Հայ մատենագրության մեջ պահպանվել են մի քանի պատմիչների տեղեկություններ Պղնձահանքի Ս․ Աստվածածին վանքի վերաբերյալ։

Ախթալայի կամ Պղնձահանքի վանքը գտնվում է Ախթալայի ամրոցում։ Այս ամրոցը Ժ-ԺԳ դդ․ կառուցել են Կյուրիկյանները։ Ամրոցը երեք կողմից շրջապատված է բնական ամրություններով, իսկ հյուսիսից շրջափակված է բրգավոր բարձր պարիսպներով։
Վանական այս համալիրի գլխավոր եկեղեցին է Սուրբ Աստվածածինը։

Ախթալա վանքի եւ այնտեղ գտնվող ամրոցի մասին տեղեկություն է հաղորդում Սարգիս արք․ Ջալալյանցը․ «Ախտալի է մեծանիստ գիւղ ի ձորամիջի, առ ոտն Լալվառ, երկու ժամաւ հեռի ի Ճոճկանայ, ի կողմն արեւմտից․․․ Մերձ սորա ուխտն Աստուածամաւր հոյակապ եւ երկնանման կաթուղիկէիւ, որ զտեսօղն հիացուցանէ զարմացմամբ, մանաւանդ չքնաղ քանդակագորութիւնն, բազմօք անցանէ զներկայ ճարտարապետութեամբ։ Եկեղեցին է կառուցեալ ի բարձրագոյն վիմի ի վերայ երկուց սեանց․ եւ գաւթի նորա շրջապատեալ է ամրագոյն պարսպաւ․․․»։

Բացի վերը մեջբերված հեղինակից, հայ մատենագրության մեջ պահպանվել են մի քանի պատմիչների տեղեկություններ Պղնձահանքի Ս․ Աստվածածին վանքի վերաբերյալ։
Կիրակոս Գանձակեցի պատմիչը Իվանեի մահվան կապակցությամբ գրում է. «Վախճանեցաւ եւ Իւանէ, եղբայր Զաքարէի, եւ թաղեցաւ ի Պղնձահանքն, ի դուռն եկեղեցւոյն, զոր շինեաց ինքն, առեալ ի հայոց՝ վրացի վանս հաստատեաց»։ Այս տեղեկությունը, գրեթե նույնությամբ, կրկնված է մի քանի էջից հետո. «Եւ զի յառաջ քան զսակաւ ժամանակս մեռեալ էր Իւանէ, տարան թաղեցին զնա ի Պղնձահանքն, զոր իւր շինեալ էր վանս վրաց, առեալ ի հայոց»։ Այդ հիշատակություններից բանասեր-հնագետները եզրակացրել են, որ Պղնձահանքը, ավելի ճիշտ՝ Պղնձահանքի Ս․ Աստվածածին եկեղեցին կառուցել է Իվանե Երկայնաբազուկը։

Միայն Ն․Ակինյանն է դիտել, որ «առեալ ի հայոց՝ վրացի վանս հաստատեաց» ասելով, «իմանալու է անշուշտ այն իմաստով, թե քաղկեդոնիկ հայերու վանք հաստատեց»։ Ի հավելումն ասվածի՝ Պ․Մուրադյանը գրում է․«Իրոք էլ, եթե ի սկզբանե վանքը կառուցվեր իբրեւ «վրացի վանս», ապա պատմիչը չէր ընդգծի «առեալ ի հայոց» արտահայտությունը։ Նշանակում է՝ արտահայտությունը ուղղակիորեն վերաբերում է վանքին՝ իբրեւ հոգեւոր կենտրոնի եւ ոչ Պղնձահանք կոչված տեղանքին կամ Ախթալա գյուղին, որ ասել է թե՝ մինչ Իվանե Երկայնաբազուկը միաբնակություն դավանող այս հաստատությունը 13-րդ դարի առաջին տասնամյակներում վերածվել է վրացադավան (քաղկեդոնական) միաբանության»։

Պ․Մուրադյանը իր ասածը հիմնավորում է նաեւ նրանով, որ Զաքարյաններն այս շրջանում, ըստ էության, Հյուսիսային Հայաստանի փաստացի տերերն էին։ Ուստի հայերից առնելու կարիք չունեին, առավել եւս նման որեւէ դեպք չի հիշվում, որ նրանք իրենց իշխանության տարածքներում որեւէ տիրույթ առնեին․«Պատմական աղբյուրներում ոչ մի անգամ Զաքարյանների տիրությունը որեւէ տարածության հանդեպ «առեալ ի հայոց» չի դիտվել եւ հասկանալի պատճառներով, չէր էլ կարող։ Հայազգի երկայնաբազուկները որոշ արձանագրություններում նույնիսկ իբրեւ թագավոր են հորջորջվում՝ ազգանվեր ու շինարարական արտակարգ բեղուն գործունեությամբ»։

Ի դեպ՝ անհրաժեշտ է նշել, որ Գանձակեցու ասածն իրոք հստակորեն վերաբերվում է հայոց վանքը վերցնելուն եւ այն վրաց դարձնելուն, որը հավաստվում է պատմիչի այն ասածով, ինչին զարմանալիորեն ոչ ոք ուշադրություն չի դարձրել։ Պատմիչը, ընդունված կարգով, հստակորեն տարբերակում է վանքն ու եկեղեցին։ Ավելին՝ պատմիչի այս վկայությունն օգնում է պարզել անգամ այս վանական համալիրին մաս կազմող միավորների կառուցման ընթացքը։

Գանձակեցու ասածից հստակորեն երեւում է, որ Իվանեն կառուցել է ոչ թե վանքը, եւ անգամ ոչ թե եկեղեցին, այլ եկեղեցու գավիթը, որն այստեղ անվանվում է «ի դուռն եկեղեցւոյն»։ Հիշենք, որ ԺԳ դարում եւ հատկապես հենց Զաքարյանների շրջանում մեծ տարածում էր գտել եկեղեցիներին կից գավիթների շինությունը։

Նաեւ անհրաժեշտ է նշել, որ ասվում է, թե Իվանեն թաղվեց իր կառուցած եկեղեցում կամ եկեղեցու՝ իր կառուցած գավթում եւ ոչ թե հիմնած վանքում։ Հետեւաբար՝ մինչ Իվանեն եղել է վանքը։ Նա հայերից վերցրել է այն, դարձրել վրաց եւ այնտեղ կառուցել կամ եկեղեցին եւ կամ էլ եկեղեցու գավիթը, քանի որ եկեղեցու շուրջը չէ, որ վանք է հաստատվում, այլ հակառակը, հիմնված վանքում աստիճանաբար եկեղեցիներ եւ եկեղեցական տարբեր շինություններ են կառուցվում՝ ձեւավորելով վանական համալիրը։ Ուստի Իվանեն ոչ թե տվյալ տեղավայրն է վերցրել, այլ այդտեղ գտնվող վանքը։

Այսպիսով՝ եթե Գանձակեցու վկայությունը վերաբերում է ոչ թե վանքի հիմնմանը, այլ վերջինիս քաղկեդոնիկ, տվյալ դեպքում՝ վրացադավան դառնալուն, ապա հարց է առաջանում, թե ե՞րբ են հիմնվել վանքը եւ նրան մաս կազմող եկեղեցիները։ Վախուշտի Բագրատիոն արքայազնը այստեղի եպիսկոպոսության հիմնադրումը վերագրում է վրաց Վախթանգ Գորգասալ թագավորին (Ե դ.), որ, իհարկե, հավաստի լինել չի կարող։ Ինչպես գրում է Լեւոն Մելիքսեթ-Բեկը․«1724 թվին Վախուշտին իր հոր՝ Վախտանգ VI թագավորի եւ եղբոր՝ Բաքարի հետ միասին, օսմանցիներից պարտություն կրելուց հետո, գաղթում է Մոսկվա, ուր նվիրում է գրական-գիտական գործունեություն։ Ապրելով «Պրեսնյաե-ում, նա վախճանվում է մոտավորապես 1770 թվականներին»։
Վախուշտին Ագարակի մասին գրում է․«Հաղբատից ցած գտնվում է Ճոճկանի ձորը՝ Լալվար (Լելվար) լեռան տակ, այգիներով լի, մրգաշատ, պտղավետ եւ օդով սքանչելի։ Նրանից ցած՝ դեպի հյուսիս, գտնվում է Ագարակի եկեղեցին, ուր [Վախտանգ] Գորգասալն եպիսկոպոս կարգեց, որ հետագայում Սոմխիթի մետրոպոլիտ եւ [վրացադավանների] թեմակալը [դարձավ], եւ որի հոտն էին կազմում Խունանը, Գարդարանը եւ Բերդուջ գետ [ի ձորը]։ Եկեղեցին գմբեթավոր, մեծակառույց, այժմ կոչվում է Ախտալա եւ երեցի տեսչության ներքո է»։

Ախթալայի վանքի հիմնադրմանը վերաբերվող հաջորդ ավանդությամբ, որը եւս հիմնավորված չէ մատենագրական, վիմագրական եւ հնագիտական տվյալներով, ասվում է, թե այս վանքը հիմնադրել է բյուզանդական Հերակլ Բ կայսրը՝ Խաչափայտի գերեդարձի համար դեպի Երուսաղեմ արշավանքի ընթացքում։

Այս ավանդության, ժամանակային առումով, ամենահին գրառումը գտնում ենք ԺԹ-րդ դարի առաջին կեսի ռուս ճանաչված զինվորական եւ ուղեգրող Ն․ Մուրավյովի Վրաստանին ու Հայաստանին նվիրված ուղեգրության ուսումնասիրությունում, ուր ասվում է, որ վարդապետը, ով զբաղվում էր այս վայրերի տեղագրությամբ, իրեն ասել է, թե դեռեւս Հերակլ Բ-ը, պարսկական իր արշավանքի ժամանակ, լսելով այստեղ եղած մետաղական հանքերի մասին, հույն հանքափորների է ուղարկում։ Մուրավյովն իր կողմից ավելացնում է, որ նման ավանդությունը հնարավոր է ճիշտ լինի, սակայն հավելում, թե վանքն այնուամենայնիվ պետք է հիմնված լինի ԺԲ դարից հետո, եւ, որպես հիմնավորում իր խոսքերի, վկայակոչում է նույն վարդապետի բերած արձանագրությունը, որ վերաբերվում է 1244 թ․։

Վարդապետ ասելով՝ Մուրավյովը նկատի ունի Սարգիս արք․ Ջալալյանցի, 1842 թ․հրատարակված, ,Ճանապարհորդութիւն ի Մեծն Հայաստանե գործը։ Ջալալյանցն այդ ժամանակ դեռեւս վարդապետ էր եւ ,ճանապարհորդությանե մեջ, որպես հեղինակ, վարդապետ է նշվում։ Այն, որ Մուրավյովը հենց Ջալալյանցին է նկատի ունեցել, հաստատվում է նրանով, որ գրում է, թե այս վարդապետն ուներ 1244 թվականի արձանագրությունը։ Ինչպես համոզիչ ձեւով ցույց է տվել Պ․ Մուրադյանը՝ Մուրավյովն այդպես ասելով բերում է Ջալալյանցի գրքում հրատարակված արձանագրությունը։
Պղնձահանքի՝ Հերակլ Բ կողմից հիմնված լինելու այս ավանդությունը Ջալալյանցը թեեւ պատմել է Մուրավյովին, սակայն, չի զետեղել իր ուղեգրական գործում, որում, թեպետ առանց Հերակլին հիշելու, որոշակիորեն ակնարկում է այս վանքի՝ հույների կողմից կառուցված լինելու մասին։

Պղնձահանքի վանքի՝ որպես բյուզանդական Հերակլ Բ կայսրի կողմից հիմնված լինելու մասին, դարձյալ բանավոր ավանդությունների հիման վրա, գրում է նաեւ Մուրավյովը։ Այս ավանդության՝ նրա բերած տարբերակը, սակայն, էականորեն տարբերվում է նախորդից։
Մուրավյովի բերած պատմությունը, որ մատենագրական աղբյուրների վրա չի հիմնված, այլ տեղային բանավոր ավանդության, նշում է եւ նա՝ ասելով, որ այն իրեն պատմել են տեղի Մելիքով վրաց իշխանները, եւ որ այդ պատմությունը, սերնդե-սերունդ փոխանցվելով, հասել է իրենց։

Համաձայն այդ պատմության Հերակլ կայսրը վանքը կառուցել է ըստ իր տված երդման, պարսկական արշավանքի ընթացքում, երբ նրան լուր է հասնում, թե մի կողմից սկյութները եւ մյուս կողմից պարսիկները հարձակմամբ մոտենում են կայսրության մայրաքաղաքին։ Այդ ժամանակ նա երդվում է, ուխտում, որ Տիրամորը նվիրված վանք կկառուցի այնտեղ, որտեղ կլսի, թե Կ․ Պոլիսը փրկվել է։ Այս ուրախ լուրը նրան հասնում է, երբ անցնում էր Ախթալայի մոտով։ Ահա այս պատճառով եկեղեցում գտնվում էր Վլախերյան Տիրամոր պատկերը, քանի որ այս հրաշագործ սրբապատկերով պատրիարք Սերգին, Կ․Պոլսի շրջապատման ժամանակ, ողջ գիշերն անցկացնում է աղոթքով ու հոգեւոր երգեցողությամբ, եւ հարձակվողները պարտություն են կրում։ Բյուզանդական եկեղեցին Վլախերյան Տիրամոր զորությամբ կատարված այս հրաշքը հիշատակում է Մեծի Պահոց շրջանի հինգերորդ շաբաթվա շաբաթ օրը՝ որպես գոհաբանություն Տիրամորը։

Ահա այս հրաշքի՝ Ախթալայի հետ կապված տեղայնացմամբ է ժողովրդական ավանդությամբ ստուգաբանվում տեղի Ս․Աստվածածին եկեղեցու կառուցումը, որտեղ գտնվող այս որմնանկարը, իր թարմությամբ եւ գեղեցկությամբ, ապշեցրել է տեսնողներին։ ԺԹ դ․ուղեգրողները, սակայն, արդեն վնասված են ներկայացնում։
Այս վանքի՝ Հերակլ Բ կողմից կառուցված լինելու մասին Լալայանը եւս հիշում է՝ գրելով․«Իսկ տեղական մի ավանդություն այս եկեղեցու շինությունը վերագրում է Հերակլ կայսրին VII դարում, Պարսից դեմ արշաված միջոցին»։ Լալայանի այս տողերից չի երեւում, թե նա ավանդության որ տարբերակը նկատի ունի՝ կայսրի Պղնձահանքը կառուցելու, թե Տիրամորն ապավինելուն։

Ինչ վերաբերում է Հերակլ Բ այստեղ պղնձահանք հիմնելու ավանդությանը, ապա կարծում ենք այս ավանդության մեջ ժողովրդական բանահյուսությանը եւ մտածողությանը բնորոշ ձեւով, իրար հետ են շփոթվել Է դ․բյուզանդական եւ ԺԸ դ․ վրացական Հերակլ երկրորդ թագավորները։

Բյուզանդական կայսրի, որպես թե Պղնձահանքը հիմնելու, մասին ավանդությունն ամենայն հավանականությամբ ծագել է նրանից, որ իրար հետ են շփոթվել վրաց Հերակլ Բ-ը, ով Պղնձահանքում կազմակերպել է արծաթի եւ ոսկու արդյունահանումը, որը ժամանակի ընթացքում վերագրվել է բյուզանդական կայսրին՝ միանալով վերստին նույն Հերակլի, պարսկական արշավանքի հետ կապված, պատմությանը։
Վանքի հիմնադրմանը վերաբերող ժամանակային այս բազմաշերտությունը պատճառ է դարձել, որ ԺԹ դարի հայ հետազոտողները չկարողանան որոշակի հստակությամբ ասել, թե երբ եւ ում կողմից է հիմնվել այս վանքը։

Հաղպատ-Սանահին եւ շրջակա վայրերը կատարած մի ուղեւորության ընթացքում այս վանքում է եղել նաեւ «Կաթողիկոսական դիվան»-ի հրատարակիչ Տ․Գյուտ քահանա Աղանյանը։ Ախթալայի վանքը նա այսպես է բնորոշում․«Ախտալա հինավուրց վանքը, որ հույներին է պատկանում»։ Վանքի կառուցման ժամանակի մասին էլ գրում է, որ այն, դատելով ճարտարապետական հորինվածքից, Ժ դարից վաղ չէ․«Տաճարի մեջ ոչ մի հիշատակարան չկա, որից իմացվեր, թե որ դարու եւ ժամանակի գործ է։ Սակայն մերձակա ուրիշ վանքերի արձանագրությունների նայելով՝ մեզ թվում է, թե Ժ դարից հին չէ»։

Վախուշտի արքայազնի այն ասածը, թե Ախթալայի վանքը հիմնվել է Ե դարում, զարմանալիորեն որպես վավերական մի փաստ է ընդունել Ե․ Լալայանը՝ ենթադրելով, որ այնտեղ Ե դարում իրոք եղել է մի եկեղեցի, որի շուրջը այնուհետեւ հաջորդ դարերում կառուցվել են վանական համալիրի մյուս միավորները․«․․․Ախտալի Պղնձահանքում հին ժամանակից, 5-րդ դարից, կանգնած է եղել եկեղեցի, որի մոտ հետզհետե շինվել են մյուս եկեղեցիները, եւ ի վերջո Ս․Աստվածածին մայր եկեղեցին, հավանականորեն Իվանեի ժամանակ եւ սրա ջանքերով, երբ Թամար թագուհու հաղթական թագավորության միջոցին ճարտարապետությունը դարձյալ սկսել էր ծաղկել»։

Տակայշվիլին ԺԹ-րդ դարավերջին այն միտքն է հայտնել, թե Ախթալայի Ս․ Աստվածածին եկեղեցին չէր կարող Իվանեն կառուցած լինել, քանի որ այս կառույցին բնորոշ են Ժ-ԺԲ դդ․ ճարտարապետության հատկանիշները, այլ ոչ թե՝ ԺԲ-րդ դարի։ Միաժամանակ նա նշում է, որ այս հանգամանքը չի կարող նսեմացնել հայ պատմիչների հաղորդած տեղեկությունները։

Ս. Ջալալյանցը չի անդրադարձել վանքի կառուցման ժամանակի հարցին, բայց իրավացիորեն երկմտանքով գրել է․«Այս տեղի երբեմն եղեալ է եպիսկոպոսարան յունաց, այլ թէ իսկապէ՞ս յունաց է թէ հայոց՝ չէ յայտ, ըստ որում չիք ճշմարիտ վէպ եւ կամ արձանագիր․ միայն մերձ սորա գոյ մատուռ եւ խաչ փոքրիկ, գրեալ ի վերայ խաչին՝ Կանգնեցաւ խաչս օգնական Աւագայ, յառաջնորդութեան Համազասպայ, եւ ի ծինամծղարութեան Պետրէի, ի թուին հայոց ՈՂԳ-ին»։

Պղնձահանքի վանքի մասին համառոտաբար խոսել են Պ. Իոսելիանին, Ա․Երիցյանը, Լ. Մելիքսեթ-Բեկը, Հ. Ոսկյանը, Ս. էփրիկյանը եւ շատ այլոք, բայց վանքի կառուցման ստույգ ժամանակը ինչպես տեսանք տակավին պարզված չէ։ Պղնձահանքի անցյալով հետաքրքրվող մասնագետներին թերեւս մի շատ կարեւոր արձանագրություն կարող է հետաքրքրել, որ պահպանվել է Ախթալա վանքի տարածքում։ Մեջտեղից կոտրված այս խաչքարը, իր արձանագրությամբ, հայտնի է եղել Ս.Տեր-Ավետիսյանին եւ
Լ. Մելիքսեթ-Բեկին։ Վերջինս, սակայն, երկու անգամ հրապարակելով տեքստը, մասնավոր քննության առարկա չի դարձրել։ Բանն այն է, որ հանգուցյալ Լ. Մելիքսեթ-Բեկը Իվանե Երկայնաբազուկի անվան հետ կապվող Գանձակեցու եւ Վարդանի հիշատակած Պղնձահանքը նույնացնում էր Թայչարուխ (այժմ՝ Մեղրաձոր) գյուղի մոտ գտնվող վանքի հետ։ Պ․ Մուրադյանը կարծում է, որ եթե Իվանեն ու իր որդին թաղված են միաբնակ հայերից առած եւ «վրացի վանս» հաստատած մենաստանում, ապա այդ նույնացումը ինքնին կվերանար Պղնձահանքի (Ախթալայի) Ս. Աստվածածին վանքը, ըստ այդ արձանագրությունից մակաբերվող տեղեկության, 1188 թ. կառուցել է Կյուրիկե Բ-ի դուստր Մարիամը։

Այս խաչքարի արձանագրության վերծանելիս մի շատ հետաքրքիր տեղեկություն ենք ստանում, հավելենք, որ վերոնշյալ խաչքարը գտնվում է Ախթալայի վանքի բակում․
ԵՍ ՄԱՐԻԱՄ՝ Դ/ՈԻՍՏՐ ԿԻԻՐԻԿԷ/Ի, ԿԱՆԳՆԵՑԻ Ջ/ՊՂԸՆՁԱՀԱՆ/ԱՑՍ ՀՈՂՀԱ/ՏԻ ՍԲ ԱԾԱԾ/ԻՆՍ, ՈՐՔ ԵՐ/ԿՐՊԱԳԷՔ՝ Զ/ՄԵԶ ՅԱՂԱՒ/ԹՍ ՅԻՇԵՑԷՔ/։ ԹՈՒ ՈԼԷ։

Պ․ Մուրադյանը հաստատակամ պնդում է, որ «․․․Սուրբ աստուածածինս ասելով առաջին հերթին պետք է հասկանալ այդ խաչքարը, որին պիտի երկրպագեին, սակայն «զՊղնձահանացս հողհատի սուրբ աստուածածինս» ամբողջական արտահայտությունը իրավունք է տալիս մտածելու, թե խոսքը վերաբերում է Պղնձահանքի բուն կառույցին՝ Ս. Աստվածածին վանքին, այլապես ստիպված պիտի լինենք այդ միջավայրում մեկ ուրիշ «Պղնձահանքե տեղանուն եւս փնտրել «Հողհատե տերմինի գոյությունը եւս, որ մեր մատենագիտության մեջ առաջին անգամ է վկայվում եւ չկա Նոր Հայկազյան բառարանում, հանք ունեցող տեղանք է մատնացուցում (հող+հատ (հատանել)-հողափոր, հանքափոր նշանակությամբ)»։ Ուստի մենք նույնպես Պ․Մուրադյանի հետ համամիտ ենք եւ համակարծիք, որ վերոնշյալ խաչքարի արձանագրությունը վերաբերում է Պղնձահանքին, այլապես կարելի պիտի լինի մտածել, թե Պղնձահանաց վանքը մինչ այդ արդեն կառուցված էր, եւ Մարիամը վկայակոչում է այն։

1216 թ. Պղնձահանքն արդեն նշանավոր վանք էր, եւ Իվանեն այնտեղ էր պահում Պռոշ կողմնակալի որդի Վասակ իշխանի ընծայած Օրբելյանների «աստուածընկալ սուրբ խաչ», Ստեփանոս Օրբելյանի ծանոթությամբ՝ «եւ խաչն կայր ի պահեստի ի Պղնձահանքն»։ Ինքնին հասկանալի է, որ խնդրո առարկա դարձած խաչը մեծ արժեք է ներկայացրել եւ Պղնձահանքին ի պահպանություն տրվել իբրեւ կրթական-դավանաբանական նշանավոր կենտրոնի։ Եւ իրոք էլ՝ խաչի շուրջ եղած վեճերն ու հավակնություններն այնքան են մեծանում, որ Իվանեն Դվինում նախադեպը չունեցող կազմով «դատաստան» է հրավիրում. «Եւ նորա նստուցեալ զմեծամեծս իւր, հրամայէր քննել՝ զԲուբայն եւ զՄարծուանն, զԻվան Դպելն եւ զՄեմնա Ջաղէլն (տպ. զմեմնաշաղէլն), զմեծ ճղաւնդիտելն՝ որ եկեալ էր ի թագաւորութենէն, զծինամծղաւրն (տպ. զծիրամ ծղաւրն) Վարձէոյ եւ զծինամծղաւրն (տպ. զծիրամ ծղաւրն) Պղնձահանիցն եւ զմեծ մամթավարն (resp. մամամթավարն) Գարշտէուցն, զԳագեցին, եւ զՄածնաբերգեցին եւ այլ բազում դէդեպուլք եւս, եւ զղատին Տփղեաց եւ զղատին Անւոյ եւ զղատին Դւնայ եւ ղանուանի շեխն Սուրմարւոյ, ընդ որոց եւ զմեծ եպիսկոպոսն Անւոյ եւ զեպիսկոպոսն Բջնւոյ եւ զեպիսկոպոսն Հաղբատայ»։

Վերեւում նշված գրականության մեջ, հաճախ է նշվում, որ Ս.Աստվածածինը վրաց վանք է։ Երկար ժամանակ բանասիրությանը հայտնի չէր, որ «վրաց վանք», «վրացի» ասելով պատմական Հայաստանի սահմաններում հասկացել են ոչ միայն իրապես ազգությամբ վրացի, այլ նաեւ՝ վրացի ըստ դավանության, վրացադավան հայազգի։ Այդ գաղտնիքի բանալին ակադեմիկոս Ն. Մառը հայտնաբերեց հայ քաղկեդոնականությանը նվիրված իր նշանավոր աշխատությամբ։ Պղնձահանքի վերաբերմամբ հավաստի է Գանձակեցու տեղեկությունը, «զոր շինեաց ինքն, առեալ ի հայոց՝ վրացի վանս հաստատեաց», բայց այդ չի նշանակում, թե վանքը դարձավ զուտ վրացազգի հոգեւորականների միաբանություն։ Իվանե Երկայնաբազուկն ու նրա որդի Ավագը, Կիրակոս Գանձակեցու եւ Վարդանի տեղեկությամբ, թաղված են Պղնձահանքում՝ «ի դուռն եկեղեցւոյն» (Իվանե), «ի գերեզմանի հօր իւրոյ Իւանէի» (Ավագ)։

Երկայնաբազուկների այստեղ հուղարկավորելը ինքնին վկայում է, որ վանքն ու միաբանությունը օտար չեն եղել բուն միջավայրին։ Երբ Զաքարեն դավադրաբար սպանվում է Հուլավուի կողմից, Օձունում գտնվող նրա հայրը՝ Շահնշահը․«յորժամ լուաւ զգոյժն … ի նեղսրտութիւն անկեալ՝ ի տրտմութենէն մեռաւ։ Եւ տարեալ թաղեցին զնա ի Քոբայրն, զnr առ կինն նորա ի հայոց»։ Այստեղից հստակ երեւում է, որ Երկայնաբազուկները հուղարկավորվում էին հայրենական միջավայրում։ Ի դեպ, վերոբերյալ արտահայտությունը մի անգամ եւս հաստատում է, որ «առեալ ի հայոցը» իսկապես եղած վանքը կամ եկեղեցին վրացադավան դարձնելուն է վերաբերում, որովհետեւ Քոբայրը մինչ այդ վաղուց արդեն հայտնի էր իբրեւ միաբնակ հաստատություն՝ Կյուրիկե Բ-ի աղջիկների հոգացողությամբ կառուցված։
Անհրաժեշտ է նշել, որ արդեն ԺԹ դարում չեն երեւացել Իվանեի եւ Ավագի տապանաքարերը։

Գոնե Ա․Երիցյանի՝ 1870-ական թվականների սկզբին Ախթալայում եղած ժամանակ դրանք արդեն ոչ միայն չէին երեւում, այլեւ անգամ տեղն իսկ հայտնի չէր։ Կարծում ենք, որ վերոնշյալ փաստերը իրականում ցույց են տալիս, թե Ախթալայի վանքը ովքեր են կառուցել եւ անիմաստ է հայտարարել վրացական լինելու մասին։