Սուչավայի հայկական եւ ոչ միայն հայկական եկեղեցիներից ու վանքերից ամենահռչակավորը Հաճկատարն է, որն անվանվել է Եվրոպայի մուրազատու Սուրբ Կարապետը: Հաճկատարի վանքի այս հռչակը լավագույնս արտահայտվել է հենց նրան տրված հաճկատար բնորոշման մեջ:
Հաճկատար բառի, որպես վանքի տրված առաջին բնորոշումը գտնում ենք Կիլիկյան Հայաստանի Արքակաղնի անվանվող վանքի մեջ: Ինչպես գրում է Հ. Ղեւոնդ Ալիշանը. «Կոչէր մենաստանս այս եւ Խճկտոր, թուի Հաճկատար, յորմէ գուշակի եւ եկեղեցւոյն նուիրեալ գոլ Ս.Աստուածածնի, զի սովորաբար Տիրամօր ընծայի մակդիրն Հաճկատար»:

Ինչպես տեսանք, Արքակաղնի վանքին տրված Հաճկատար անվանումը ավելի շատ Ալիշանի բնորոշումն է: Իրականում այն անվանվել է «Խճկտոր»: Ալիշանի իսկ բերած վկայակոչման մեջ ասվում է, որ երբ 1203 թ. վախճանվում է Գրիգոր Զ Ապիրատ կաթողիկոսը, թաղվում է այս վանքում. «Դնի ի Սուրբ Խճկտոր, զոր ուխտն Արքակաղանին կոչեն»: Խճկտորը Ալիշանը թեեւ մեկնաբանում է Հաճկատար, սակայն այն կարող է լինել նաեւ Խաչկատար բառի ժողովրդա-բարբառային ձեւը: Ինչպես կտեսնենք, Հաճկատարը անվանվել է նաեւ Խաչկատար: Այսպիսով, Հաճկատար, Խնդրակատար բառերը նույն իմաստը, խորհուրդն ու գործառույթն ունեն:

Սուչավայում 1512 թ. հիմնված Ս.Աստվածածին վանքին տրված անվանումը որ առաջին հերթին Հաճկատար է եղել, հիմնավորվում է այն հանգամանքով, որ այս վանքը Ռումինիայում ժառանգորդն է ընկալվել Լվովի Ս. Աստվածածին հայոց վանքի, որը եւս Հաճկատար է անվանվել:

Ինչպես ասացինք, Սուչավան սկզբնապես հոգեւոր մի հովվության վիչակ էր Լվովի թեմի կազմում եւ հետո է դառնում առանձին թեմ, եւ նույն Սուչավայում հաստատված հայերի մի զգալի մասը եկել էր հենց Ուկրաինայից ու Լեհաստանից, իրենց հետ բերելով հիշողությունը Լվովի Հաճկատար անվանվող վանքի: Այս երկու վանական հաստատություններին իրար կապող հոգեւոր ընդհանրություն էր նաեւ այն, որ երկուսն էլ համարում էին անեցիների շառավիղների կառուցած վանքերը:

Ս. Հաճկատարի վանքի հիմնադրման մասին մեզ է հասել գեղեցիկ մի ավանդություն, որը պատմվել է երկու տարբերակով: Համաձայն այս ավանդության առաջին տարբերակի, Սուչավայի Ս.Հաճկատար վանքի հիմնումը կապվում է Տոնավագ, ռումին ավանդությամբ՝ Դրըգան Դոնովակի անունով մի եզնավաճառի հետ, ով Վիեննա եզները վաճառելու տանելու ճանապարհին գիշերում է այն բլուրին, որի վրա այժմ Հաճկատար վանքն է: Ասվում է, որ գիշերը երազում նա տեսնում է մեղեդիներ երգող հրեշտակներին ու հոգեւոր զմայլման մեջ արթնանալով ուխտ է անում, որ եթե գործերը հաջող ընթանան, այդ տեղում մի վանք կկառուցի: Նա Վիեննայում բավականին հաջող ձեւով է վաճառում իր տարած անասունները եւ համաձայն իր կատարած ուխտի, կառուցում է այս վանքը:

Այս ավանդության երկրորդ տարբերակով ասվում է, որ Տոնավագ մականունով երկու եզնավաճառ եղբայրներ՝ Աստվածատուր (Բոգդան) եւ Տրական, անցնելով այդ կողմերով, գիշերում են այն տեղում, որտեղից հիմա երեւում է Հաճկատարի եկեղեցու գմբեթը: Նրանք երկուսն էլ երազում տեսնում են, որ իրենց գործերը հաջող ընթանալով մի եկեղեցի են կառուցել երեւացող բլրին: Առավոտյան արթնանլով, եղբայրները տեսնում են, որ եկեղեցու հիմքերը գցվել են եւ նույն տարում նրանք կառուցում են այս վանքը:

Ի հիշատակ որպես ուխտի կատարում 1512 թ. հիմնված այս վանքի, եկեղեցու գավթի ճակատի 1896 թ. արձանագրությունում ասվում է.«Ըստ հին աւանդական գրեանց ապացուցմանց հիմնեալ եղեւ հրաշագործ սուրբ տաճարիս Տօնովագ անուամբ բարեպաշտէ մը, թուականին քրիստոսի 1512-ին եւ նորոգեցաւ արդեամբ ազգային յիշատակաց լեալ բարեպաշտից 1896 թւին»:

Հաճկատարի հիմնադրման ավանդությունը ցույց է տալիս, որ այն ոչ միայն ուխտակատար վանք է, այլեւ ինքը իր հերթին հանդիսանում է կատարված ուխտի Տոնավագ եղբայրների տված խոստման արդյունք: Այսպիսով, ինքը լինելով կատարված ուխտի արդյունք, իր հերթին դարձել է ուխտակատար:

Ինչպես գրում է Սիրունին. «Հաճկատարը ուրեմն ուխտի մը պտուղն է եւ ուխտավայր մը կմնա սերնդե սերունդ ահա չորսուկես դարե ի վեր: Վանքը նվիրված է Ս. Ատվածածնին, բայց ուխտավորները զայն Հաճկատար կճանչնան, առանց գիտնալու նույնիսկ բառին ստուգաբանությունը, առանց հետաքրքրվելու նույնիսկ, թե Խաչկատա՞ր կամ Հաճոյակատա՞ր եղած է անոր սկզբնական ձեւը»: Այս առումով հատկանշական է հատկապես Մինաս Բժշկյանի գործը, ուր վանքը հիշվում է իր այս երեք անվանումներով.«Սուրբ Խաչկատար կամ Հաճկատար է վանք հայոց փոքր ինչ հեռի ի քաղաքէն, յարեւելեան կողմն շինեալ ի վերայ բլրոյ, որ յառաջագոյն անուանէր Խնդրակատար Սուրբ Աստուածածին»:

Հաճկատարում գտնվող մի շարք սրբանկարների վրա, որոնք կատարվել են ԺԹ-րդ դարի առաջին կեսին եւ այժմ էլ կախված են այնտեղ, այս վանքն անվանվում է Խաչկատար: Այս սրբանկարները վանքին են նվիրել այստեղ եկող ուխտավորները, ուստի կարելի է ենթադրել, որ Հաճկատարն անգամ ԺԹ-րդ դարում հայտնի է եղել նաեւ Խաչկատար անվանմամբ, ինչպես որ այս մակագրություններում է ասվում.«Ի դուռն Խաչկատար Սուրբ Աստուածածնին»:

1882 թ. այստեղ այցելած արեւմտահայ մտավորական Գաբրիել Էզաճյանը համանման ձեւով գրել է. «Թերեւս պարտ է լինիլ Խաչկատար»: Լ. Բաբայանն էլ գրում է. «Այդ վանքը կոչվում է Ս. Հաճկատար, որ նշանակում է հաճոյակատար կամ Խնդրակատար»:

Վանքը երկու մուտք ունի՝ մեկը ընդհանուր դարպասը, որից ներս գտնվում է նաեւ ուխտավորների կացարանը, իսկ երկրորդ մուտքը տանում է դեպ ուխտավորական բլուրն, որը ելնում են ծնկաչոք:

Ուխտավորական այս ճանապարհը խնդրակատար եւ հաճկատար ճանապարհն է[10], որի սկզբին մի սալ քար է դրված եւ այնտեղից ճանապարհը կանաչ մի արահետով տանում է դեպ վեր: Ճանապարհի այս սկզբնակետին գետնին դրված է Հաճկատարի եկեղեցու թիթեղյա մանրակերտը, որի ներսում ուխտավորները վառում են իրենց մոմերը, որոնք որպես բարեխոսություն են վառվում նրանց վեր ելած ճանապարհին:
Դեպ վանքի պարիսպը տանող ճանապարհին կան մի քանի փոքր թմբեր, որտեղ դարձյալ մոմեր են վառվում: Ուխտավորները ծնկաչոք այսպես ելնում են եւ երկու անգամ պտտվում վանքի շուրջը եւ ներս մտնում եկեղեցի:

Պարսպից ներս, մուտքի մոտ հայկական ոճավորմամբ մի խաչքար է, որի մոտ եւ ուխտավորները մոմեր են վառում: Եկեղեցու ավանդատան կողմից բացված դռներից մեկը, որն այժմ փակ է հին մետաղյա նիգով, իր վրա կրում է ուխտավորների տարբեր տարիներին կատարած մակագրությունները բարեխոսական տարբեր խնդրանքներով:

Հաճկատարը ժամանակին եղել է կուսանաց անապատ, իսկ Զամկան՝ տղամարդկանց մենաստան, եւ Հաճկատարի բակում գտնվում են շիրիմները մի քանի միանձնուհիների, որոնց շուրջը եւս ուխտագնացությունների օրերին մոմեր են վառվում, իսկ տապանաքարերը պատում են մետաղադրամներով:
1693 թ. առաջ լատիներեն գրած մի վավերագրում ասվում է. «Սուչավայի հարավային կողմը, քառորդ մղոն հեռու, կա հայ կուսանոց մը, ուր խաղաղության ժամանակ կապրին 40 կույսեր կամ այրիներ այս կուսաստանի եկամտով: Ամենքը կապրին ըստ հին սովորությանց՝ առանց պարտավորիչ կանոն կամ իրական ուխտ ունենալու բայց ամենայն ջերմեռանդությամբ եւ համեստությամբ»: Եկեղեցու մուտքի դռան ռումիներեն գրված է Hajigadar: Համանման ձեւով ռումինական վավերագրերում Հաճկատարն անվանվել է Միտուկոլ Արմենեակ՝ Հայոց վանք:

Եկեղեցու ներսում գտնվում են մի շարք սրբանկարներ, որորնք ԺԸ-ԺԹ-րդ դարերից են եւ ներկայացնում են Բարեխոսության ու Տիրամայրը Մանկան հետ թեմաները:
Եկեղեցու գավիթը ավելի ուշ է կառուցվել եւ գավիթից ներս մտնելով եկեղեցու հին դռնով, թվում է, թե վիմափոր մի այր ես մտնում: Եկեղեցին կառուցված է բլրի գագաթին, որտեղից որոշակիորեն փորված է դեպի բլրի խորքը:
Ըստ հայկական ընդունված կանոնի բեմի դիմաց աջ եւ ձախ կողմերում Հայոց աշխարհի առաջին երկու լուսավորիչների՝ Ս. Թադեոս եւ Ս. Բարդուղիմեոս առաքյալների պատկերներն են:

Եկեղեցու բեմի դիմաց գտնվող երկու գլխավոր հիմնասյուներն իրար կապող կամարի որմնանկարին պատկերված Տրդատ թագավորի մկրտությունը: Սուչավայում այս պատկերը ներկայացնում է կաթոլիկ, ուղղափառ եւ հայկական ավանդույթների միախառնումը, ուր պատկերված է հայոց Տրդատ արքան միջնադարյան ասպետների ու խաչակիրների հանդերձներով: Նրա սաղավարտը պահել են հին հռոմեացի լեգեոներներին հիշեցնող զինվորները: Տրդատ թագավորը պատկերված է արքայական ընտանիքի եւ հայոց ավագանու հետ միասին: Քիչ հեռվում արքայական նժույգներն են կենդանիորեն ծառս եղած: Կամարի աջ եւ ձախ կողմերում Քրիստոսի անձեռակերտ պատկերն է փշե պսակով: Այն թեեւ ուղղափառ աշխարհի եկեղեցական պատկերների մասն է, այս համատեքստում սակայն ստուգաբանվում է մաեւ ազգային շրջանակում, կազմելով թեմատիկ մի երրորդություն Ս. Թադեոս ու Ս. Բարդուղիմեոս առաքյալների եւ Տրդատի մկրտության պատկերների հետ՝ ներկայացնելով հայոց աշխարհի լուսավորիչներին, Աբգար թագավորի հավատքը եւ Տրդատի դարձը՝ Հայաստանում քրիստոնեության առաքելական քարոզությունից մինչեւ պետականորեն ընդունումը:

Պետք է նշել, որ Հաճկատարի եւ թե ընդհանրապես Սուչավայի վանքերի ու եկեղեցիների սրբանկարները եւ եկեղեցական սպասքը համապատասխան ջերմեռանդ մակագրություններում նվիրել են վանք եկած ուխտավորները, այս մասին Լ. Բաբայանը գրում է. «Վանքն ունի բաւական հարստութիւններ, որ նուիրել են նրան զանազան ժամանակներում ուխտաւոր հիւանդները»:

Հաճկատարի նշանակալից սրբություններից է 1244 թ. թվագրվող եւ Տաթեւում պատրաստված զանգը, որն հիմա մի տաղավարի ներքո կախված է վանքի բակում: Զանգի վրայի արձանագրությունում ասվում է. «Յիշատակ է կեդղաթացի Առաքէլի որդի Սիմէոնի Սուրբ Դադեվու վանաց: Թուականի ՌՄՂԳ՝ 1244 թ. մարտ ամսոյ 5-ին»:

Հայտնի չէ, թե այս զանգը ինչպես է հայտնվել Հաճկատարում: Գալփագյանը զանգի մասին գրում է, թե Ս. Սիմեոն եկեղեցու շրջափակում «Գերեզման մը փորելու պահուն գտնուեր է զանգակ մը հետեւեալ արձանագրութեամբ» եւ բերում է հիշյալ արձանագրությունը: Ս. Սիմեոն եկեղեցին հռչակված է եւ իր նշանավոր զանգակատնով, որն ինչպես արդեն ասացինք, անվանվում էր Կարմիր աշտարակ: Նաեւ այստեղ էր Սուչավայի հայկական գերեզմանոցը: Ուստի կարելի է ենթադրել, որ այս զանգը որպես Սյունյաց աշխարհից բերված նվիրական մի մասունք նախատեսված է եղել այս աշտարակի համար, գտնվել է եկեղեցու տարածքում եւ վերստին ի հայտ է եկել այնտեղ գերեզման փորելիս, երբ այս տարածքը դարձվել էր քաղաքի հայկական գերեզմանոցը:

Անհրաժեշտ է նշել, որ Հաճկատարը հրաշագործ է համարվել եւ համարվում ոչ միայն հայերի, այլ թե ռումինացիների եւ թե ընդհանրապես շրջակա մյուս բնակավայրերի քրիստոնյաների համար: Այսպես, Ա. Ալթունյանը 1877 թ. գրում էր. «Ունի ուխտաւորաց սենեակներ, խիստ անոյշ ջուր մը, որոյ նմանը չկայ քաղաքին մէջ: Այս վանքը հրաշագործ ըլլալու համբաւ մը կը վայելէ, ուր ոչ միայն հայերը, այլեւ օտարազգիք ալ կգան բժշկութիւն գտնելու»:

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ
1. Պետրոս քահանա Մամիկոնյան, Ռումինահայոց ներկայն եւ ապագան, Կալաց, 1895:
2. Հ. Ղ. Ալիշան, Սիսուան կամ Լեւոն Մեծագործ, Վենետիկ,1885:
3. Լ. Խաչիկյան, Հայերը հին Մոսկվայում եւ Մոսկվա տանող ճանապարհների վրա, «Բանբեր Մատենադարանի», հմ.13, Երեւան, 1980:
4. Հ. Ճ. Սիունի, Հայ եկեղեցին ռումեն հողի վրա, Նիկոլա Յորգա, Սբ. Էջմիածին, 1966:
5. Ս. Գօլանճեան, Ռումինահայութեան Անին, Սուչավայի հայ գաղութը, Երեւան, 2000:
6. Մինաս Բժշկեան, ճանապարհորդութիւն ի Լեհաստան, Վենետիկ, 1830:
7. Հայերեն ձեռագրերի ԺԷ դարի հիշատակարաններ, (1621-1640թթ.), հտ.Բ, կազմեցին Վ. Հակոբյան, Ա. Հովհաննիսյան, Երեւան, 1978:
8. Schmidt, «Suczawas historische Denkwurdigkeiten», Czernowits, 1876, լատիներեն բնագրի թարգմանությունը՝ Դ. Տան, Արեւելեան հայք ի Պուքովինա, թրգմ. Հ. Գ. Գալեմքեարյան, Վիեննա, 1891:
9. Լ. Բաբայան, Հայերը Մոլդավիայում եւ Բուկովինայում, Թիֆլիս, 1911:
10. Հ. Գալփագյան, Ռումինահայ գաղութը, Երուսաղեմ, 1979:
11. Ա. Ալթունեան, Տեղագրութիւն հայոց գաղթականութեան ի Մոլտո Վալաքիա, Հունգարիոյ եւ Լեհաստանու, Ֆոքշան, 1877: