Սլավոյ Ժիժեկը, մարքսիստ փիլիսոփա է, որ փորձում է սինթեզել ալտյուսերական փիլիսոփայությունը լականյան հոգեվերլուծության հետ, որպեսզի կարողանա վերլուծել ժամանակակից կապիտալիզմի գաղափարախոսությունը, և հանրահայտ անուն է ողջ աշխարհում: Ժիժեկը բազմաթիվ հրապարակումներ ունի քրիստոնեության մասին, որոնց վրա կուզենայինք մեր ընթերցողների ուշադրությունը դարձնել:Քրիստոնեությունը Սլավոյ Ժիժեկի ուշադրության կենտրոնում հայտնվել է ֆրանսիացի փիլիսոփա Ալան Բադյուի «Պողոս առաքյալ» գրքի շնորհիվ: Նկատենք, որ ֆրանսիական պոստմոդեռնիստները (Դերիդա, Դելյոզ, Ֆուկո, Լիոտար և այլն) ըստ էության նոր-նիցշեականներ էին: Պոստմոդեռնիզմի հիմնական հեղինակը, ըստ էության, Նիցշեն է, իսկ Նիցշեի կարևորագույն գրքերից մեկը «Հակաքրիստոնեան» է, որտեղ քննադատվում է մարդու կեղեքումը բարոյականության միջոցով, և այդ գաղափարախոսության արմատներում Նիցշեն տեսնում էր Պողոս առաքյալին: Այստեղից բնական է թվում, որ ֆրանսիական արդի հակապոստմոդեռնիստները իրենց վերլուծությունները սկսում են Պողոս առաքյալի գաղափարների արդարացմամբ:

Ալան Բադյուն Պողոս առաքյալի մեջ տեսնում է այն մտածողի, որ հայտնագործել է մարդկությունը, իմա` ունիվերսալիզմի գաղափարը: Ըստ Սլավոյ Ժիժեկի ունիվերսալիզմը այսօր ունի երկու կարևորագույն հակառակորդ` էթնիկական ազգայնականությունը և կրոնը: Ընդ որում, կրոնը և էթնիկականությունը պոստմոդեռնի իրադրությունում արմատապես փոխել են իրենց բնույթը: Եթե դասական դարաշրջանում, ըստ ֆուկոյանական դասակարգման, կրոնը և էթնոսը ունեին կարգապահական բնույթ, ապա հիմա` հսկողական, ըստ` Ժիլ Դելյոզի: Եթե փորձենք միավորել Ժ. Դելյոզի և Մ. Ֆուկոյի գաղափարները, ապա ստիպված ենք ասել, որ կրոնը և էթնիկականությունը ոչինչ այլևս չեն արգելում, դրանք դառնում են մեր վարքը հսկող տեսախցիկներ: Նրանք ոչինչ չեն արգելում, որովհետև մեծ փողեր ունեցողներին ոչինչ չի վերահսկում, նրանց համար տեսախցիկներ չկան, նրանց ամեն ինչ կարելի է: Վիզուալ դարաշրջանը ծնում է իր պրոլետարներին` տեսախցիկներով վերահսկվողներին, և նրանց ովքեր վերահսկում են, իշխողների դասակարգը: Խորհրդանշական է, որ վերահսկող տեսախցիկների բիզնեսը զավթել է ինքնահռչակ նախագահ Սերժ Սարգսյանի եղբայրը` Սաշիկը:

Ժիժեկը հիմնականում հետազոտում է երևույթների ոչ թե բովանդակային, այլ` տրամաբանական կողմը, ինչպես` Լականը: Նա գաղափարախոսության քննադատ է առավելապես, քան նյութական հարաբերությունների: Իր բազմաթիվ հրապարակումներից ընտրել եմ հենց այս նյութը, որտեղ Սլավոյ Ժիժեկը հետազոտում է ամենաթողության տրամաբանությունը: Հայաստանյան հասարակությունը ստրկացված է, որովհետև կան մարդիկ որոնց ամեն ինչ կարելի է: Այս առումով, այս տեքստը ինձ կարևոր է թվում նաև հենց մեր կոնտեքստի համար: Մյուսների համար այն կարող է հետաքրքիր լինել, որպես Դոստոևսկու «Կարամազով եղբայրներ» փիլիսոփայական ընթերցման ուշագրավ օրինակ:
Ամեն դեպքում, ընթերցանության հաճույքը երաշխավորում եմ:

Վարդան Ջալոյան` թարգմանչի կողմից

Չնայած «եթե աստված((Ժիժեկը աստված բառը միշտ օգտագործում է փոքրատառով, որովհետև աթեիստ է:)) կա, ապա ամեն ինչ կարելի է…» դարձվածքը սովորաբար վերագրում են Դոստոևսկուն (առաջիներից մեկը, որը հղվել է նրա վրա, Սարտրն է իր «Գոյություն և ոչինչը» աշխատության մեջ), բայց նա ընդհանրապես այդպիսի բան չի ասել:Այս չարաղետ դարձվածքին ամենից մոտ է Դմիտրիի խոսքերը «Կարամազով եղբայրներ» վեպում, երբ նա փոխանցում է Ալյոշայի բառերը Ռակիտինի հետ վեճում. «Դրանից հետո, հարցնում եմ, դրանից հետո մարդը ի՞նչ: Առանց աստծո և առանց ապագա կյանքի: Ուրեմն, ստացվում է, հիմա ամեն ինչ կարելի՞ է, ամեն ինչ թույլատրված է՞»: Ինքնին այդ դարձվածքի կենսունակությունը, չնայած սխալ հղումին, վկայում է, որ այն հարվածում է մեր գաղափարախոսական նյարդերից մեկին: Զարմանալի չէ, որ պահպանողականները սիրում են այն ի ցույց դնել, հենց որ թեժանում է հերթական սկանդալը կապված վերնախավի աթեիստական գեդոնիզմի դրսևորման հետ:
Այս դարձվածքը սովորաբար հիշում են, երբ խոսքը գնում է Գուլագի զոհերի, զոոֆիլիայի կամ միասեռական ամուսնությունների մասին: Ահա’, տեսեք, թե ինչով է վերջանում բոլոր փորձերը սահմանափակել տրանսցենդենտ((Տրանսցենդենտ`այստեղ այնկողմնային, բայց պահպանել ենք լատինական եզրը, նկատի ունենալով տեքստի փիլիսոփայական բնույթը)) իշխանությունը, որը բացարձակ միակն է ընդունակ սահմանափակել մարդկային ձգտումները:
Զարգացնելով իրենց միտքը, նրանք գալիս են այն հետևությանը, որ առանց նման տրանսցենդենտալ սահմանափակումների մեզ ոչինչ չի կարող պահպանել մեր մերձավորների անողոք շահագործումից, երբ նրանց օգտագործում ենք որպես գործիք շահույթ կամ հաճույք ստանալու համար: Ոչինչ, իբրև թե, չի կարող զսպել մեզ շահագործել, ստորացնել և զանգվածային կոտորածներ անել: Մեր միջև և այդ բարոյական վակումի` տրանսցենդենտ սահմանափակության միջև, կարող է լինել միայն անհատական ինքնասահմանափակումը, «գայլերի միջև կնքված դաշնագրերը»((Ժիժեկը ակնարկում է Հոբսի «մարդը մարդուն գայլ է» դարձվածքը, որը ելակետային դրույթ է պահպանողականների համար:)), որոնք ծառայում են հենց նույն «գայլերի» գոյատևմանը և ժամանակավոր բարգավաճմանը: Բայց այդ «գայլային» դաշնագրերը ուժեղները կարող են ցանկացած պահի խախտել:

Բայց միթե՞ այդպես է: Ինչպես հայտնի է Լականը պնդում էր, որ հոգեվերլուծության գործածումը շրջում է Դոստոևսկու վեպի դարձվածքը. «եթե Աստված չկա, ապա ամեն ինչ արգելված է»: Այդ շրջումը, իհարկե, հակասում է ընդունված բարոյականությանը, և այդ պատճառով մի սլովենական թերթ լղոզել էր Լականի պնդումը, այն ներկայացնելով այսպես. «եթե նույնիսկ Աստված չկա, ամեն ինչ չէ, որ թույլատրված է»: Իսկ դա արդեն բարոյախոսական գռեհիկություն է, որ վերածում է Լականի սադրիչ շրջադասությունը չափավոր պնդման. իբրև թե, մենք, անհավատ աթեիստներս, հարգում ենք որոշ բարոյական սահմանափակումներ:
Բայց որքան էլ հակասական թվա Լականի շրջադասությունը, նույնիսկ հպանցիկ հայացքը մեր բարոյական վիճակի վրա, ապա այն շատ ավելի համապատասխանում է ժամանակակից լիբերալների գեդոնիզմը բացատրելու համար. նրանք իրենց կյանքը նվիրում են հաճույքների փնտրտուքին, քանզի նրանց համար չկա արտաքին իշխանություն, որը կտար նրանց երաշխավորված անձնական տարածություն, որտեղ կարել է տրվել հաճույքներին, և, նրանք ընկնում են ինքնասահմանափակման խիտ ցանցի մեջ («պոլիտկոռեկտության» չափանիշների):

Նրանք կարծես թե պատասխանատվություն ունեն սուպերէգոյի հանդեպ, որը գործում է ավելի խիստ, քան ավանդական բարոյականությունը: Նրանց վրա իշխում է այն միտքը, որ հաճույքների փնտրտուքում, կա հավանականություն, որ խախտվում է ուրիշների անձնական տարածությունը, և, դրդված դրանից, նրանք կարգվորում են իրենց վարքը, ընդունելով զանազան մանրամասն ցուցումներ, ինչպես է պետք վարվել, որպեսզի չվնասեն ուրիշներին: Ընդ որում նրանք ընդունում են «իրենց նկատմամբ հոգսի» ոչ պակաս ապրելակարգ (ֆիթնես, առողջ կերակուր, հոգևոր հանգստություն և այլն): Մեր ժամանակներում ոչինչ այնպես չի կարգավորում, ոչինչ այնպես չի սահմանափակում մարդուն, որքան սովորական գեդոնիզմը((Գեդոնիզմ, Հեդոնիզմ _(հին հունարեն_ ἡδονή — «наслаждение», «удовольствие») — բարոյական ուսմունք, որի համաձայն հաճույքը կյանքի ամենամեծ բարիքն է և նպատակը:)): Բայց կա և ուրիշ կողմ, ամուր կապված առաջինի հետ. հատկապես նրանք, որոնք ուղղակի դիմում են «աստծուն», սովորաբար իրենց ընկալում են որպես նրա կամքի իրագործման գործիք: Հետևաբար նրանց ամեն ինչ կարելի է: Առաջին հերթին դա վերաբերվում է այսպես կոչված ֆունդամենտալիստներին, որոնց հատուկ է այսերված պրակտիկայի((Պրակտիկա բառը հայերեն հեշտ է թարգմանել: Իմ կարծիքով այն նշանակում է գիտակցված կենսագործունեություն, ըստ Մարքսի և Անտոնիո Գրամշիի, բայց համաձայնվեք , այն հնչում է երկար և տաղտկալի:)) այն տարբերակը, որը Կերկեգորը անվանում է էթիկականի վերացումը կրոնի միջոցով:

Այսպիսով, ինչո՞ւ մեր օրերում տեղի է ունենում կրոնական (կամ էթնիկական) բռնության վերելք: Այն պատճառով, որ մենք ապրում ենք մի դարաշրջանքւմ, որ ինքն իրեն անվանում է հետգաղափարախոսական: Քանզի մեծ հասարակական գործերով այլևս հնարավոր չէ հիմնավորել բռնության զանգվածային կիրառումը (այլ խոսքերով, քանզի տիրապետող գաղափարախոսությունը մեզ կոչ է անում վայելել կյանքը և իրագործել ինքներս մեզ), մարդկանց մեծզմասնության համար դժվար է հաղթահարել նողկանքը այլ մարդկանց բռնության նկատմամբ:

Մեր ժամանակներում մարդկանց մեծամասնությունը տարերայնորեն բարոյական են. նույնիսկ խոշտանգումների և սպանությունների մասին միտքը նրանց վրա խեղող ազդեցություն է թողնում: Հետևաբար, որպեսզի նրանք գործեն այդ ձևով, հարկավոր է մի որևե «սուրբ գործ», մի բան, որը կստիպի քաղքենուն ընդունել սպանությունը որպես հասարակ բան:Եվ քաղքենու պատկանելիությունը որոշակի կրոնական կամ էթնիկական խմբին իդեալականորեն համապատասխանում է այդ նպատակին: Իհարկե, լինում են առանձնակի հիվանդագին դեպքեր, երբ աթեիստներն էլ են ընդունակ զանգվածային սպանությունների, բայց լոկ հաճույքի համար և, հանուն հաճույքի, բայց նրանք, այնուամենայնիվ, հանդիսանում են հազվադեպ բացառություններ: Մարդկանց մեծամասնության համար հարկավոր է ինչ-որ ցավազրկող միջոց, որը կբթացնի այլ մարդկանց տառապանքների նկատմամց զգացումը: Իսկ դրա համար հարկավոր է մի որևե «սուրբ գործ», առանց դրա մենք կզգանք մեր արարքների ողջ ծանրությունը, և չի լինի այն Բացարձակը, որի վրա կարող ենք գցել մեր արարքների ողջ պատասխանատվությունը:
Կրոնական գաղափարախոսները հաճախ պնդում են (կարևոր չէ, ճիշտ է դա, թե`ոչ), որ կրոնը ստիպում է վատ մարդկանց գործել բարի արարքներ: Բայց մեր ժամանակների փորձը խոսում է հենց այն բանի մասին, որ հարկավոր է ընդունել Սթիվեն Վայենբերգի((Ամերիկյան ֆիզիկոս, Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր, աթեիստ:)) պնդումը. «Առանց կրոնի լավ մարդիկ բարի գործեր կանեն, իսկ վատ մարդիկ`վատ գործեր: Բայց որպեսզի լավ մարդուն ստիպես չարիք գործել, դրա համար հարկավոր է կրոն»:

Պակաս կարևոր չէ, ինչպես է այդ սկզբունքը արտահայտվում, երբ խոսքը գնում է այսպես կոչված «մարդկային թուլությունների» մասին: Անաստված գեդոնիստների կողմից սեռականության ծայրահեղ դրսևորումներ առանձին դեպքերը իսկույն բարձրացնում են ընդհանուր երևույթի մակարդակի, որը ներկայացնում է բոլոր անհավատների այլասերվածությունը: Նույն ժամանակ, ցանկացած հարցերը կապված վառ արտահայտված կղերական մանկապղծության և եկեղեցու հաստատության կապի միջև, մերժվում են իբրև հակակղերական զրպարտություն: Լավ հայտնի է, որ կաթոլիկ եկեղեցին պաշտպանում էր իր շարքերում սպասավորող մանկապիղծերին, որը ևս մեկ անգամ ապացուցում է, որ եթե աստված կա, ապա ամեն ինչ թույլատրված է: Ի՞նչն է նողկալի եկեղեցու կողմից մանկապիղծերի պաշտպանությունում: Որ դրանով զբաղվում են ոչ թե գեդոնիստները, որոնց, իբր թե, ամեն ինչ կարելի է, այլ հենց այն հաստատությունը, որը իրեն ներկայացնում է իբրև հասարակական բարոյականության պաշտպան:Ի՞նչ կարելի է ասել ստալինյան զանգվածային սպանությունների մասին: Ի՞նչ կարելի է ասել առանց իրավական հիմնավորման միլոնավոր մարդկանց սպանության մասին: Դժվար չէ նկատել, որ բոլոր այդ հանցագործությունները արդարացվում էին աստծո սեփական փոխարինիչով((Այսինքն`Ստալինի «պաշտանմունքով»:)) կամ «չհաջողված աստվածությամբ», եթե արտահայտվենք հիասթափված կոմունիստ Իգնացիո Սիլոնեի խոսքերով, որ այդ առիթով ասել է. «նրանք սեփական աստվածը ունեին, դրա համար նրանց ամեն ինչ թույլատրված է»:

Այլ խոսքերով, այս դեպքում գործել է բռնության նույն տրամաբանությունը, ինչ որ կրոնական խմբերի բռնության պրակտիկայում: Կոմունիստ ստալինիստները իրենց երբեք չեն համարել գեդոնիստ անհատապաշտներ, որոնք վայելում են գործելու ազատությունը: Նրանք ավելի շուտ իրենց համարում էին պատմական առաջընթացի գործիք, որը անխուսափելի հրում է դեպի առաջ ողջ մարդկությունը, դեպի «կոմունիզմի» բարձրագույն աստիճանը: Եվ հենց այս արդարացումը, որ հիմնվում է սեփական Բացարձակի վրա (և սեփական արտոնյալ հարաբերությունները նրա հետ), նրանց թույլ էր տալիս անել այն, ինչ իրենք կամենում են:
Ստալինիզմը (իսկ ֆաշիզմը շատ ավելին) այս տրամաբանության մեջ մտցնում են լրացուցիչ խեղյաթուրում. անխիղճ բռնությունը և իշխանության չարաշահումների պրակտիկան արդարացնելու համար ստալինիստները ոչ միայն ձառաբանում էին իրենց դերը, համարելով իրենց Բացարձակի գործիք, բայց նաև դիվականացնում էին իրենց ընիմադիրներին, նրանց ներկայացնելով քայքայման և անկման մի տեսակ մարմնավորումներ:

Իրենց հերթին, նացիստները անիջականորեն բարձրացնում էին առանձին դեպքերը մինչև հրեական այլասերվածության որոշակի սիմվոլի, իրենց համար հաստատելով այնպիսի երևույթների փոխկապակցվածությունը ինչպիսին է հակամիլիտարիզմը, ֆինանսական սպեկուլյացիաները, մշակութային մոդեռնիզմը, սեռական ազատությունը և այլն, քանզի այդ ամենը ընկալվում էր որպես ածանցյալներ հրեական էության և արդյունք մի անտեսանելի կազմակերպության գործողությունների, որը գաղտնի վերահսկում է ողջ հասարակությունը:Այդպիսի դիվականացումը ուներ հստակ արտահայտված ռազմավարական նպատակ. այն արդարացնում էր նացիստների ամենաթողությունը: Ինչպես այդպիսի հզոր թշնամու հետ պայքարում ամեն ինչ թույլատրված է, քանզի մենք ապրում ենք չընդհատվող արտակարգ դրության պայմաններում:

Ինչը ոչ պակաս կարևոր է, որոշակի հեգնանք կա, որ նրանք, ովքեր ափսոսում են տրանսցենդենտ սահմանափակումների, իրենց ներկայացնում են իբրև քրիստոնեաներ: Չնայած նոր տրանսցենդենտ/ արտաքին սահմանափակումների կրքոտ ցանկությանը, այսինքն, որ մի ինչ որ աստվածային գործակալ դրսից մտցնի ինչ-որ սահմանափակումներ, դա, ըստ էության, քրիստոնեական ցանկություն չէ: Քրիստոնեական աստվածը տրանսցենդենտ սահմանափակումների աստված չէ, այլ` սիրո աստված է: Աստված առաջին հերթին սեր է: Նա ներկա է, երբ նրա հետևորդները իրար սիրով են վերաբերվում:Հետևաբար, զարմանալի չէ, որ Լականի դարձվածքը` «եթե աստված կա, ամեն ինչ թույլատրված է», բաց ընդունում են շատ քրիստոնեաները, որը նրանց համար հանդիսանում է արգելող օրենքը սիրո միջոցով հաղթահարելու քրիստոնեական ուսմունքի հետևանքը:

Չէ՞ որ, եթե դուք աստվածային սիրո մեջ եք մնում, ձեզ արդեն պետք չեն ոչ մի արգելքներ, դուք կարող եք անել ինչ կամենում եք: Եթե դուք իսկապես աստվածային սիրո մեջ եք մնում, դուք պարզապես չեք ցանկանա ոչինչ վատ բան անել:Էթիկականը կրոնի միջոցով վերացնելու «ֆունդամենտալիստական» բանաձևը առաջարկվել է դեռևս Ավգուստինոս Երանելու կողմից. «Սիրի աստծուն և արա ինչ քեզ դուր է գալիս» (կամ այլ տարբերակով. «Սիրիր և արա ինչ կամենում ես», որը քրիստոնեական տեսակետից փաստորեն նույնն է, քանզի աստվածը հենց սերն է): Իմաստը այստեղ հետևյալն է. եթե դու իսկապես սիրում ես աստծոն, ապա դու կկամենաս այն, ինչ որ նա է կամենում: Ինչ նրա համար ընդունելի է, ընդունելի է և քո համար; ինչ անընդունելի է նրա համար, այն դժբախտություն է նաև քո համար: Հետևաբար դու կարող ես պարզապես «անել ինչ ցանկանում ես», քո սերը աստծո նկատմամբ (եթե միայն այն իսկական սեր է) հանդիսանում է երաշխիք, որ դու քո ցանկություններում հետևում ես բարձրագույն բարոյական չափանիշներին:Դա ինչպես անեկդոտում. «իմ աղջիկը երբեք չի ուշանում ժամադրությունից, որովհետև եթե նա հանկարծ ուշանա, նա արդեն իմ աղջիկը չէ: Եթե դու սիրում ես աստծոն, ապա դու կարող ես անել ինց ցանկանում ես, որովհետև եթե դու ինչ-որ վատ բան անես, ապա դա ինքնին նշանակում է, որ իրականու դու չես սիրում աստծոն:

Այնուամենայնիվ, երկիմաստությունը պահպանվում է, քանզի չկա ոչ մի երաշխիք (Արտաքին քո հատի նկատմամբ), որ աստված իսկապես քեզանից դա է ուզում: Եվ արտաքին բարոյական չափանիշների բացակայության պայմաններում, բացի քո հավատից և քո աստծո նկատմամբ սիրուց, միշտ էլ գոյություն ունի վտանգ, որ դու օգտագործում ես քո սերը աստծո հանդեպ, որպեսզի արդարացնես քո ամենասարսափելի արարքները: Ավելին, Դոստոևսկին զարգացնում է իր միտքը և պնդումը`«եթե աստված չկա, ապա ամեն ինչ թույլատրված է» կոնտեքստում դառնում է ոչ միայն պարզապես նախազգուշացում ընդեմ անսահմանափակ ազատության: Տվյալ դեպքում նա չի դիմում աստծոն, որպես մի ուժի, որ ընդունակ է դնել մարդկային ազատությունը սահմանափակող տրանսցենդենտ արգելք: Չէ որ հասարակությունում, որտեղ կառավարում է ինկվիզիցիան, ոչինչ թույլատրված չէ: Աստված այստեղ օգտագործվում է որպես բարձրագույն ատյան, որ սահմանափակում է մեր ազատությունը, բայց բոլորովին էլ այդ արգելքի աղբյուրը չէ: Մեծ ինկվիզիտորի առակի բուն էությունը կայանում է նրանում, որ մարդիկ մոռացել են Քրիստոսի ուղերձը: Եվ եթե Քրիստոսը վերադառնա, ապա նրան կայրեն խարույկի վրա, նրան համարելով սպառնալիք հասարակական կարգի և բարգավաճման համար, քանզի նա մարդկանց տվել է ազատության և պատասխանատվության շնորհ (որ դարձել է ծանր բեռ նրաց համար):

Այսպիսով «եթե աստված չկա, ամեն ինչ թույլատրված է» դարձվածքի իմաստը միանշանակ չէ, հարկավոր է միայն ուշադիր կարդալ «Կարամազով եղբայրների» այդ մասը, հատկապես`Իվանի զրույցը Ալյոշայի հետ (մաս 2, գլուխ 5): Իվանը պատմում է Մեծ ինկվիզիտորի առակը: Քրիստոսը ինկվիզիցիայի դարաշրջանում վերադառնում է երկիր իսպանական Սեվիլիայում: Այն բանից հետո, երբ նա հրաշքներ է գործում, մարդիկ ճանաչում են նրան և սկսում են փառաբանել: Բայց շուտով ինկվիզիցիան բանտարկում է Քրիստոսին և դատապարտում է հրկիզման խարույկի վրա: Մեծ Ինկվիզիտորը այցելում է Քրիստոսին իր բանտախցում և ասում, որ նա եկեղեցուն այլևս պետք չէ, նրա գալուստը միայն խանգարում է կատարել իր առաքելությունը, խանգարում է նրան երջանկացնել մարդկանց: Քրիստոսը, նրա կարծիքով գերագնհատում է մարդկային բնությունը. մարդկանց մեծամասնությունը անընդունակ է օգտվել ազատությունից, որ նա նրանց տվել է: Այլ խոսքերով, մարդկանց տալով ընտրության ազատություն, Քրիստոսը դրանով իսկ մարդկանց մեծամասնությանը զրկել է փրկվելու հնարավորությունից և նրանց դատապարտել տառապելու:

Այդ պատճառով, որպեսզի երջանկացնեն մարդկանց, Ինկվիզիտորը և եկեղեցին հետևում են «սարսափելի և խելացի, ինքնաոչնչացման և չգոյության ոգու» հետևից, այսինքն` սատանայի, չէ որ միայն նա կարող է վերջ դնել մարդկային տառապանքներին և միավորել մարդկությունը եկեղեցու դրոշի տակ((Կամ`հայությունը համախմբի Հայ առաքելական եկեղեցու շուրջ:)): Մարդկային զանգվածին պետք է առաջնորդեն ընտրյալները, նրանք, որոնք բավական ուժեղ են, որ կարող են դիմանալ ազատության բեռին: Միայն այդպես մնացած բոլոր մարդիկ կարող են երջանիկ ապրել իրենց կյանքը և մահանալ երանելի անտեղյակության մեջ: Դե, իսկ նրանք, ովքեր բավական ուժեղ են, որ կարող են տանել ազատության բեռը, հանդիսանում են իսկական նահատակներ են, որոնք իրենք իրենց դատապարտել են նահատակության, իրենց կյանքը նվիրելով մարդկությունը ընտրության ազատությունից ազատելուն: Հետևաբար զուր է Քրիստոսը մերժել սատանայի առաջարկությունը, որ նրան գայթակղում էր քարերը հաց դարձնելու առաջարկով, չէ որ մարդիկ միշտ էլ կգնան նրանց հետևից, ովքեր կօգնեն նրանց լցնել փորը: Քրիստոսը մերժեց սատանայի առաջարկը խոսքերով` «մարդը կենդանի է ոչ միայն հացիվ», մերժելով դրանով իսկ այն իմաստությունը, որը ասում է. «սկզբում կերակրիր, հետո միայն պահանջիր առաքինություն»:
Քրիստոսը չի պատասխանում Ինկվիզիտորին: Ամբողջ ժամանակ նա լռում է, իսկ հետո մոտենալով Ինկվիզիտորին համբուրում է շուրթերը: Ապշած Ինկվիզիտորը բաց է թողնում Քրիստոսին, բայց պահանջում է, որ այլևս չվերադառնա …Լսելով այս պատմությունը, Ալյոշան կրկնում է Քրիստոսի ժեսթը` նա ևս համբյուրում է Իվանի շուրթերը:

Այս պատմության իմաստը ոչ միայն եկեղեցու քննադատությունն է, այն ասում է նաև լիակատար ազատության վերադարձի մասին, որ մեզ տվել է Քրիստոսը: Ինքը Դոստոևսկին այդ մասին ուղիղ պատասխան չի տալիս: Բայց չի կարելի մոռանալ, որ Մեծ Ինկվիզիտորի մասին առակը հարկավոր է ընկալեր այն ընդհանուր բանավեճի կոնտեքստում, որ մասն է այն հանդիսանում: Իսկ այն սկսում է նրանից, որ Իվանը դատողություններ անելով աստծո դաժանության, մարդկային տառապանքներ նկատմամբ նրա անտարբերության մասին, հիշատակում է Հոբի գրքի խոսքերը (9.22-24). «²² Դրա համար եմ ասել. « Բարկութիւնը կործանում է մեծին ու հզօրին»։²³ Չարերը սաստիկ մահով են կորչելու. արդարներն էլ ծաղրի են ենթարկւում, քանի որ մատնւում են ամբարշտի ձեռքը։² «Նա դատաւորների երեսն է ծածկում. եթէ նա չէ ծածկողը, ապա ո՞վ է»((Ռուսերեն`«Он губит и непорочного и виновного. Если этого поражает Он бичом вдруг, то пытке невинных посмеевается. Земля отдана в руки нечестивых; лица судей ее Он закрывает. Если не Он, то кто же?»))։

Ալյոշայի հակափաստարկը կայանում է նրանում, որ Իվանի փաստարկները ցույց են տալիս, որ անհնար է պատասխանել տառապանքների մասին հարցին լոկ դիմելով հայր-աստծոն: Մենք, իբրև թե, ոչ հրեա ենք, ոչ էլ մուսուլման, մենք ունեն որդի-աստված: Այսպիսով, Իվանի փաստարկը, ըստ էության, ձեռնտու է քրիստոնեությանը, և փոխարենը վիճարկելու թեիզմը և հավատը որպես այդպիսին, այն միայլ հաստատում է որ` Քրիստոսը «կարող է ամենը ներել, բոլորին և ամենին և ամեն ինչի համար, որովհետև ինքը տվել է իր անմեղ արյունը բոլորի և ամեն ինչի համար»: Եվ հենց այդ կոնտեքստում է (որտեղ խոսվում է Քրիստոսի մասին և նրա կապը հայր-աստծո հետ), որ Իվանը պատմում է Մեծ Ինկվիզիտորի մասին առակը: Չնայած ուղղակիորեն չի ասվում, բայց կարելի է ենթադրել, որ հոր և որդու միջև հակասության լուծումը հանդիսանում է Սուրբ Հոգին((Ուշադրություն դարձրեք, որ հայր-աստված կամ որդի-աստված բառերը Ս. Ժիժեկը գրում է փոքրատառով, իսկՍուրբ Հոգին`մեծատառով: Նրա համար Սուրբ Հոգին ինչ-որ իմաստով կոմունիզմի հոմանիշն է: Հիշենք ավետարանի խոսքերը` ,որտեղ երկուսը, այնտեղ էլ եսե, կարելի է ասել, նաև որտեղ երկուսը համերաշխ են, այտեղ կոմունիզմ է:)), որպես լիակատար պատասխանատվություն ամեն մեկի բոլորի համար և ամեն մեկինը`անհատաբար:

Կարելի է նույնիսկ ասել, որ Զոսիմա երեցի վարքի նկարագրությունը, հաջորդը Մեծ ինկվիզիտորի մասին գլխից հետո, հանդիսանում է Իվանի հարցի պատասխանի փորձ: Չոսիման մահվան մահճում պատմում է, որ հավատի է եկել դուելի ժամանակ իր խռովարար պատանեկության տարիներին, և որոշեց դառնալ վանական: Զոսիման քարոզում էր, որ մարդիկ պետք է ներեն մյուսներին, ընդունելով սեփական մեղքերը և մեղավորությունը ուրիշների առաջ. ամեն մի մեղք կատարվում է մերձավորի հաշվին, և այդ պատճառով ամեն մեկը պատասխանատու է մերձավորի մեղքերի համար:Միթե՞ սա չէ Դոստոևսկու դարձվածքի բանաձևը. «եթե աստված չկա, ապա ամեն ինչ թույլատրված է»: Եթե Քրիստոսի շնորհը կայանում է նրանում, որպեսզի մեզ տա լիակատար ազատություն, ապա այդ ազատությունը իր մեջ կրում է համընդհանուր պատասխանատվության բեռը: