթացակարգ։ Միևնույն ժամանակ, նույնիսկ նման կարգավորման պարագայում աշխատակիցը բարոյահոգեպես ճնշված վիճակում է գտնվում, հետևաբար նա որոշակի հարկադրանքի տակ է, քանի որ ցանկացած պահի կարող է բացահայտվել իր՝ կրոնական կազմակերպությանը անդամակցության հարցը, որի հանգամանքը, ինչպես արդեն նշվեց, կարող է ուղղակիորեն հանգեցնել աշխատանքային հարաբերությունների դադարեցմանը։
Վերը նշված բոլոր տարբերակները անխուսափելիորեն հանգեցնում են պետական մարմնի կողմից տվյալ աշխատակցի նկատմամբ ուղղակի կամ անուղղակի պարտադրանքի, որ վերջինս բացահայտի իր կրոնական համոզմունքը։ Իսկ նման հանգամանքը խախտում է քաղաքացու մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունքի հանդեպ պետության նեգատիվ պարտավորությունը։ Ինչպես նշել է Եվրոպական դատարանը, նման հանգամանքներում ,խաղատախտակին է դրված անձի կրոնը կամ հավատքը չբացահայտելու իրավունքը, որը ներառված է յուրաքանչյուր անձի forum internum շրջանակում։ Այս իրավունքը կրոնի և խղճի ազատության իրավունքի անբաժանելի մասն է կազմում։ Եթե [Կոնվենցիայի] 9-րդ հոդվածը մեկնաբանվի այնպես, որ անձին կարելի է որևէ կերպ պարտադրել բացահայտել իր կրոնը և հավատքը, ապա այդ հանգամանքը կհարվածի այն ազատության բուն էությունը, որի պաշտպանության համար ստեղծված է հենց 9-րդ հոդվածը (Սինան Իշիկն ընդդեմ Թուրքիայի, §42)։
Այսինքն, նույնիսկ եթե իրավական կառուցակարգը անուղղակի կերպով պարտադրում է անձին բացահայտել իր կրոնը և հավատքը, նման կառուցակարգը անիրավաչափ է։ Նշվածից բխում է, որ խնդրո առարկա իրավական դրույթները ոչ միայն անհամաչափորեն սահմանափակում են մտքի, խղճի և կրոնի ազատության իրավունքը, ինչպես նշվեց մեր հետազոտության առաջին բաժնում, այլ նաև խախտվում է այս իրավունքի իրականացմանը չմիջամտելու պետության նեգատիվ պարտավորությունը, քանի որ իրավական կառուցակարգը ուղղակիորեն և անուղղակիորեն պարտադրում է անձին բացահայտել իր կրոնը և հավատքը։
3. Իրավակարգավորման խտրական բնույթը
Նույն իրավակարգավորումը, որի մասին խոսվեց վերևում, բարձրացնում է նաև խտրականության մասին հարց։ Հայ առաքելական սուրբ եկեղեցին (ՀԱՍԵ) ակտիվ գործունեություն է իրականացնում բազմաթիվ պետական մարմիներում, այդ թվում նաև ոստիկանությունում, զինված ուժերում, քրեակատարողական հիմնարկներում, հանրակրթական հաստատություններում, և այլն, որտեղ ՀԱՍԵ-ն ունի հոգևոր պատասխանատուներ, ովքեր պարբերաբար կատարում են կրոնական արարողություններ։ Նման հանգամանքների ներքո հարց է բարձրանում, թե արդյոք աշխատողների՝ կրոնական կազմակերպությանը անդամակցության սահմանափակումները, օրինակ, Զինվորական ծառայություն անցելու մասին օրենքում, Ոստիկանությունում ծառայության մասին օրենքում և Քրեակատարողական ծառայության մասին օրենքում չեն կիրառվում խտրական եղանակով՝ երբ այդ սահմանափակումները կիրառվում են կրոնական կազմակերպության անդամների դեմ, սակայն չեն կիրառվում ՀԱՍԵ-ի անդամների դեմ։
Կան բազմաթիվ փաստեր այն մասին, որ անձանց փորձել է արվել ստիպել հրաժարվել իրենց կրոնական համոզմունքներից, կամ էլ նրանց ազատել են աշխատանքից տվյալ կրոնական կազմակերպությանը անդամակցելու կամ, նույնիսկ, հարելու համար։ Արձանագրվել են բազմաթիվ փաստեր հանրակրթական հաստատություններում դասատուների հավատաքննության, կրոնական համոզմունքի հիմքով աշխատանքի ընդունման կամ աշխատանքից հեռացնելու մասին։ Այս լույսի ներքո չի արձանագրված թեկուզ մեկ դեպք, երբ մեր կողմից նշված մարմիններում գերատեսչութուններում (ոստիկանություն, զինված ուժեր, քրեակատարողական հիմնարկներ, և այլն) աշխատանքից ազատելու մասին որոշում կայացվի ՀԱՍԵ-ի անդամակցության համար՝ այն էլ այն դեպքում, որ ՀԱՍԵ-ին անդամակցությունը նշված պետական մարմինների աշխատակիցների կողմից բացեիբաց խրախուսվում է։((Օրինակ, ըստ www.lurer.com լրատվական կայքի տարածած տեղեկության, «2015թ. Այրարատյան Հայրապետական թեմի ջրօրհնեքի Խաչքավորն է ՀՀ պաշտպանության նախարար Սեյրան Օհանյանը: Ծիսակատարության ավարտին Այրարատյան Հայրապետական թեմի առաջնորդական փոխանորդ գերաշնորհ Տեր Նավասարդ արքեպիսկոպոսը նորօծյալ խաչքավոր Սեյրան Օհանյանին հանձնեց օրհնված խաչը: Ներկաները աղոթք հղեցին առ Աստված Հայոց բանակի և սահմանապահ զինվորի համար»: Տեքստն ամբողջությամբ հասանելի է. http://lurer.com/?p=168771&l=am ))
Փաստ է, որ ՀԱՍԵ-ն որպես կրոնական միություն ունի դոմինանտ կարգավիճակ Հայաստանի Հանրապետությունում, որի բխում է, նախ և առաջ, հասարակության լայն աջակցությունից, երկրորդ, գործող Սահմանադրությամբ և օրենսդրական կարգավորմամբ։ Հասարակության լայն աջակցությունը ունի պատմական հիմքեր։ Ինչ վերաբերում է իրավակարգավորմանը, ապա 2016թ. դեկտեմբերին ընդունված Սահմանադրության 18-րդ հոդվածի համաձայն, Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է ՀԱՍԵ-ի, առաջին, որպես ազգային եկեղեցի հանդիսանալու հանգամանքը, երկրորդ՝ նրա բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգևոր կյանքում, ազգային մշակույթի զարգացման գործում և ազգային ինքնության պահպանման գործում։ Նման մոտեցումը հիմք է հանդիսացել, որ ՀԱՍԵ-ի որպես կրոնական կազմակերպության կամ միության և պետության հարաբերությունները կարգավորվեն առանձին օրենքով՝ Հայաստանի Հանրպետության և Հայաստանյաց Առաքելայկան Սուրբ Եկեղեցու հարաբերությունների մասինե ՀՀ օրենքով։ Սա բխում է նույն 18-րդ հոդվածի 2-րդ մասից, համաձայն որի Հայաստանի Հանրապետության և Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հարաբերությունները կարող են կարգավորվել օրենքով: Որևէ այլ կրոնական միության և պետության հարաբերությունները առանձին օրենքով չեն կարգավորվում, այլ կարգավորվում են մեկ ընդհանուր՝ Խղճի ազատության և կրոնակնա կազմակերպությունների մասին օրենքով։ Այդուհանդերձ, նույնիսկ այս օրենքի նախաբանում կրկին շեշտվում է ՀԱՍԵ-ի առանձնահատուկ կարգավիճակի մասին, իսկ օրենքի 6-րդ հոդվածում Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գործող կրոնական միությունները սահմանված են երկփեղկված կերպով՝ մի կողմից ՀԱՍԵ-ն իր ավանդական կազմակերպություններով, իսկ մյուս կողմից՝ մնացած կրոնական կազմակերպությունները։
Փաստը, որ ՀԱՍԵ-ն որպես կրոնական միություն ունի դոմինանտ կարգավիճակ Հայաստանի Հանրապետությունում և իսկ նրա դավանաբանությունը՝ պետական կրոնի կարգավիճակ, որպես այդպիսին չի հակասում մարդու իրավունքների սկզբունքներին։ Սակայն, նման հանգամանքը չի կարող օգտագործվել պետական մարմինների կողմից այլ կրոնական միությունների, կազմակերպությունների նկատմամբ խտրական վերաբերմունք ցուցաբերելու համար։ Մարդու իրավունքների կոմիտեն իր թիվ 22 Ընդհանուր Մեկնաբանությունում Դաշնագրի 18-րդ հոդվածը մեկնաբանելիս նշել է հետևյալը.
«Այն հանգամանքը, որ տվյալ կրոնը ճանաչված է որպես պետական կրոն կամ տվյալ կրոնը ընդունված է որպես պաշտոնական կամ ավանդական կրոն կամ որ դրա հետևորդները կազմում են հասարակության մեծամասնությունը, չի կարող հիմք հանդիսանալ Դաշնագրով սահմանված որևէ իրավունքի, այդ թվում նաև 18 և 27-րդ հոդվածներով սահմանված իրավունքների իմաստազրկմանը, և ոչ էլ կարող է խտրականության հիմք հանդիսանալ այլ կրոններին հարելու կամ էլ կրոնական համոզմունքներ չունենալու համար։ Մասնավորապես, այնպիսի խտրական միջոցներ, երբ պետական ծառայությունը սահմանափակված է միայն գերիշխող կրոնի ներկայացուցիչների համար, կամ երբ նրանց համար սահմանված են տնտեսական արտոնություններ կամ երբ հատուկ սահմանափակումներ են սահմանված այլ համոզմունքներ դավանելու հիմքով, չեն համապատասխանում կրոնի կամ համոզմունքի հիմքով խտրականության արգելքին կամ հավասար վերաբերմունքի երաշխիքին 26-րդ հոդվածի հիմքով»։((Մարդու իրավունքների կոմիտե, Ընդհանուր մեկնաբանություններ 22, հոդված 18 (քառասուն ութերորդ նիստ, 1993)։ Ընդհանուր մեկնաբանությունների և Ընդհանուր Հանձնարարականների ժողովածու ընդունված Մարդու իրավունքների պայմանագրի հիման վրա ստեղծված մարմինների կողմից։ ՄԱԿ, փաստաթուղթ թիվ HRI/Gen/1/Rev.1 35(1994)։))
Իրավաբանական գրականության մեջ, ինչպես նաև իրավակիրառ պրակտիկայում, խտրականության իրավական ձևակերպումը սահմանված է հետևյալ կերպ.
Խտրականությունը էապես նման իրավիճակում գտնվող անձանց նկատմամբ տարբերակված վերաբերմունքի դրսևորում է՝ առանց որևէ օբյեկտիվ հիմքերի և որևէ ողջամիտ բացատրության, այսինքն` երբ միջոցները չեն հետապնդում իրավաչափ նպատակ և չկա ողջամիտ համաչափություն միջոցների և հետապնդվող իրավաչափ նպատակի միջև։((Տե՛ս, օրինակ, (Վիրաբյանն ընդդեմ Հայաստանի թիվ 40094/05, ՄԻԵԴ, 02/10/2012, §199)։))
Հետևաբար, անհրաժեշտ է պարզել, թե արդյոք այն հանգամանքը, որ վերևում նշված օրենսդրական սահմանափակումները չեն կիրառվում ՀԱՍԵ-ի անդամների նկատմամբ, մինչդեռ կիրառվում են մնացած կրոնական միությունների անդամների նկատմամբ, ունի օբյեկտիվ հիմքեր, և թե արդյոք նման դեպքերում պահպանվում է համաչափության ունիվերսալ պայմանը։
Մեր կարծիքով սահմանափակումը կարող է ունենալ օբյեկտիվ հիմք, եթե դա պայմանավորված է տվյալ աշխատանքին ներհատուկ պահանջից։ Օրինակ, որևէ կրոնական միության հովանո ներքո գործող հոգևոր ճեմարանի դասախոսին կարող է առաջադրվել տվյալ կրոնական միության անդամ լինելու պահանջ, քանի որ դա կարող է պայմանավորված լինել տվյալ աշխատանքին ներհատուկ պահանջից։ Մինչդեռ անհասկանալի է, թե ինչու, ինչպես արդեն նշվել է վերևում, ոստիկանը չի կարող լինել որևէ կրոնական միության անդամ, եթե դա չի միջամտում նրա գործառույթների իրականացմանը։ Իհարկե, կարող են լինել դեպքեր, երբ տվյալ գերատեսչության աշխատակիցը անօրինական քայլերի է դիմում՝ պայմանավորված իր կրոնական որևէ միության անդամ լինելու հանգամանով, օրինակ՝ հովանավորչություն, հանցագործության փաստը թաքցնելը, պաշտոնեական կեղծիք կատարելը ի հոգուտ մեկ այլ անձի, ով նույն կրոնական միության անդամ է, կամ քարոզչության իրականացնելը հանրակրթական հաստատությունում, և այլն։ Սակայն նման իրավախախտումներին պետք է արձագանքել գոյություն ունեցող անհատական պատասխանատվության իրավական կառուցակարգերով (քրեական, կարգապահական, և այլն), այլ ոչ թե կիրառելով համընդհանուր, նախականխող (այլ կերպ՝ պրոֆիլակտիկ) բնույթի սահմանափակումներ։ Այդ դեպքում կապահովվի նաև համաչափության սկզբունքը։
Վերը նշվածի լույսի ներքո անհասկանալի է, թե ինչու ՀԱՍԵ-ի անդամ լինելը նույն ոստիկանի համար ոչ միայն չի արգելվում, այլ նույնիսկ խրախուսվում է։ Նշվածից կարելի է բխեցնել մեկ եզրահանգում. սահմանափակումները պայմանավորված չեն տվյալ աշխատանքին ներհատուկ պահանջներից, չեն հետապնդում այն նպատակը, որի համար կրոնական համոզունքների սահմանափակումները ըստ Սահմանադրության պետք է գործեն (հասարակական կարգ ու կանոնի, այլոց իրավունքների, պետական անվտանգության պաշտպանություն, հանցագործությունների բացահայտում, և այլն)։
Հետևաբար, ՀԱՍԵ-ի և կրոնական այլ միությունների անդամների նկատմամբ իրավակարգավորման տարբերակված եղանակը չունի օբյեկտիվ հիմք, չի հետապնդում իրավաչափ նպատակ, չի պահպանված անհատի և ընդհանուրի շահերի միջև ողջամիտ հավասարակշռութունը, անձի կրոնական ազատության անհամաչափ սահմանափակում է, որն անհրաժեշտ չէ ժողովրդավարական հասարակությունում։
4. ՀԱՍԵ սպասովորների հոգևոր ծառայությունը զինված ուժերում
Վերը նշված տարբերակված վերաբերմունքի և դրա հիմքում ընկած օբյեկտիվ հիմքերի բացակայության լույսի ներքո պետք է դիտարկել նաև հետևյալ իրողությունը։ Հայաստանի Հանրապետությունում գործում է «Այլընտրանքային ծառայության մասին» օրենք, որը կոչված է կարգավորելու ՀՀ քաղաքացու կողմից պարտադիր զինվորական ծառայությունն այլընտրանքային ծառայությամբ փոխարինելու հետ կապված հարաբերությունները։ Ըստ այդ օրենքի, գոյություն ունեն այլընտրանքային ծառայության երկու տեսակ՝ այլընտրանքային զինվորական ծառայություն և այլընտրանքային աշխատանքային ծառայություն։ Այլընտրանքային զինվորական ծառայությունն իրականացվում է զորամասերում՝ մարտական հերթապահության, զենք կրելու, պահելու, պահպանելու և օգտագործելու հետ չկապված ծառայություն իրականացնելու եղանակով։ Այլընտրանքային աշխատանքային ծառայությունն իրականացվում է զինված ուժերից դուրս։
Հայտնի է, որ Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու սպասավորները հոգևոր ծառայություն են իրականացնում ՀՀ զինված ուժերի համակարգում։ Ըստ «Ժողովրդավարություն հանուն համագործակցության» ՀԿ տվյալների, միայն 2016-թվականին մոտ 70 հոգևոր սպասավորներ ներկայումս հոգևոր ծառայություն են իրականացնում զորամասերում մինչև 5 տարի ժամկետով։ Ակնհայտ է, որ նրանք զորամասերում իրականացնում են այլընտրանքային ծառայություն՝ նրանց ծառայությունը կապված չէ մարտական հերթապահության, զենք կրելու, պահելու, պահպանելու և օգտագործելու հետ։ Այդուհանդերձ, նրանց հավաքագրումը չի կատարվում Այլընտրանքային ծառայության մասին օրենքով սահմանված կարգով։ Ծառայությունն իրականացվում է ՝ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի հրամանով, որն օրենքի կարգավորումից դուրս է։ Մյուս կողմից ակնհայտ է, որ նրանց ծառայությունը այլընտրանքային քաղաքացիական ծառայություն չէ, քանի որ ծառայությունն իրականացվում է զորամասերում։ Հետևաբար, հարց է ծագում, թե որ օրենքով են այդ անձինք իրականացնում հոգևոր, այլընտրանքային ծառայություն ՀՀ զինված ուժերում։ Եթե որպես կարգավորող իրավանորմ փորձենք հիմնվել «Հայաստանի Հանրապետության և Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու հարաբերությունների մասին» ՀՀ օրենքի 10-րդ հոդվածի վրա (որը վերնագրված է «Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու բարեխնամ գործունեությունը» և սահմանում է, որ ՀԱՍԵ-ն իրավունք ունի ունենալու մշտական հոգևոր ներկայացուցիչ զորամասերում), ապա դա կհակասի այդ օրենքի առարկային ու նպատակին, քանի որ նշված օրենքը վերաբերում է ՀԱՍԵ-ի և Հայաստանի Հանրապետության միջև հարաբերություններին, այլ ոչ թե այլընտրանքաին զինվորական կամ քաղաքացիական ծառայությանը։ Բացի այդ, 10-րդ հոդվածում խոսվում է զինված ուժերում ՀԱՍԵ-ի ներկայացուցիչ ունենալու, այլ ոչ թե զինվորական ծառայություն իրականացնելու մասին։ Հետևաբար, 10-րդ հոդվածը չի կարող հանդես գալ հոգևոր ծառայությունը որպես այլընրանքային զինվորական ծառայության տարատեսակ սահմանված լինելու իրավական հիմք։ Նմանապես, հնարավոր չէ պնդել, որ հոգևոր ծառաթյունը որպես այլընտրանքային զինվորական ծառայության տարատեսակ սահմանված է Այլընտրանքային ծառայության մասին օրենքի համաձայն, քանի որ այդ օրենքում նման բան ուղղակիորեն սահմանված չէ։
Վերը նշվածից կարելի է եզրահանգել, որ ՀԱՍԵ-ի սպասավորների հոգևոր ծառայությունը զինված ուժերում օրենքով չնախատեսված գործունեություն է՝ այսինքն՝ անօրինական է։ Ավելին, ՀԱՍԵ սպասավորների ծառայությունը զինված ուժերում իրականացվում է տարբերակված եղանակով, որի համար որևէ ողջամիտ բացատրություն մինչ այժմ չի ներկայացվել։ Ըստ վերը նշված իրավաբանական սահմանման, նման կարգավորումը ևս կարող է բարձրացնել խտրականության մասին հարց։
1. Առաջարկում ենք ստորև բերված օրենքների համապատասխան հոդվածներում առկա կրոնական կազմակերպություններին անդամակցության սահմանափակումները վերացնել:
2. Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցու միաբանները ՀՀ Զինված ուժերում պարտադիր զինվորական ծառայությունը կարգավորել ՀՀ Զինապարտության մասին և ՀՀ Այլընտրանքային ծառայության մասին օրենքներին համապատասխան, դրանով վերականգնելով ՀՀ Սահմանադրության հոդված 14-ի 3-րդ կետի պահանջը` «Յուրաքանչյուր քաղաքացի պարտավոր է oրենքով uահմանված կարգով մասնակցել Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանությանը»:
Արա Ղազարյան | իրավաբան
Ստեփան Դանիելյան | «Համագործակցություն Հանուն Ժողովրդավարության Կենտրոի» նախագահ
