Կրոնի քաղաքակրթական նշանակությունը

Կրոնն այն հիմնական հիմնական սոցիալական ինստիտուտներից մեկն է, որի հիմնական գործառույթներից է մարդկության ինտեգրացիան (միավորումը), այն անհատների միասնական համայնքում համախմբող հզոր սոցիալական միովորիչ է, ինչպես նաև քաղաքակրթությունների արժեքային հիմքը, եթե անգամ այդ քաղաքակրթությունները հետագայում դառնում են աշխարհիկ։

Համաշխարհային կրոնների առանձնահատկությունը, որը նրանց հնարավորություն է տվել շրջանցել ազգային, մշակութային և պետական սահմանները, ներառյալ ծիսակարգերի պարզեցումն ու պետականակենտրոնությունը, դա դրանց ունիվերսալիզմն է:
Համաշխարհային կրոնները դիմում են բոլոր ժողովուրդներին, անկախ նրանց ազգությունից, բնակավայրից, սոցիալական դիրքից: Դրան համապատասխան ձևավորվում է նրանց դավանանքը, ուսուցումը, որը պետք է իր արձագանքը ստանա տարբեր ազգերի, ռասաների, ժողովուրդների, տարածաշրջանների, քաղաքացիության և սոցիալական դիրքի ներկայացուցիչների հոգիներում: Միսիոներական գործունեության շնորհիվ համաշխարհային կրոնները նպաստում են մեծ քանակությամբ մարդկանց միավորմանը՝ դարձնելով նրանց այս կամ այն կրոնական ուղղության հետևորդներ:

Մյուս կողմից, ի սկզբանե, համաշխարհային կրոններում ամրագրված է հակադարձ միտումը՝ տարանջատումը, ընդ որում ոչ միայն այլ դավանանքների, այլ նաև սեփական կրոնական համայնքի շրջանակներում: Այնուամենայնիվ,կրոնները նպաստել են մեծ թվով մարդկանց, նրանց բարոյական արժեքների սանդղակի և կենսակերպի նույնականացմանը: Ըստ էության, դրանք նույնպես գլոբալացման գործընթացներ են եղել:

Որոշ պատմական փուլերում կրոնի շուրջ մարդկանց միավորումը կոմպենսացրել է առանձին պետության շրջանակներում էթնիկական միասնականության բացակայությունը: Օրինակ, կաթոլիկությունը մինչ օրս հանդիսանում է Լատինական Ամերիկայի ժողովուրդների սոցիալ-հոգեբանական միասնության ապահովման պետական և տարածաշրջանային կարևորագույն գործոնը:

Բազմակոնֆեսիոնալ երկրներին բնորոշ է զանգվածային գիտակցության մեջ կրոնական և ազգային բաղադրիչների նույնականացումը, որի վրա հենվում է էթնիկ և կրոնական բացառիկության գաղափարը:

Կրոնի միավորող գործառույթն էական նշանակություն ունի էթնիկական և կրոնական փոքրամասնությունների համար, որոնք երկար ժամանակ գտնվել, կամ գտնվում են այլ մշակութային և էթնիկական միջավայրերում: Նման դեպքերում ձևավորվում են կայուն էթնոկոնֆեսիոնալ հանրություններ, որոնց շրջանակներում հենց կրոնն է դառնում համայնքի միավորող գործոնը: Միավորելով մարդկանց կրոնի շնորհիվ ստեղծված սոցիալ-մշակութային աշխարահայեցողության և արժեքների շուրջ, ցանկացած կրոնական հայեցակարգ լուսաբանում է հաստատված նորմերն ու կանոնները՝ դրանով իսկ նպաստելով սոցիալական, գաղափարական և քաղաքական միավորմանը:

Դրանով հանդերձ, այդ միավորումները բախվում կամ հակասության մեջ են մտնում այլ միավորումների արժեքների ու սոցիալ-մշակութային աշխարհայեցողության հետ: Այդ հակասությունները առաջ են կոնֆեսիաների միջև բախումներ, նպաստելով այլ երկրների հանրությերի տարանջատմանը: Նման դեպքերում ուժեղանում է ներքին միասնականությունը այսպես կոչված «օտարների», «ոչ մերոնքականների» դեմ պայքարի համար համախմբումը:

Կրոնի հիման վրա սոցիալական միավորման արդյունավետությունն ավելի բարձր է ավանդական տիպի հասարակություններում, որտեղ պահպանվում է սոցիալական խմբի կոլեկտիվ նույնականացումն ու համերաշխությունը:

Աշխարհիկության ժամանակաշրջանը

Սոցիալապես մասնատված ու բարդ հասարակություններում, կրոնական և ազգային բազմազանության շնորհիվ, ավանդական կրոններն արդեն անկարող են ամբողջությամբ իրականացնել այդ գործառույթը: Այս դեպքում կրոնը կորցնում է միավորող գործոնի դերակատարությունը, քանի որ հասարակական համերաշխությունը կարող է ձևավորվել այլ հիմքի վրա, օրինակ՝ իրավունքի: Այսպես, արդեն 17-րդ դարի կեսերին, Արևմտյան Եվրոպայում ծնվում է աշխարհիկացման շարժումը:

«Աշխարհիկ» տերմինը (ֆրանս.-secularisation, ուշ լատ. Saecularis-ից) առաջին անգամ օգտագործվել է 1648թ. Վեթսֆալսկյան խաղաղության հաստատման բանակցությունների ժամանակ, այն ենթադրում էր եկեղեցական սեփականության օտարում (որպես կանոն հողատարածքի տեսքով), ի օգուտ աշխարհիկ (ոչ եկեղեցական) սեփականատիրոջ:
Այս իմաստով բոլոր եվրոպական բարեփոխումները կրում էին աշխարհիկացման բնույթ: Աշխարհիկացման պահանջներ էին առաջադրում Դ. Ուիկլիֆը, Մ. Լյութերը: Այս շարժումը ծավալվեց Գերմանիայում, ապա` Շվեդիայում, Դանիայում, Նորվեգիայում, Անգլիայում, Ֆրանսիայում, իսկ 19-րդ դարի կեսերին` Իտալիայում:

Ռուսաստանում աշխարհիկացման շարժումը սկսվեց արդեն Պետրոս 1-ինի օրոք, ապա` Եկատերինա 2-րդի օրոք: 1917թ. Հողի մասին հռաչակագրի հիման վրա խորհրդային կառավարությունը ազգայնացրեց բոլոր եկեղեցական հողերը, իսկ 1918թ. Եկեղեցին ամբողջությամբ անջատվեց պետությունից:
«Աշխարհիկ» տերմինի այս նշանակությունից զատ, ունի այլ նշանակություններ, որոնք ոչ մի դեպքում չի նշանակում կրոնի վերացում, որպես այդպիսին, այլ նշանակում է հասարակության կյանքը կրոնով չպայմանավորելուն: Այսինքն, կրոնը կարող է մնալ որպես նշանակալի երևույթ այս կամ այն անհատի համար, սակայն այն չի տարածվում ողջ հասարակության վրա:

Հնարավոր է նաև աշխարհիկության ավելի լայն մեկնաբանություն, որի տակ հասկանում են նաև գիտակցության ձերբազատում ցանկացած տիպի «դոգմաներից»՝ կրոնական, կեղծ կրոնական, գաղափարախոսական և այն: Դրա ցայտուն օրինակն էր Խորհրդային Միությունը:

Աշխարհիկացման գործընթացում մարդկանց կյանքի ուղղահայաց հարաբերակցությունը (մարդ-Աստված) աստիճանաբար լրացվում է, ապա փոխարնվում է հորիզոնական հարաբերակցությամբ (մարդ-մարդ): Դրա տակ ընդունված է հասկանալ պետության և նրա բոլոր ինստիտուտների հավասարաչափ հեռացվածության իրավական սկզբունք, ինչպես նաև անկախություն եկեղեցական-հոգևոր պատկերացումներից ու աստվածաբանական հայեցակարգերից:

Աշխարհիկության սկզբունքն առաջին անգամ ամրագրվել է Ֆրանսիական հեղափոխության ժամանակ` 1789թ. Մարդու և քաղաքացու իրավունքների հռչակագրի 10-րդ հոդվածում: Դրանում ասվում է, որ ոչ ոք չի կարող հետապնդվել իր համոզմունքների համար, այդ թվում կրոնական, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ դրանց տարածումը վտանգ է ներկայացնում հասարական կարգուկանոնի համար:

Աշխարհիկության կարևոր սկզբունքներից է կրոնական օրակարգերի անթույլատրելիությունը արվեստում, կրթության համակարգում և բանակում: Դրա ծայրահեղ դրսևորումներից կարելի է համարել հակակլերիկալիզմը, որն առաջ է գալիս, երբ նկատվում է նման օրակարգերի ներմուծման փորձեր: Իհարկե, դրանով աշխարհիկությունը չի սահմանափակվում, քանի որ այն ընկած է արտակրոնական բարոյականության, կրթության, հանրապետական գաղափարների ու մարդասիրական ազատությունների ձևավորման հիմքում՝ այդ թվում, խղճի ազատության և դավանանքի:

Խղճի ազատությունը, պաշտպանելով անձի ինքնուրույնությունն ու ինքնավարությունը, ժամանակակից մարդու ազատության կարևոր բաղադրատարրն է, դեմոկրատական տիպի հասարակությունների հումանիտար-իրավական արժեքների առանցքը:

Խղճի ազատության սկզբունքն ունի մի քանի հիմքեր.
· հանդուրժողականություն (այդ թվում նաև դավանանքի)
· պետության և գիտության առանձնացումը կրոնական կազմակերպություններից,
· համոզմունքների ընտրության և դրանց հետևելու ազատություն,
· սեփական համոզմունքները տարածելու ազատություն;
· ստեղծագործելու ազատություն,
· բոլոր կրոնների և գաղափարախոսական համակարգերի հավասարություն օրենքի առջև:

Խղճի ազատության և եկեղեցու պետությունից անջատման գաղափարները լայն տարածված են բողոքականության մեջ: Դեռևս Ֆ. Մելեհտոնի և Մ. Լյութերի հավատաքննության վերաբերող աշխատություններում բացառվում է հոգևորականության ձգտումը աշխարհիկ իշխանության` ավետարանների տեքստերի հիման վրա:
Աշխարհիկ պետության շրջանակներում, սոցիալական պատկերացումների, և ոչ միայն մաքուր գիտությունների, համընդհանուր ռացիոնալացման պատկերի հիման վրա, առաջ է գալիս հակակղերական շարժման ուժեղացում:

Կրոնական ոլորտներում ընթանում են բազմազանության և օրինականացման աշխատանքներ, որոնք անհնար են միջնադարյան թեոկրատական տիպի հասարակություններում: Ծագում են բազմաթիվ կրոններ, միևնույն ժամանակ, կրոնը դառնում է առանձին քաղաքացիների և հասարակական խմբերի մասնավոր գործը: Աշխարհիկացված հասարակությունը այնուհետ դառնում է անսուրբ ու անկախ` անտեսանելի տրանսցենդենտալ Աստծուց` զարգանալով իր սեփական օրեքներով:

Սակայն միան այդ տիպի հասարակության մեջ է հնարավոր քաղաքացիների դավանանքի ազատության երաշխիքը, անկախ նրանց կրոնական պատկանելությունից: Աշխարհիկությունը, չհեռացնելով կրոնը հանրային տարածությունից, փոխում է միայն նրա տեղն ու դերը այդ տարածության մեջ, քանի որ դադարում է պետական` հասարակայնորեն պարտադիր լինելուց, իսկ դրա նորմերը չեն համարվում բոլորի համար պարտադիր ամենաբարձր բարոյական սկզբունքներ:

Այսօր միմյանց հետ մրցակցում են երկու շարժումներ. առաջինը պայմանականորեն անվանենք «պահպանողականններ», որոնք պահանջում են բարձր դասել տեղական կրոնական ավանդույթները՝ համընդհանուրից, երկրորդը պայմանականորեն անվանենք «ազատական», որն ընդհակառակը, առաջնայնությունը տալիս է համընդհանուր արժեքներին և նորմերին, այդ թվում՝ հանդուրժողականությանը:

Հենց այս երկու մոտեցումներն էլ ձևավորում են ժամանակակից կրոնական դիսկուրսը, գլոբալացման ասպեկտով՝ հաշվի առնելով տեղական յուրահատկությունները:
Եթե գլոբալացումը դիտենք բացառապես նեղ տնտեսական իմաստով, ապա այն ոչ մի կապ չունի կրոնական կազմակերպությունների հետ, քանի որ վերջիններս ոչառևտրային կազմակերպություններ են, չեն զբաղվում ձեռնարկատիրությամբ և ֆինանսներով ու չեն առնչվում բազմազգ կոորպորացիաներին:

Միևնույն ժամանակ գթասրտության, բարեգործության բարոյահոգևոր կոչերով, նյութական բարիքների հետևից անսանձ վազքի դատատապարտություններով, կրոնական կազմակերպությունները դրսևորում են տիպիկ ազդակներ գլոբալացման գործընթացի բացասական երևույթների հանդեպ:

Որպես ավանդական կրոնների պաշտպանական ազդակ կարելի է դիտարկել պետության, էթնիկական խմբերի հետ կապը ամրապնդելու նրանց ձգտումը, որոնց համար տվյալ կրոնը հանդիսանում է պատմական արժեք, դրա շնոհիվ ձգտելով խոչընդոտելու նոր կրոնների ներթափանցմանը և նրանց ազդեցության ընդլայնմանը, դրանով իսկ, ապահովելով սեփական գոյության հեռանկարներն ու զարգացումը, իրենց ուսմունքի և կրոնասոցիալական նորմերի տարածմանը:

Այսպիսով, հնարավոր չէ միանշանակ գնահատել կրոնի դերը գլոբալացման գործընթացում՝ մի կողմից, և մյուս կողմից՝ գլոբալացման ազդեցությունը կրոնի վրա, քանի որ այդ հակաբևեռ փոխկապվածությունը միանշանակ հակասական ու բազմիմաստ է: