Հայ առաքելական եկեղեցին դեռև մի քանի տարի առաջ քաղաքական հեղինակություն էր վայելում, որը նա կորցրեց 2018-ի իշխանափոխությունից հետո: Դարեր շարունակ ՀԱԵ-ն ծառայել որպես գործիք տարբեր կայսերությունների համար, ապա հայ ազգայնականության, ի վերջո՝ անկախ Հայաստանի օլիգարխիական կապիտալիզմին: Իշխանափոխությունից հետո, անշուշտ, եկեղեցին պահպանում է իր կարևոր ծիսական դերը, սակայն հանրային ոլորտից, նա ուրվականի նման չքվեց: Ինչո՞ւ այդպես ստացվեց։
Գաղտնիքը, թերևս ՀԱԵ-ի խորքային աշխարհիկ բնույթն է, և աշխարհիկ ոլորտի ամեն մի փոփոխություն, եկեղեցում ճգնաժամ է հարուցում: Եկեղեցին դարձել է անընդունակ կրոնական կյանքի, և անկարող է լինել քաղաքացիական հասարակության կողմերից մեկը: Ջան Միլբանկը գրում է. «Եկեղեցու անընդունակությունը լինել եկեղեցի (ըստ նախնական իմաստի՝ հավատացյալների ժողով), վանքերում պահպանել «ավետարանական կանոնը» և դա տարածել ծխականների վրա, …ստեղծեց բարոյական վակուում …»:
Հայաստանն աշխարհից կտրված չէ, մենք ապրում ենք հարափոփոխ մի քաղաքակրթության մեջ, որը նույնպես գաղափարական որոնումների մեջ է և տեղի ունեցող գաղափարական, քաղաքակրթական բանավեճերը մեզ նույնպես վերաբերում են։
Մեր ներկան վերաիմաստովորող մտածողներից է բրիտանացի աստվածաբան, Նոթինգհեմի համալսարանի պրոֆեսոր, «քրիստոնեական սոցիալիզմի» տեսության գաղափարախոս Ջան Միլբանկը։
Ժամանակակից աշխարհում կարելի է նկատել աշխարհիկ մտքի հետաքրքրության աճը դեպի աստվածաբանության, կրոնի և առհասարակ հոգևոր խնդիրների, ինչը հաճախ բնութագրում են որպես «սոցիալական տեսությունների մեջ աստվածաբանական շրջադարձ»:
Աշխարհիկ հասարակություններում մարդը պատկանում է աշխարհիկ քաղաքակացիական հասարակությանը, իսկ կրոնը մարդու անհատական գործն է: Այդպիսի հասարակությունը բնորոշվում է աշխարհիկ և կրոնական ոլորտների չդադարող հակամարտությամբ, իսկ աստվածաբանությունը պետք է այդ վիճակին հարմարվի: Հետաշխարհիկ աշխարհում, ենթադրվում է, որ այդ հակադրությունը կանհետանա, և կրոնը կվերադառնա հարային տարածություն((Узланер Дмитрий. Введение в постсекулярную философию // Логос # 3 (82) 2011. – C.3)):

Ընդունված է համարել, որ մենք դեռ ապրում ենք աշհարհիկ (սեկուլյար) հասարակությունում, բայց արդեն շատ փիլիսոփաներ և աստվածաբաններ խոսում են հետաշխարհիկ հեռանկարի մասին:
Անսպասելիորեն աշխարհիկ միտքը բացահայտում է ոչ միայն կրոնական ավանդույթների մեջ իմաստների հսկայական պաշար (սա Յուրգեն Հաբերմասի թեման է), այլև իր տեսություններում հայտնաբերում է աստվածաբանական չափումը: Հենց քաղաքացիական հասարակության ամենահայտնի տեսաբան Յուրգեն Հաբերմասը սկսեց խոսել հետաշխարհիկության հեռանկարի մասին: Աշխարհիկությունը դառնում է խնդրական: Այն խնդրականացողներից մեկը Ջոն Միլբանկն է, ով, առանց չափազանցության, մեր ժամանակի ամենամեծ և հետաքրքիր աստվածաբաններից մեկն է: Նա նոր «արմատական ​​ուղղափառություն» աստվածաբանական շարժման առաջնորդն է և հիմնադիրը:

Հանրահայտ է Ջոն Միլբանկի և Սլավոյ Ժիժեկի համատեղ գրված գիրքը, որը կոչվում է «Քրիստոսի հրեշայնությունը»((Slavoj Žižek and John Milbank. The Monstrosity of Christ: Paradox or Dialectic? Cambridge, MA: MIT, 2009. 416 p.)), որտեղ քրիստոնեական օրթոդոքսը և նեոմարքսիստը բանավիճում են աստվածաբանական հարցերի շուրջը:

Ջ. Միլբանկի առավել կարևոր աշխատությունն է «Աստվածաբանությունը և սոցիալական տեսությունը. Աշխարհիկ մտքից անդին» գիրքը((Milbank, John. Theology and Social Theory: Beyond Secular Reason. Oxford, UK, Cambridge, US: Blackwell, 1990.)): Այս գրքում Միլբանկը կասկածի տակ է առնում համընդհանուր Բանականություն մասին արևմտյան բնազանցությունը: Ըստ նրա, ցանկացած «գիտության» հետևում կանգնած է առասպելը՝ հավատի ներկայացման որոշակի խորհրդանշական ձև, որ տալիս է արժեքային կողմնորոշում: Համապատասխանաբար, «աշխարհիկ դիսկուրսը» ևս «աստվածաբանություն» է։ Ջոն Միլբանկի գրում է, որ ժամանակակից հասարակությունում, շուկայի աճող անարխայի պայմաններում, որին աջակցում են ավտորիտար պետությունները, անհատները չունեն միասնական նպատակներ և ձգտում են միայն իրենց սուբյեկտիվ անհատական ընտրությանը:

Ջան Միլբանկը կոնֆեսիոնալ աստվածաբան չէ, այլ՝ էկումենիկ, սակայն իրեն համարում է անգլիկան եկեղեցու անդամ: Որպես աստվածաբան նա ժամանակակից փիլիսոփայական մտքի հետ երկխոսության մեջ է գտնվում, այսինքն Ժիժեկի հետ պատրաստված համատեղ գիրքը բացառություն չէ: Մասնավորապես, «Աստվածաբանությունը և սոցիալական տեսությունը. Աշխարհիկ մտքից այն կողմ» գրքում նա դեկոնստրուկցիայի՝ վերակազմավորման է ենթարկում «աշխարհիկ դիսկուրսը», հասկանալու համար, թե որտեղից հայտնվեց «աշխարհիկության» ժամանակակից ըմբռնումը, արդյո՞ք մեզ ընդամենը չի թվում, որ ապրում ենք «աշխարհիկ աշխարհում»: Նա ֆունդամենտալիստ չէ, ով ձգտում է կործանել «աշխարհիկ աշխարհը», բայց դեմ է եկեղեցու և աստվածաբանության հարմարեցումը «աշխարհիկ աշխարհին»:

Ընդունված է համարել, որ մենք ապրում ենք աշհարհիկ (սեկուլյար) աշխարհում, բայց արդեն շատ փիլիսոփաներ և աստվածաբաններ խոսում են հետաշխարհիկ հեռանկարի մասին:

Աշխարհիկ աշխարհում, մարդը պատկանում է աշխարհիկ քաղաքակացիական հասարակությանը, իսկ կրոնը մարդու անհատական գործն է: Այդպիսի հասարակությունը բնորոշվում է աշխարհիկ և կրոնական ոլորտների չդադարող հակամարտությամբ, իսկ աստվածաբանությունը պետք է այդ վիճակին հարմարվի: Հետաշխարհիկ աշխարհում ենթադրվում է, որ այդ հակադրությունը կանհետանա և կրոնը կվերադառնա հանրային տարածություն((Узланер Дмитрий. Введение в постсекулярную философию // Логос # 3 (82) 2011. – C. 3)):

Միլբանկն իր դատողությունները սկսում է այն պարզ դրույթից, որ կար ժամանակ, որ «աշխարհիկը» չկար: Կար միասնական քրիստոնեության երկու չափում եկեղեցին, ակսինքն sacerdotium-ը՝ սրբազանությունը և regnum-ը՝ թագավորությունը: Կար նաև «աշխարհիկություն»՝ Saeculum ժամանակային տևողություն մեղանչելու և փրկության՝ էսխատոնի միջև: Նշանակվում է «աշխարհիկը» պետք է ստեղծվեր ինչպես տեսությունում և պրակտիկայում:

Ջան Միլբանկը գրում է. որ ժամանակակից միտքը «մեկնաբանում է աստվածաբանական վերափոխումը, որը տեղի է ունեցել արդիության ի հայտ գալու դարաշրջանում, որպես իրական «բարեփոխում», որը իրագործել է քրիստոնեության նպատակը. դարձնել հոգևորը զուտ հոգևոր, որը չի խառնվում հասարակական գործերին, իսկ հանրայինը դարձնել աշխարհիկ, որը չունի նախապաշարումներ մասնավորի նկատմամբ: Այնուամենայնիվ, նման մեկնաբանությունն անհեթեթ է, քանի որ ենթադրում է, որ այս նոր աստվածաբանությունը պարզապես վերադարձրել է քրիստոնեությունը իր իրական էությանը՝ հանելով աշխարհիկ ազատ շուկայի գործառույթների վերաբերյալ որոշ նյարդայնացնող և ոչ պատշաճ սահմանափակումները, մինչդեռ իրականում այն ​​հաստատեց իշխանության ու գիտելիք բոլորովին այլ ըմբռնում, և ստիպված եղավ հորինել «քաղաքականը» և «պետությունը»՝ նույն կերպ, ինչպես հորինեց «մասնավոր կրոնը»»:

Ուշ միջնադարում տեղի ունեցած իմացության հարացույցի փոփոխությունը Ջ.Միլբանկը և նրա կողմնակիցները համարում են ոչ թե որպես անկախ տեսություն, այլ որպես հին, աստվածաբանական հարացույցի աղավաղման արդյունք, և հետևաբար, հարկավոր է կրկին վերադառնալ նախնական ուղղափառ հարացույցին: Այս շեղումը, ըստ Ջ.Միլբանկի, պայմանավորված էր աստվածաբանության մեջ նոմինալիստական ​​և կոնցեպտուալ ուղղությունների ազդեցությամբ: Այս ազդեցության շրջանակներում ամրապնդվեց Դունս Սկոտի տեսակետը ունիվերսալների՝ համընդհանուր գաղափարների վերաբերյալ, որոնք, ըստ նոմինալիստների, գոյաբանական նշանակություն չունեն և գոյություն ունեն միայն իրերից հետո (post res): Համընդհանուր գաղափարների ժխտումը, ի թիվս այլ բաների, նշանակում էր բանականության և հավատքի իրավասությունների հիմնարար տարանջատում`միտում, որի դեմ Թոմաս Աքվինացին պայքարում էր իր «Աստվածաբանության հանրագումարում»: Թոմաս Աքվինացին հարցնում է, թե է՞լ ինչու Արարիչը մարդուն պետք է տար բանականություն, եթե այն անօգուտ է աստվածաճանաչողության համար, այսինքն, ժամանակակից լեզվով ասած, նա չի ընդունում նոմինալիստական բաժանումը՝ բանականություն աշխարհիկ գործերի համար, հավատք՝ այնաշխարհիկի:

Ըստ Ջ.Միլբանկի օրթոդոքսիան՝ ուղղափառությունը առաջին հերթին նշանակվում է, որ ամեն մի արարածի մեջ կա Աստվածային էություն և առանձին իրերը նրան նույնքան հասանելի են, որքան ընդհանուր գաղափարը: Ասենք, մարդուն հասկանալի է ոչ միայն անհատական շահը, այլ նաև՝ համընդհանուրը: Ըստ նրա, նոմինալիզմի հարացույցը սեպ խրեց քրիստոնեության և քրիստոնեական աշխարհի միջև:

Ջ.Միլբանկը գրում է. «Այն փաստը, որ հատկապես եկեղեցին սկսում է ձեռք բերել ժամանակակից աշխարհիկության գծեր՝ իրավական ձևականացում, ռացիոնալ գործիքայնություն, ինքնիշխան կառավարում, պայմանագրային տնտեսական հարաբերություններ, մեզ մտածելու տեղիք է տալիս: Հենց եկեղեցու անընդունակությունը լինել հատկապես եկեղեցի, պահպանել «ավետարանական կանոնը» վանքերում և այն տարածել ծխականների վրա, …ստեղծեց այն բարոյական վակուումը, որը regnum՝ թագավորությունն ինքն իրենով չէր կարող «լցնել», քանզի զուտ քաղաքական իդեալները քրիստոնեության կողմից կիսով չափ ոչնչացվել էին:»(( Джон Милбанк, Политическая теология и новая наука политики /Логос , 4 (67) 2008,  с. 44-45:)):

Առաջին ոլորտը, որ հայտարարեց իր անկախությունը աստվածաբանությունից, դա «քաղաքական գիտությունն» էր: Հուգո Գրոցիոն համարում էր, որ «բնական իրավունքը», համաձայն որի հաստատվում են ինքնիշխանության և սեփականության իրավունքները, կարող են ճանաչվել etsi Deus non daretur (կարծես Աստված չի եղել) սկզբունքի համաձայն: Կարելի է հիշել նաև Մաքիավելուն, Հոբսին, Սպինոզային և այլոց, որոնց տեսությունները նույնպես աստվածաբանությունից անկախ են: Հետագայում, «քաղաքական գիտության» օրինակով, հայտնվեցին այլ գիտություններ: Այսպիսով, աշխարհիկը սկզբում եղել է որպես տեսություն, իսկ հետո միայն իրագործվել գործնականում:
Ջոն Միլբանկը ոչ միայն հետազոտում է արդիականության ծագումը, այլև սուր քննադատության է ենթարկում ժամանակակից կապիտալիզմի բարոյական և քաղաքական հիմքերը:

Ժամանակակից կապիտալիզմի գաղափարական հիմքը լիբերալիզմն է, որի սկզբունքն է՝ թույլատրված է ամեն ինչ, ինչ արգելված չէ: Այն բացասական ազատություն է, որովհետև մարդուն չի կողմնորոշում, թե ի՞նչ անել, այլ միայն ի՞նչ չանել: Լիբերալիզմն, անշուշտ, հիմնվում է անտիկ և քրիստոնեական արժեքների վրա: Այն ոչ մի նոր արժեք չի հնարել: Այն պարզապես անկարևոր արժեքները, ըստ Ջ.Միլբանկի, հայտարարել է կարևոր: Ըստ նրա, լիբերալիզմը կարևոր է ոչ թե հանրային արդարության, այլ անհատի ազատ ընտրության համար, ինչպես էլ այն չազդի առաջինի վրա: Այն բարձրագույն արժեք է հայտարարում կենտրոնացված իշխանությունը և տնտեսական ազատ շուկան:

Ըստ նրա, վերջին տասնամյակներին Արևմուտքում ձևավորվել են երկու հիմնական քաղաքական թևեր՝ աջ և ջախ լիբերալիզմը: Պատմականորեն լիբերալիզմի երկու «դեմքերը» հակամարտել են միմյանց հետ: Ձախակողմյան լիբերալները կոչ էին անում պետությանը պաշտպանել ժողովրդին աջակողմյան լիբերալներից , այսինքն պաշտպանել ազատշուկայական ռադիկալիզմից, մինչդեռ աջակենտրոն լիբերալները պաշտպանում էին ընտանիքի ու ազգի ավանդական արժեքները լիբերալիզմի ձախ թևի կողմից հռչակված մուլտիկուլտուրալիզմից և էմանսիպացիայից՝ ազատագրումից:

Այսինքն, կան «աջ լիբերալներ», որոնք հռչակում են տնտեսական և քաղաքական բացասական ազատություն և կան «ձախ լիբերալները», որոնք հռչակել են մշակութային և սեռական բացասական ազատություն: Հիմա այդ երկու թևերը մերձեցել են, ձախերը դարձել են տնտեսական նեոլիբերալիզմի պաշտպաներ, իսկ աջերը ընդունել են մշակութային լիբերալիզմի դրույթները: Բոլորը պետք է առաջարկեն գիտական «օբյեկտիվություն» տեխնոլոգիական վերահսկողության տեսքով, ինչպես նաեւ բացարձակ եւ բացարձակապես կամայական ազատ ընտրության ազատություն: Ըստ Ջ. Միլբանկի, այն չգիտի, թե ինչպես կարելի է հաշտվել այս երկու շեշտադրումների հետ։ Դրանով, ըստ նրա, նրանք դավում են սատանայի հետ, հանդես գալով որպես իշխանության պաշտամունք (cult of power)((Джон Милбанк: «Христианство возродится только в том случае, если будет стараться всё заново переосмыслить по-христиански…» // Государство, Религия, Церковь в России и за рубежом. – 2013 – №3. С. 285-290.)):

Միլբանկը երազում է այնպիսի աշխարհի մասին, որը հաղորդություն ունի տրանսցենդենտալի (վերանցականի) հետ, որի մեջ չկա ոչ նյութապաշտություն, ոչ գործիքային միտք, ոչ ինքնանպատակ աշխատանք։
Ջոն Միլբանկը համոզված է, որ քրիստոնեությունը կվերածնվի միայն այն դեպքում, եթե նա փորձի վերանայել ամեն ինչ նորովի՝ քրիստոնեական ձեւով. Բնություն, բնական գիտություններ, սոցիալական գիտություններ, արվեստ, այսինքն `ամեն ինչ((Նույն տեղում)):