Այսօր ամենաքննարկվող թեմաներից են տարբեր կրոնական ավանդույթների և ժողովրդավարության համատեղելիության, ոչ արևմտյան քաղաքակրթություններում ժողովրդավարության զարգացման հնարավորությունների հարցերը։

Կարելի է հիշել բողոքական էթիկայի և կապիտալիզմի միջև կապի մասին Մաքս Վեբերի դասական տեսությունը: Բողոքական էթիկան ձևավորում է կապիտալիստական հարաբերություններ, իսկ կապիտալիզմը, հաջորդ քայլում, ծնում է միջին խավ, որը դեմոկրատական հաստատությունների կայունության նախապայմանն է:
Այս մոտեցման ներկայացուցիչները կարծում են, որ միայն արևմտյան քաղաքակրթության պայմաններում են կարող ձևավորվել ժողովրդավարական սկզբունքները: Սեմուէլ Հանթինգթոնը թվարկում է արևմտյան քաղաքակրթության հիմնական բնութագրերը՝ հոգևոր և աշխարհիկ իշխանության տարանջատում, օրենքի գերակայություն, սոցիալական բազմակարծություն, ինդիվիդուալիզմ, իշխանության ձևավորման ներկայացուցչական սկզբունք((Хантингтон С. Столкновение цивилизаций. М.: АСТ, 2005. С. 98-100.)):

Կրոնի և ժողովրդավարության միջև կապը նկատել և բացատրել է Շառլ Լուի Մոնտեսքյոն: Նա գրում է. «… Հյուսիսային ժողովուրդները ընդունեցին բողոքականությունը, իսկ հարավային ժողովուրդները մնացին կաթոլիկ հավատքին: Դրա պատճառն այն էր, որ հյուսիսային ժողովուրդների շրջանում գոյություն ունի և միշտ էլ գոյություն կունենա անկախության և ազատության ոգին, ինչն անսովոր է հարավային ժողովուրդների համար …»((Монтескье Ш.Л. О духе законов. М.:Мысль. 1999. С.381-382.)): Հետևաբար՝ «… կաթոլիկ կրոնը ավելի համահունչ է կառավարման միապետական ​​ձևին, իսկ բողոքական կրոնը` հանրապետականի հետ»((Նույն տեղում)): Մոնտեսքյոյի ոգով է դատողություններ անում Սամվել Կարապետյանը, երբ նշում է, որ քրիստոնեության միաբնակ տարբերակը անհամատեղելի է եղել պետական անկախության և ազատության ձգտման հետ((Սամվել Կարապետյան. Դավանել հայ առաքելական եկեղեցի՝ նշանակում է փորել սեփական գերեզմանը/  https://armdaily.am/?p=54074&l=am)):

Ժամանակակից ժողովրդավարությունը ծնվել է նախևառաջ բողոքական երկրներում, բայց աստիճանաբար այն տարածվել է նաև կաթոլիկ երկրներում: Կաթոլիկ աշխարհում ժողովրդավարացման գործընթացներում կարևոր գործոն էր Վատիկանի երկրորդ համաժողովը, որի ժամանակ Կաթոլիկ եկեղեցու սոցիալական հայեցակարգի փոփոխություն կրեց և եկեղեցին առաջին անգամ բացահայտորեն դատապարտեց ոչ-ժողովրդավարական ռեժիմները, որոնք խախտում են մարդու իրավունքները, խոչընդոտում քաղաքացիական կամ կրոնական ազատությանը, խոչընդոտում ընդհանուր բարիքին: Ապագայում եկեղեցին սկսեց կենտրոնական դեր խաղալ ժողովրդավարացման գործում՝ ժողովրդավարացման երրորդ ալիքը գերակշռորեն կաթոլիկ երկրներում էր ընթանում((Хантингтон C. Третья волна. Демократизация в конце ХХ века. М.: РОССПЭН, 2003.. С.90.)):

Կաթոլիկ եկեղեցին շեշտը դնելով քաղաքացիների մասնակցության և քաղաքացիական հասարակության դերի վրա (որում անկախ կազմակերպությունների հետ միաջամանակ ներառված էր նաև Եկեղեցին), սոցիալական արդարության, խաղաղության և միասնության հասնելու գործում աստիճանաբար սկսեց աջակցել մասնակցային ժողովրդավարության մոդելին: Իր տրամաբանությամբ, մարդկանց արժանի կյանքը անհնար է առանց արդարության, և արդարության հասնելու միակ ճանապարհը որոշումների կայացման գործին բնակչության ակտիվ ներգրավվածությունն է, ինչը հնարավոր է միայն ժողովրդավարության միջոցով:

Հայ առաքելական եկեղեցին էլ ավելի հեռու է ժողովրդավարությունից, քան կաթոլիկ եկեղեցին երկու դար առաջ: Ավելին, ընդհամենը մի քանի տարի առաջ Հայ եկեղեցին ունենալով այն ժամանակվա համակարգի հովանավորությունը և աջակցությունը, ընդհանրապես ժողովրդավարական արժեքների հետ հարաբերվելու խնդիր չուներ: Սակայն 2018-ի իշխանափոխությունը չշրջանցեց նաև Հայ առաքելական եկեղեցուն: Ձևավորվեց «Նոր Հայաստան, նոր Հայրապետ» շարժումը, որ պահանջում էր կաթողիկոս Գարեգին Բ-ի հրաժարականը: Պատրիարքը մեղադրվում էր նյութապաշտության և եկեղեցու կառավարման ավտորիտար եղանակների համար: Վարչապետի պաշտոնակատար Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց իշխանությունների չեզոքության մասին: Եկեղեցին կաթողիկոսի համար պահանջեց պետական թիկնազոր, որը մերժվեց կառավարության կողմից((Եկեղեցու հեղինակության համար լա՞վ է, որ կաթողիկոսը թիկնազորով շրջի մի երկրում, որտեղ բնակչության 90 տոկոսը ՀԱԵ հետևորդ է․ Նիկոլ Փաշինյան/ https://www.tert.am/am/news/2018/11/20/Pashinyan/2849779)): Նկատենք, որ Ռուսաստանում պետությունը Ռուսաց պատրիարքին պետական թիկնազոր տրամադրել է:

Վարչապետն իր չեզոքությունը խախտեց նախընտրական շրջանում, երբ հայտարարեց, թե «Հանրապետական կուսակցությունը խոսում է ավանդական արժեքների մասին, սակայն եկեղեցին այն աստիճանի վարկաբեկված չի եղել, որքան ՀՀԿ-ի օրոք: Ավելին, եկեղեցին եղել է իշխանության կցորդը»: Եկեղեցին հերքեց այդ մեղադրանքը և Մայր Աթոռի տեղեկատվական համակարգի տնօրեն Վահրամ քահանա Մելիքյանը հայտարարեց. «Պետք է նշել, որ Եկեղեցին մշտապես իր ծառայությունն է բերել ի նպաստ հայոց պետականության զորացման, ազգի պայծառ ու ապահով կյանքի։ Եկեղեցին իր ծառայությունը երբևէ չի դիտարկել քաղաքական համատեքստում, այլ պետական ու հասարակական կառույցների, ազգային հաստատությունների, ինչպես նաև կուսակցությունների հետ իր հարաբերությունների ձևավորման մեջ առաջնորդվել է ազգի ու Հայրենիքի բարօրության կերտման հրամայականով»((https://arminfo.info/full_news.php?id=36990&lang=1))։

Ակնհայտ է այս հայտարարության մեջ տեղ գտած ձևակերպումների անորոշությունը, երբ համեմատում ենք վերևում ներկայացված կաթոլիկ եկեղեցու օրինակին: Կաթոլիկ եկեղեցին մշտապես նույն սոցիալական դոկտրինը չի ունեցել, այն փոփոխվել է, համապատասխանաբար փոխվել են հասարակական բարօրության մասին մոտեցումները: Դժվար չէ հասկանալ, որ Հայ եկեղեցին ոչ մի «հրամայական» էլ չունի, քանզի չունի սոցիալական հայեցակարգ:

Հետագայում վարչապետի և կառավարության հարաբերությունները կարծես հունի մեջ ընկան: Վարչապետը և կաթողիկոսը միանգամայն հանդուրժող էին միմյանց հանդեպ և համատեղ մասնակցում էին բազմաթիվ պետական միջոցառումներին: Կառավարությունը չէր խառնվում եկեղեցու գործերին,եկեղեցին նույնպես իրեն հեռու էր պահում քաղաքական գործընթացներից:
«Զինադադարը» խախտվեց, երբ ՀՀ վարչապետի որոշմամբ ստեղծվեց Հայաստանի Հանրապետության և Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հարաբերություններին առնչվող հարցերով աշխատանքային խումբ: Աշխատանքային խմբի առաջին հանդիպման ժամանակ Նիկոլ Փաշինյանը նշեց երկու խնդիր: Առաջինը դա կրթության խնդիրն է. «Մասնավորապես, ինչ վերաբերում է, օրինակ, կրթությանը. այս ոլորտում մեր օրակարգի հարցը, որ Մայր Աթոռն առաջարկել էր, Հայ Առաքելական Եկեղեցու պատմության հետ կապված հարցն է: Այստեղ առաջին հարցը, որ ծագում է, հետևյալն է. արդյոք մենք տարբերակո՞ւմ ենք Հայ Առաքելական Եկեղեցու պատմությունը հայ ժողովրդի պատմությունից, և եթե տարբերակում ենք, ինչո՞ւ ենք տարբերակում, և եթե տարբերակում ենք, ինչպե՞ս ենք տարբերակում, և այդպես շարունակ»((https://armenpress.am/arm/news/973606.html)):
Երկրորդ խնդիրը, որ բարձրացրեց վարչապետը, եկեղեցուն մեծ մտահոգություն պատճառեց. «Հաջորդ խնդիրների խումբը վերաբերում է հարկային հարաբերություններին: Օրինակ, խնդիր կա անշարժ գույքի, գույքահարկի հետ կապված, և մենք պետք է հասկանանք, թե այստեղ ինչ մոտեցում ունենք: Արդյոք Հայ Առաքելական Եկեղեցուն պատկանող գույքն այս առումով միասե՞ռ է, միատա՞րր է, թե՞ այնտեղ կան տարբեր սեգմենտներ, և արդյոք այդ սեգմենտների վերաբերյալ պետք է տարբերակվա՞ծ, թե՞ ընդհանուր մոտեցում ցուցաբերենք»((Նույն տեղում)):

Եկեղեցու հակադարձումը անսպասելի չէր: «Իրավունք» թերթը գրում է. «Մեր հավաստի աղբյուրների փոխանցմամբ՝ չնայած որեւէ որոշում չի կայացվել, բայց հարցադրումների միջոցով ակնհայտ է դարձել վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի եւ իր իշխանության ակնկալիքը եկեղեցուց: Խոսքը, մասնավորապես, վերաբերել է հարկային քաղաքականությանը:
Ընդ որում՝ եկեղեցու ներկայացուցիչները նշել են, որ կարող են եւ հարկերը լրիվ չափով մուծել, բայց իրավաչափորեն պահանջելով, ասենք, պետության կողմից եկեղեցուն պատճառված վնասը:
Օրինակ՝ ակնարկելով, որ եկեղեցին կարող է պահանջել, որ իրեն վերադարձնեն Մատենադարանում պահպանվող բոլոր ձեռագրերը, որոնք ազգայնացվել են բոլշեւիկյան հեղափոխության արդյունքում, ինչպես նաեւ այն վնասները, որ կրել են այդ տարիներին՝ զրկված լինելով իրենց սեփականությունը հանդիսացող գույքի բնականոն շրջանառությունից ակնկալվող եկամուտներից»((https://www.lragir.am/2019/05/17/443722/)):

Կրքերը ավելի բորբոքվեցին, երբ Նիկոլ Փաշինյանը Սեպտեմբերի 22-ին Լոս Անջելեսում կայացած մամուլի ասուլիսի ժամանակ նշեց, որ որոշ եկեղեցիականներ հակակառավարական գործունեություն են վարում. «Երբ մենք ասում ենք եկեղեցու ներքին կյանքի մեջ չենք մտնում, որոշ եկեղեցականներ ասում են՝ սա նախկին կառավարության նման չի, սա թույլ կառավարություն է, եկեք քանդենք կառավարության ոտքի տակ, նրանք շատ ուժեղ հակահարված կստանան, ծնկի կբերվեն»((http://www.panarmenian.net/arm/news/273216/)): Այս արտահայտությունը մամուլում և սոցցանցերում սուր արձագանքներ ունեցավ((Օրինակ՝ Եկե­ղե­ցու վրա մատ մի՛ թափ տվեք/  https://blog.times.am/?p=266939&l=am, կամ«Իրավունք». Ի՞նչ է ուզում Փաշինյանի իշխանությունը եկեղեցուց/ https://www.tert.am/am/news/2019/05/17/iravunq/3000952)):
Ակտիվացավ նաև «Նոր Հայաստան, նոր Հայրապետ» շարժումը, որը սկսեց ձևավորել իր զուգահեռ կառույցները: Շարժումը BBC-ի մի քանի հրապարակումների շնորհիվ միջազգային համբավ ձեռք բերեց((Դրանցից մեկը՝ “У нас украли веру”: как Армянская апостольская церковь оказалась на грани раскола/ https://www.bbc.com/russian/features-49582410)):

Այսպիսով Հայ առաքելական եկեղեցին սուր ճգնաժամի առաջ է կանգնել: Մի կողմից հասարակության ճնշող մեծամասնությունը ըմբռնում է եկեղեցու կարևորությունը ինչպես ինքնության, այնպես էլ ծիսական-կրոնական առումով, բայց ակնհայտ է դառնում նաև այն, որ եկեղեցին չի կարողանում վերափոխվել և հարմարվել նոր իրողություններին։