Հոդվածը տպագրվել է «Հայացք Երեվանից փոփոխվող աշխարհ» Ռազմավարական եւ ազգային հետազոտությունների հայկական կենտրոնի (ՌԱՀՀԿ) վերլուծական-փորձագիտական եռամսյա հանդեսում (2016/3 (7)), http://acnis.am/images/publications/2016/III/III.pdf
Նախաբան
Խորհրդային շրջանում կրոնը դուրս էր մղված հանրային կյանքից, սակայն խորհրդային հանրապետություններում ավանդական կրոնական կազմակերպությունները խորհրդանշում էին ազգային ավանդույթներն ու մինչխորհրդային անցյալը, որի պատճառով ազգայնական շրջանակներն ի դեմս ավանդական կրոնական կառույցների, տեսնում էին իշխանությունների կողմից հալածվող ազգային ինստիտուտներ, որոնք չէին տեղավորվում Խորհրդային միության պաշտոնական գաղափարախոսության շրջանակներում (ինտերնացիոնալիզմ եւ աթեիզմ): Հավատքը երբեմն ընկալվում էր դիսիդենտական շարժման ձեւերից մեկը եւ խորհրդային կարգերին ընդդիմության ձեւ:
Անկախ հանրապետության հռչակումից հետո եկեղեցու եւ ազգային խորհրդանիշի վերածված Վազգեն Ա կաթողիկոսի վարկանիշը չափազանց բարձր էր: Շատ էին նաեւ սպասելիքները, սակայն եկեղեցին լուրջ մարտահրավերի առջեւ էր հայտնվել` ազգային խորհրդանիշից վերածվելով գործուն հանրային կառույցի եւ գտնել իր դերակատարությունը պետական ու հանրային կյանքում արդեն նոր իրավիճակում:
1991-ից ի վեր Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին նպատակասլաց կերպով ընդլայնում էր իր ներկայությունը հանրային եւ պետական կյանքում, սակայն անկախության հռչակումից երկու տասնամյակ անց նրա տեղի ու դերի խնդիրը դարձել է բուռն քննարկման թեմա: Եթե մինչ այդ ոչ ոք կասկածի տակ չէր դնում եկեղեցու ոչ միայն պատմական, այլեւ հայ ժողովրդի ինքնության հարցում ունեցած բացառիկ դերակատարումը, ապա այսօր եկեղեցուց հանրային սպասելիքները չեն արդարանում: Դրա հետեւանքով հասարակության ու եկեղեցու միջեւ առաջացել է ճեղքվածք, որն արտահայտվում է ԶԼՄ-ներում եկեղեցուն եւ նրա սպասավորներին ուղղված երբեմն ծայրահեղ քննադատություններով ու կոպտագույն որակումներով:
Կարծում ենք՝ պատճառն այն է, որ եկեղեցին չունի «եկեղեցի-պետություն» եւ «եկեղեցի-հասարակություն» հարաբերությունների վերաբերյալ որեւէ հայեցակարգային մոտեցում, որը համահունչ լինի արդի իրավիճակին:
Հոդվածում համառոտակի վերլուծվում են եկեղեցու դերի ավանդական կարծրատիպերի ու իրականության հակասությունները, այս հարցում սահմանադրական դյույթների բովանդակությունը եւ քրիստոնեական քաղաքակրթությանը պատկանող երկրներում եկեղեցի-պետություն հարաբերությունների փոխակերպումները: Հոդվածի նպատակն է՝ հասկանալ այն մարտահրավերները, որոնք ծառացել են Հայ եկեղեցու առջեւ եւ որոնց, մեր կարծիքով, պարտավոր է արձագանքել եկեղեցին:
«Ազգային եկեղեցի» հասկացության ձեւավորման պատմական ուղին եւ ներկայիս պետական քաղաքականությունը
Արծարծված հարցերի պատասխանը գտնելու եւ եկեղեցու ներկայացուցիչների հռետորաբանության ենթատեքստը ընկալելու համար անհրաժեշտ է կարճառոտ պատմական ակնարկ կատարել՝ հասկանալու համար այսօրվա Հայ եկեղեցու դավանած արժեքային համակարգը, որը դասավանդվում է ուսումնական հաստատություններում եւ քարոզվում անգամ ուժային կառույցներում` որպես անհերքելի ու միակ ճշմարտություն: Մենք չենք դիտարկի խորն անցյալը, այլ կփորձենք հակիրճ կերպով արտացոլել վերջին հարյուրամյակների իրողությունները:
Հայերեն լեզվում «ազգ» եւ «էթնոս» հասկացությունների խառնաշփոթ կա, որն ունի որոշակի պատճառներ: Հայերը՝ կորցնելով պետականությունը, հարյուրավոր տարիներ կրոնական համայնքի կարգավիճակով գտնվում էին իսլամական տիրապետության տակ՝ հիմնականում Օսմանյան Թուրքիայում եւ Պարսկաստանում: Իսլամի ավանդական պետաիրավական պատկերացումներում կրոնական համայնքները` միլեթները կամ ումմաները, էթնիկ միավորների դեր էին կատարում, այսինքն՝ էթնիկ եւ կրոնական պատկանելությունը նույնականացվում էր: Հայերը պաշտոնապես համարվում էին «հայ քրիստոնյաներ», այլ ոչ թե պարզապես հայեր: Դեռեւս Կոստանդնուպոլսը նվաճած սուլթան Մեհմեդ Ֆաթիհը սկսեց պետական բարեփոխումներ իրականացնել, որի իմաստը կրոնական համայնքների վրա հիմնված կորպորատիվ պետության կառուցումն էր((Имперские структуры управления и этноконфессиональные общины в Османском султанате, Сергей Олюнин, журнал международного права и международных отношений 2012 — № 1, http://evolutio.info/content/view/1931/232/)): Այդ համայնքներից յուրաքանչյուրը պետության կողմից ճանաչվում էր որպես լայն իրավունքներով օժտված իրավական կառույց:
Օսմանյան Թուրքիայում հայերը կրոնական պատկանելությունը փոխելու դեպքում ստիպված էին մեկ միլեթից անցում կատարել այլ միլեթի, ինչն ընկալվում էր որպես «ազգային դավաճանություն»: Հայկական պատմական խրոնիկայում կան բազմաթիվ հաղորդումներ, երբ քաղկեդոնական((Հայկական եկեղեցին 451-ի Քաղկեդոնական Տիեզերական Ժողովի որոշումները չի ընդունել: Քաղկեդոնի ժողովի որոշումներն ընդունած եկեղեցիների հետեւորդներին միջնադարում անվանում էին քաղկեդոնականներ, իսկ այն չընդունածներին` հակաքաղկեդոնականներ:)) հայերին ոչ քաղկեդոնական հայերը պարզապես անվանում էին հույներ կամ վրացիներ: Իսլամ ընդունած հայերը դադարում էին հայ համարվելուց, իսկ կաթոլիկ եւ բողոքական հայերը չափազանց բարդ փոխհարաբերությունների մեջ էին գտնվում ,հայ քրիստոնյաներիե հետ: Ահա այս համատեքստում են ձեւավորվել «հայ քրիստոնյա» եւ «ազգային եկեղեցի» հասկացությունները:
Կարեւոր հասկացություն էր նաեւ «գոյապահպանությունը»((Էջմիածնի կաթողիկոսության հիմնադրման քաղաքական եւ աստվածաբանական հանգամանքները, Վարդան Ջալոյան, http://www.religions.am/arm/articles/Էջմիածնի-կաթողիկոսության-հիմնադրման-քաղաքական-եւ-աստվածաբանական-հանգամանքները/ )): Դեռեւս խորը միջնադարում Հայ եկեղեցին «հայ քրիստոնյաների» հանրային կյանքի հիմնական իմաստը տեսնում էր «ազգի» գոյության պահպանման կամ, ավելի պարզ ասած, վերարտադրության մեջ, որում զարգացման որեւէ նպատակ դրված չէր, ինչն ուներ օբյեկտիվ պատճառներ: Պետականությունից զուրկ համայնքը չէր կարող ինքնուրույն քաղաքականություն վարել: «Ազգ» եւ էթնոս» եզրերի դեռեւս գոյություն ունեցող նույնականացումը այսօր իր բացասական ազդեցությունն է թողնում քաղաքացիական արժեքների ձեւավորման վրա: Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին այդ պատկերացումներն այսօրվա Հայաստանում փորձում է վերակենդանացնել, ինչը հակասության մեջ է հայտնվում գործող Սահմանադրության եւ իրավական համակարգի հետ: Իշխանությունների կողմից վարվող քաղաքականությունն իր հերթին նպաստում է դրան: Սահմանադրության մեջ եւ իրավական այլ փաստաթղթերում պետության ու քաղաքացիական հասարակության հոմանիշը հանդիսացող «ազգ» եզրը հանրային կյանքում, պետական պաշտոնյաների շուրթերին եւ դպրոցական դասագրքերում օգտագործվում է որպես «էթնոսի» հոմանիշ՝ մարդկանց մտքերում առաջացնելով իրավական պատկերացումների խառնաշփոթ:
Այսպիսով՝ այսօրվա եկեղեցու հիմնական քարոզչական թեզերն են (եթե հետեւենք եկեղեցու սպասավորների հրապարակային ելույթներին եւ դպրոցական դասագրքերի բովանդակությանը).
Մյուս բնորոշ թեզը լայնորեն գովազդվում է հեռուստատեսությամբ ու գովազդային վահանակներում. «Մեկ ազգ, մեկ մշակույթ, մեկ եկեղեցի»:
Կրոնական թեմաներին նվիրված մամլո մշտադիտարկումների վերլուծությունները((Ստեփան Դանիելյան, Արա Ղազարյան, Հովհաննես Հովհաննիսյան, Արթուր Ավթանդիլյան, «Կրոնական կրթության խնդիրները Հայաստանի Հանրապետության հանրակրթական դպրոցներում», Երեւան 2012)) եւ հանրակրթական դպրոցներում դասավանդվող դասագրքերի վերլուծությունները((Religious Tolerance in Armenia, Stepan Danielyan, Vladimir Vardanyan, Artur Avtandilyan, http://www.osce.org/yerevan/67674?download=true)) ցույց են տալիս, որ եկեղեցու դերը ներկայիս Հայաստանում քարոզվում է ճիշտ այնպես, ինչպիսին այն եղել է Օսմանյան Թուրքիայում:
2014-ին Մայր Աթոռի թանգարանների եւ գրապահոցների տնօրեն Ասողիկ քահանա Կարապետյանը հայտարարեց, որ աթեիստ հայը լիարժեք հայ չի կարող լինել((Gohar Hakobyan, priest Karapetyan does not step back from his words. “Pagan Armenian is not a full Armenian”, Aravot, 19 May, 2014, http://en.aravot.am/2014/05/19/165292/)): Խորհրդային աթեիզմի պայմաններում դաստիարակված հասարակության համար նման հարցադրումն անհասկանալի էր, եւ շատերը կարծում էին, որ թյուրիմացություն է տեղի ունեցել: Սակայն մյուս եկեղեցականների կողմից((Архиепископ Паргев: «Если ты не христианин — ты уже не армянин», Regnum, May 2015, http://www.regnum.ru/news/polit/1922012.html)) այս տեսակետի վերահաստատումը ցույց տվեց, որ դա եկեղեցու հստակ դիրքորոշումն է: Հետաքրքրական է Շիրակի թեմի առաջնորդ Արքեպիսկոպոս Աջապահյանի բացատրությունը. «Հայ Առաքելական եկեղեցին հայ ժողովրդի միասնության շաղախն է: Այն եկեղեցիները, որոնք այս իմաստով էթնիկ ուղղվածություն չունեն, նրանց համար հասկանալի չէ մեր պահվածքը»((Արթուր Ավթանդիլյան, Հարցազրույց Շիրակի թեմի առաջնորդ Միքայել եպիսկոպոս Աջապահյանի հետ, www.religions.am, Մարտ 2010, http://www.religions.am/arm/interviews)):
Հայ եկեղեցու եւ պետության սերտաճումը ձեռք է բերել համակարգային բնույթ: 2008թ. սեպտեմբերի 28-ին եկեղեցական մի արարողության ժամանակ Սերժ Սարգսյանն արել է հետեւյալ հայտարարությունը. «Հարյուրամյակներ շարունակ չունենալով պետականություն, եկեղեցին առաջնորդել է մեր ժողովրդին մինչեւ 21-րդ դար: Հայոց պետականության յուրաքանչյուր պետական ծառայող պետք է իր պարտքը վերադարձնի եկեղեցուն, որպեսզի մեր եկեղեցին ավելի հզորանա եւ մեր հավատը մեզ առաջնորդի դեպի ավելի լավ ապագա»((Հայոց պետականության յուրաքանչյուր պետական ծառայող պետք է իր պարտքը վերադարձնի եկեղեցուն. Նախագահ, aaa.ar.newsarmenia.ru, Սեպտեմբեր 2008, http://ar.newsarmenia.ru/arm1/20080929/41957028.html )):
Դասագրքերի միջոցով աշակերտներին ներշնչվում է Հայ եկեղեցու եւ հայ ազգի նույնականացման թեզը. «Քայլենք մեր նվիրական իղձերի իրականացման վճռականությամբ` որպես մեկ եկեղեցի, մեկ պետություն եւ ազգ»((Ա.Ա.Ղուկասյան, Ռ.Հ.Գասպարյան, Վ.Ռ.Պարսամյան, Ա.Վ.Գյուլբուդաղյան, Վ.Ա.Ղանդիլյան, Հայոց եկեղեցու պատմություն, 8-րդ դասարան, 2004թ., Երեւան, Կրթության ազգային ինստիտուտ, էջ 121)): «Հայոց եկեղեցին, փաստորեն, դավանանքը դարձրեց ազգային հոգեւոր նկարագրի կարեւորագույն հատկանիշներից մեկը»((Է.Ղազարյան, Վ.Ղանդիլյան եւ ուրիշներ, Հայոց եկեղեցու պատմություն, 10-րդ դասարան, 2005թ., Երեւան, Կրթության ազգային ինստիտուտ, էջ 30)):
Գիտության եւ կրթության նախկին նախարար Արմեն Աշոտյանն այսպես է տեսնում եկեղեցու դերը դպրոցներում. «Դպրոցը նաեւ դաստիարակության վայր է, դպրոցը հայի ինքնության պահպանման, վերարտադրման, հայոց պետության քաղաքացի կերտելու վայր է: Եվ այստեղ ո՞ւմ ապավինել, եթե ոչ Մայր Աթոռի, մեր սուրբ եկեղեցու աջակցությանը: Եկեղեցու հետ համագործակցությունը թույլ է տալիս մեզ, մեր երեխաներին՝ ներմուծել բարոյականություն, բարոյագիտություն եւ արժեքներ, թույլ է տալիս մեր աշակերտներին կոփել որպես հայեր եւ թույլ է տալիս առաջին անգամ իրենց համար բախել հոգեւոր իմաստության դռները»((Մայր Աթոռ, Կլոր սեղան-քննարկում՝ նվիրված «Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկային, Հայաստանի Հանրապետություն օրաթերթ, Մայիս 2012, http://www.hhpress.am/?sub=hodv&hodv=20120221_21&flag=am)):
2014-ի մարտի 3-ին Հայաստանի ԳԱԱ որոշմամբ պատվավոր դոկտորների կոչում է շնորհվել հայ եկեղեցու երեք եպիսկոպոսների: Ակադեմիայի նախագահն այսպես է բացատրել այդ որոշումը. «Սա առաջին դեպքը չէ. ակադեմիան մշտապես ուշադրություն է դարձնում հոգեւորականների հայագիտական եւ պատմական գործունեությանը», ինչպես նաեւ «հայ ժողովուրդը դարեր շարունակ պետականություն չի ունեցել եւ ապավինել է եկեղեցուն, որտեղ կրթվել են հայոց հոգին եւ միտքը»((Օվ.Մանդաթյան, Պատվավոր դոկտորի կոչում՝ երեք բարձրաստիճան հոգեւորականների, Առավոտ, Հուլիս 2014, http://www.aravot.am/2014/07/04/476851)): Հայտնի են դեպքեր, երբ գիտական թեզերը գրախոսության համար ուղարկվում են եկեղեցու «Քրիստոնեական դաստիարակության» կենտրոնին((Sara Khojoyan, A Scientific Research Failed For Religious Motives: The Church Intervenes into Science, February 2014, http://kron.armhels.com/?p=900&lang=en )):
Այդ միտումներն ավելի ակնհայտ են դառնում 2010թ. փետրվարին Հեռուստատեսության եւ ռադիոյի ազգային հանձնաժողովի ընդունած չափորոշիչներից, որոնցով պետք է առաջնորդվեն Հայաստանի տարածքում գրանցված ռադիո- եւ հեռուստատեսային ընկերությունները: Փաստաթղթում մասնավորապես սահմանվում է, որ անչափահասների առողջության, մտավոր ու ֆիզիկական զարգացման, դաստիարակության վրա հնարավոր բացաuական ազդեցություն ունեցող են համարվում այն հաղորդումները, որոնք «նսեմացնում եւ վարկաբեկում են ազգային եկեղեցուն ու նրա քարոզած արժեքները»((Նմանակեք, բայց դատապարտեք, Առավոտ օրաթերթ, Փետրվար 2010, http://www.aravot.am/2010/02/16/354249/)): Նման հաղորդումներն, ըստ այդ փաստաթղթի, արգելվում են: Մյուս կրոնական կազմակերպությունների նսեմացման արգելքի կետ այդ փաստաթղթում չկա:
Հայ եկեղեցին ձգտում է իր ազդեցությունը տարածել այն ոլորտներում, որտեղ ձեւավորվում է հանրային կարծիքը` դպրոցներ, գիտություն, լրատվամիջոցներ: Սակայն չի զլանում ազդեցություն ձեռք բերել նաեւ ուժային կառույցներում: 1997-ից Հայաստանի զինված ուժերում գործում է զինվորական կապելանի ինստիտուտը: 2014-ին «Քայքայիչ պաշտամունքները եւ փողոցային արատավոր բարքերը որպես պաշտպանունակության սպառնալիք» թեմայով ՀՀ պաշտպանության նախարարությունում մեկնարկած գիտագործնական խորհրդաժողովի ժամանակ պաշտպանության նախարարն ասել է. «Աղանդները բացասաբար կարող են ազդել զինուժի վրա։ Չեմ ուզում մտածել այդ մասին, բայց սարսափելի է պատկերացնել, թե ինչ կարող է կատարվել մարտական դիրքում, եթե այնտեղ կանգնած զինվորի հավատամքն այլ լինի»((Սարսափելի է պատկերացնել, թե ինչ կկատարվի, եթե մարտական դիրքում կանգնած զինվորի հավատամքն այլ լինի. Սեյրան Օհանյան, MediaMall, Ապրիլ 2014, topnews.mediamall.am)): Պաշտպանության նախարարությունը «Քայքայիչ պաշտամունքների եւ փողոցային արատավոր բարքերի դեմե ծրագրի շրջանակում մշակել է ճանապարհային քարտեզ, ըստ որի սպաները եւ հոգեւորականները դպրոցներում միասին պայքարելու են «քայքայիչ աղանդների» դեմ եւ նույնիսկ դպրոցականներին բաժանելու են ավետարաններ:
2014-ի հունիսին ՀՀ Ոստիկանության Երեխաների իրավունքների պաշտպանության վարչության պետը հայտարարել է, որ աղանդների դեմ պայքարի շրջանակում ոստիկանները Հայ առաքելական եկեղեցու ներկայացուցիչների հետ համատեղ դաստիարակչական աշխատանքներ են տարել դպրոցներում «աղանդավոր» երեխաների հետ, այդ թվում «այդ պայքարին» ներգրավել նրանց ընկերներին((«Շատ կարեւոր է մեր եկեղեցու ներկայացուցիչների մուտքը դպրոց», Religions.am, Հունիս 2014, http://www.religions.am/arm/news/)):
Իրավական դաշտի փոխակերպումները
Եկեղեցի-պետություն հարաբերությունների պետական քաղաքականությանը նվիրված որեւէ հայեցակարգ գոյություն չունի, սակայն որոշակի կռահումներ մենք կարող ենք անել՝ վերլուծելով սահմանադրական դրույթները:
2005թ. Սահմանադրության մեջ ասվում էր, որ Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգեւոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման եւ ազգային ինքնության պահպանման գործում: Ուշագրավն այն է, որ այս ձեւակերպումը գրեթե նույնությամբ կրկնվում է Վրաստանի սահմանադրության մեջ, սակայն մեկ էական տարբերությամբ. Վրաստանի դեպքում շեշտվում է Վրաց եկեղեցու բացառիկ դերակատարությունը Վրաստանի պետության մեջ, մեր դեպքում` հայ ժողովրդի կյանքում եւ «ինքնության պահպանման գործում»: Այսինքն՝ առկա են երկու հայեցակարգային տարբերություններ` մեկի դեպքում եկեղեցին պետականաստեղծ կառույց է դիտարկվում, մյուսում` ազգային, կամ ավելի հստակ ձեւակերպման դեպքում` էթնիկ ինքնության վերարտադրության գործոն: Վրացական իրականության մեջ եկեղեցու միջոցով ասիմիլյացվում են մյուս ժողովուրդները, իսկ մեր դեպքում` առանձնանում ենք մյուս ժողովուրդներից:
2015-ին ուժի մեջ մտած նոր Սահմանադրության 17-րդ հոդվածում նշվում է, որ երաշխավորվում է կրոնական կազմակերպությունների ազատությունը, ինչպես նաեւ ասվում է, որ կրոնական կազմակերպություններն անջատ են պետությունից: Հայաստանի՝ աշխարհիկ պետություն լինելու մասին որեւէ հիշատակում չկա: Հաջորդող` 18-րդ հոդվածով ՀՀ-ը ճանաչում է Հայ առաքելական եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը.
«Հոդված 17. Պետությունը եւ կրոնական կազմակերպությունները
1. Հայաստանի Հանրապետությունում երաշխավորվում է կրոնական կազմակերպությունների գործունեության ազատությունը:
2. Հայաստանի Հանրապետությունում կրոնական կազմակերպություններն անջատ են պետությունից:
Հոդված 18. Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցին
1. Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում է Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը հայ ժողովրդի հոգեւոր կյանքում, նրա ազգային մշակույթի զարգացման եւ ազգային ինքնության պահպանման գործում:
2. Հայաստանի Հանրապետության եւ Հայաստանյայց առաքելական սուրբ եկեղեցու հարաբերությունները կարող են կարգավորվել հատուկ համաձայնագրով»:
17-րդ հոդվածում, ի տարբերություն նախորդ Սահմանադրության համապատասխան հոդվածի, «Պետությունը անջատ է եկեղեցուց» ձեւակերպումը փոխարինված է «կրոնական կազմակերպություններն անջատ են պետությունից» դրույթով: Հիմքեր կան ենթադրելու, որ փորձ է արվում օրենսդրորեն տարանջատել «կրոնական կազմակերպություն» իրավական կարգավիճակը Հայ եկեղեցու իրավական կարգավիճակից եւ, կարծես թե, պատահական չէ, որ Սահմանադրության նախագծում Հայ եկեղեցուն առանձին հոդված է նվիրված (Հոդված 18), որտեղ խոսվում է Հայ առաքելական եկեղեցու «բացառիկ» դերակատարության մասին: Այսինքն՝ փորձ է արվում տարանջատել «կրոնական կազմակերպություն» եւ «Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցի» հասկացությունները, դրանք, ըստ էության, դառնում են տարբեր իրավական կատեգորիաներ:
Փաստորեն Սահմանադրության մեջ կան նախադրյալներ, որոնք վկայում են, որ օրենսդրական հետագա փոփոխությունների օգնությամբ Հայաստանը կարող է վերածվել ոչ աշխարհիկ երկրի:
Վատիկանի II ժողովի որոշումները
Ուղղափառ եկեղեցիները՝ մասնատված լինելով ըստ ազգային պատկանելության, այդպես էլ չկարողացան միասնական քաղաքականություն վարել կամ գոնե առանձին-առանձին գնալ արմատական բարեփոխումների((Հատված Ռուս ուղղափառ եկեղեցու պատրիարք Կիրիլի ելույթից. «Այսօր ավելի ու ավելի ուժգին, արդեն ողջ մոլորակի մասշտաբով, զարգանում է այդ գաղափարը` կյանք առանց Աստծո, եւ մենք տեսնում ենք, թե ինչպես են ջանքեր ներդրվում, այդ թվում օրենսդրական դաշտում, նաեւ շատ զարգացած երկրներում, օրենքով ամրագրելու յուրաքանչյուր մարդու ցանկացած ընտրության իրավունքը, այդ թվում նաեւ ամենամեծ մեղքի, որը հակասում է Աստծո Խոսքին, սրբությանը, Աստծո հասկացությանը, եւ ունենք ժամանակակից մարդկության ամենավտանգավոր երեւույթը, որը «ապաքրիստոնեականացում» անվանումն է ստացել: Եվ երեւի հնարավոր չլիներ փիլիսոփայական այդ հայացքներն անվանել հերձված, եթե շատ քրիստոնյաներ չկիսեին դրանք եւ Մարդու իրավունքներին ավելի մեծ տեղ չտային, քան Աստծո Խոսքին: Այդ իսկ պատճառով մենք այսօր խոսում ենք գլոբալ հերձվածողության մասին` մարդապաշտության մասին, մի նոր կռապաշտության մասին, որը մարդու հոգուց դուրս է մղում Աստծուն: Նման բան գլոբալ առումով երբեք չի եղել…», https://www.youtube.com/watch?v=GkiUZeRzBoQ )): Ուղղափառ եկեղեցիները չեն կարողանում աստվածաբանական հիմնավորում գտնել Մարդու իրավունքների հարցում, իսկ որոշ դեպքերում դա համարում են հերձված((«ՉԻ». Կճոյանը 1 մլն ԱՄՆ դոլա՞ր է պահանջել իր սանիկի միջոցով՝ ԿԲ նախագահ Տիգրան Սարգսյանի ցուցումով, hetq.am)): Բողոքական եկեղեցիները խիստ մասնատված են: Դրանք տատանվում են ծայրահեղ առաջադեմ հայացքներից մինչեւ ծայրահեղ պահպանողականություն, ուստի դրա քննարկումը՝ որպես միասնական երեւույթի, անհնարին է: Ինչ վերաբերում է Արեւելյան ուղղափառ եկեղեցիներին, որոնց մեջ ընդունված է ներառել նաեւ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին, ապա նրանց գերակշիռ մասը՝ չունենալով ազգային պետականություն եւ հիմնականում լինելով իսլամական պետություններում քրիստոնեական ումմայի կարգավիճակում, օբյեկտիվորեն չեն կարող իրականացնել հիմնարար բարեփոխումներ:
Այս առումով ուշագրավ են բարեփոխումները կաթոլիկ եկեղեցում, որն այս կամ այն չափով կարողացավ դիմագրավել եւ գտնել այն մարտահրավերների լուծումները, որոնց մի մասը բնորոշ է նաեւ Հայ եկեղեցուն եւ կարող է դիտարկվել որպես դրական փորձ Հայ եկեղեցու բարեփոխումների իրականացման համար:
Կաթոլիկ եկեղեցին, ի տարբերություն ուղղափառ եկեղեցիների, ենթարկվելով ծայրահեղ քննադատության, այնուամենայնիվ, իր մեջ ուժ գտավ եւ արդիականացվեց ժամանակակից աշխարհի մարտահրավերին համահունչ: Բարեփոխումների գագաթնակետը Վատիկանի II ժողովի որոշումներն էին: Վատիկանի II ժողովը հիմնարար ազդեցություն է ունեցել արդի քրիստոնեական քաղաքակրթության վրա: Նրա որոշումները կարելի է համարել հեղափոխական եւ աննախադեպ: Ժողովի որոշումներին ընդդիմացող պահպանողական կղերականների դիմադրությունը եւս ուժգին էր, ավելին՝ նրանց մի մասը նույնիսկ հեռացավ կաթոլիկ եկեղեցուց եւ ստեղծեց իր այլընտրանքային կաթոլիկ համայնքը:
Վատիկանի II ժողովը նախաձեռնել էր Հովհաննես XXIII պապը 1962-ին, եւ այն տեւել է մինչեւ 1965թ., որն ավարտին է հասցրել է արդեն հանգուցյալ Հովհաննես XXIII պապին փոխարինած Պողոս VI պապը: Ժողովի որոշումներն այնքան կարեւոր էին, որ արդեն հաջորդ երկու պապերը՝ որպես իրենց անուն, ընտրեցին Ժողովը վարած պապերի միավորված անունները` Հովհաննես-Պողոս I եւ Հովհաննես-Պողոս II, դրանով ցանկանալով շեշտել, որ շարունակելու են այդ պապերի քաղաքականությունը: Հոդվածը չծանրաբեռնելու համար կաշխատենք շատ համառոտ թվել Ժողովի հիմնական որոշումները, իսկ դրանց ավելի մանրամասն ծանոթանալ կարելի է Ժողովին նվիրված հարուստ գրականությունից:
Ժողովը, ինչպես նշվեց վերը, սկսվել է 1962-ին եւ ավարտվել 1965-ին շատ լարված միջազգային իրավիճակում` Սառը պատերազմի ու Եվրոպայում ձախ քաղաքական շարժումների աշխուժացման պայմաններում: Ընդունվել են եկեղեցական կյանքի տարբեր ոլորտներին վերաբերող մի շարք կարեւորագույն փաստաթղթեր՝ 4 սահմանադրություն, 9 դեկրետ եւ 3 հռչակագիր: Այդ ամբողջ ծավալուն նյութին, բնականաբար, չենք անդրադառնա, սակայն չենք կարող չխոսել այն փաստաթղթերի մասին, որոնք հետաքրքրություն են ներկայացնում սույն հոդվածի բուն թեմայի առումով:
Բացման խոսքում Հովհաննես XXIII պապը ուղենշել է հավաքի հիմնական նպատակը` եկեղեցին պետք է բացվի աշխարհի առջեւ, «ոչ թե մերժել, այլ քննարկել ժամանակակից աշխարհի իրողությունները եւ իրականացնել վաղուց հասունացած բարեփոխումները»:
Էկումենիզմին վերաբերող Nostra aetate (լատիներեն՝ «Մեր ժամանակներում») հռչակագրում ասված է, որ բոլոր անհատները տարբեր եկեղեցիներում որոնում են նույն հարցերի պատասխանը, եւ եկեղեցիների նպատակն է աջակցել անհատների ու ազգերի միասնությանը եւ սիրուն: Հատուկ նշվում է, որ կաթոլիկ եկեղեցին ոչինչ չի մերժում մյուս կրոններում, ինչը «ճշմարիտ ու սուրբ» է: Մյուս կրոնների ներկայացուցիչներին պետք է վերաբերվել խոհեմությամբ ու սիրով: Հատուկ անդրադարձներ կան հուդայականությանը, հինդուիզմին եւ իսլամին: Հռչակագրի եզրափակիչ մասում անընդունելի է համարվում ազգային կամ կրոնական հողի վրա մարդկանց խտրականությունը: Հավատաքննությամբ եւ կրոնական արյունալի պատերազմներով անցած կաթոլիկ եկեղեցու համար այդ հռչակագիրը պատմական նշանակություն ունի, մյուս կողմից՝ Երկրորդ աշխարհամարտից հետո արեւմտյան երկրներում ընդունված՝ Մարդու իրավունքների կոնվենցիաներին եկեղեցին չէր կարող չանդրադառնալ եւ դրանք չընդունել: Որոշիչ էր Ժողովի դերը միջեկեղեցական երկխոսություն սկսելու գործում:
Orientalium Ecclesiarum (լատիներեն՝ «Արեւելյան եկեղեցիներ») դեկրետն ուղղակիորեն վերաբերում է նաեւ Հայ կաթողիկե եկեղեցուն: Կաթոլիկ եկեղեցին ճանաչում է արեւելյան կաթողիկե եկեղեցիների իրավունքը՝ ունենալու իր կանոնակարգն ու «մաքուր» վիճակում պահպանելու արեւելյան պաշտամունքային ծեսերը: Այս մոտեցումը թույլ է տալիս հայ կաթոլիկներին պահպանել Հայ եկեղեցու առանձնահատկություններն ու ծեսերը: Եվ Հայ կաթողիկե եկեղեցին սփյուռքում Հայ եկեղեցու հետ միասին հնարավորություն է ստանում այս առանձնահատկությունների շնորհիվ զբաղվել հայապահպանությամբ: Ըստ որոշ ոչ պաշտոնական գնահատականների, աշխարհում հայ կաթոլիկների թիվը հասնում է մինչեւ 700 հազարի: Դեկրետի մյուս հատվածն արդեն վերաբերում է արեւելյան ոչ կաթոլիկ եկեղեցիներին, որոնց թվին է դասվում նաեւ հայ Առաքելական եկեղեցին: Դեկրետում ասվում է, որ պետք է եղբայրական հարգանքով վերաբերվել՝ մի կողմ դնելով տարբերություններն ու առանձնահատկությունները: Ավելին՝ արեւելյան եկեղեցիների հետեւորդները ցանկության դեպքում կարող են հաղորդություն ընդունել կաթոլիկ եկեղեցիներում, մյուս կողմից՝ կաթոլիկներն իրենց հերթին կարող են այդ եկեղեցիներում խնդրել քրիստոնեական խորհուրդների մատուցումը: Դեկրետում նշվում է կաթոլիկ եւ արեւելյան եկեղեցիների ծեսերի ու խորհուրդների կանոնական հավասարությունը, եւ դրանով իրենց հարգանքն են մատուցում այդ եկեղեցիներին: Ի դեպ, ուղղափառ եկեղեցիները նման մոտեցում չունեն, նրանց համար անընդունելի է, օրինակ, հաղորդություն ընդունելը Հայ եկեղեցում եւ հակառակը, քանի որ պաշտոնապես Հայ եկեղեցին համարում են հերձվածող:
Հատուկ կարեւորություն ունի կրոնական ազատությունների մասին հռչակագիրը` «Dignitatis humanae» (լատիներեն` «Մարդ-անհատի արժանապատվությունը»): Այս հռչակագրի ընդունմանը դեմ էին եկեղեցու պահպանողական շրջանակները` Հռոմի Կուրիայի բազմաթիվ ներկայացուցիչներ, ինչպես նաեւ Իտալիայի եւ Իսպանիայի շատ եպիսկոպոսներ, սակայն պահանջկոտ գտնվեցին ԱՄՆ-ից ժամանած եպիսկոպոսները: Հռչակագրում ամրագրված է, որ իշխանությունը, որեւէ սոցիալական խումբ եւ որեւէ անհատ կրոնական ոլորտում չի կարող որեւէ պարտադրանք կիրառել, եւ այդ ազատությունը հիմնված է մարդու արժանապատվության վրա ու դրված է մարդու բնության հիմքում: Նաեւ ասվում է, որ մարդն իր բոլոր արարքներում պետք է հետեւի իր խղճին, որպեսզի կարողանա հասնել Աստծուն, եւ չի կարելի մարդուն խոչընդոտել իր խղճի մտոք գործելու, հատկապես` կրոնական ոլորտում: Ժողովի ընթացքում եպիսկոպոսական կոչում ստացավ առաջին սեւամորթ հոգեւորականը:
Ժողովը կոչ էր անում երկխոսություն սկսել բոլոր կրոնների, հարանվանությունների ու անվանակարգությունների ներկայացուցիչների, ինչպես նաեւ աթեիստների եւ մնացած բոլորի հետ: Շրջանառության մեջ մտավ «Քույր եկեղեցիներ» հասկացությունը: ժողովի աշխատանքներին մասնակցելու համար, առանց ձայնի իրավունքի, հրավիրվել էին մյուս հարանվանությունների պատվիրակությունները: Մի շարք առանցքային փաստաթղթեր էին ընդունվել սոցիալական արդարության, կանանց, ընտանիքի եւ այլ խնդիրների վերաբերյալ, որոնց այս հոդվածում չենք անդրադառնա:
Ժողովն ունեցավ նաեւ կարեւոր քաղաքական նշանակություն, որովհետեւ պապը սկսել էր հարաբերություններ կառուցել խորհրդային ճամբարի երկրների հետ՝ հաղթահարելով այդ պատճառով իր հանդեպ սկսված սուր հարձակումները: Հովհաննես III պապի քննադատները նրան անվանում էին «Կարմիր պապ», սակայն տարիներ անց Հովհաննես-Պողոս II պապի ժամանակ նրան դասեցին սրբերի շարքը:
Կարեւոր մի հանգամանք եւս, որը կարող է լավ օրինակ լինել Հայ եկեղեցու այսօրվա բարձրաստիճան հոգեւորականների համար. պապը ծնվել է գյուղում` աղքատ ընտանիքում, եւ նրա մայրը մինչեւ կյանքի վերջն ապրել է իր գյուղական տանը՝ մերձավորների պես համեստ սոցիալական պայմաններում:
Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու արդի մարտահրավերները
XIX դարի վերջում եւ XX դարում կաթոլիկ եկեղեցին սուր քննադատության թիրախում էր, որի հիմնական կետերը սոցիալական ու ազգային խնդիրներն էին: Եթե, օրինակ, Իտալիայում եւ Գերմանիայում եկեղեցին դիտարկվում էր որպես վերազգային կառույց, որը խոչընդոտում էր այդ երկրների վերամիավորմանը, ապա բանվորական շարժումների ու սոցիալիստական ուսմունքի տարածմանը զուգընթաց՝ այն սկսեց ընկալվել որպես շահագործող դասակարգի գործիք: Կաթոլիկ եկեղեցին մեծ ջանքեր գործադրեց իրավիճակը փոխելու եւ եկեղեցու նոր սոցիալական ու քաղաքական հայեցակարգեր մշակելու համար:
Մոտավորապես նման իրավիճակում է հայտնվել Հայաստանյայց եկեղեցին: Երկրի քաղաքական ու սոցիալական կյանքի հանրային դիսկուրսի հիմնական առանցքը անարդարությունների մասին խոսակցություններն են՝ ընտրախախտումները, սոցիալական անարդարությունները, անվստահությունը դատական համակարգի ու առհասարակ արդարության հանդեպ եւ այլն: Այս պայմաններում եկեղեցու վերնախավը հանրային դիսկուրսում սկսել է դիտարկվել որպես հասարակական լեգիտիմություն չունեցող համակարգի սպասավոր: Առանձին բարձրաստիճան հոգեւորականներ կոռուպցիոն սկանդալների հիմնական հերոսներից((Հայ առաքելական եկեղեցին կդիմի՞ դատարան, Նյութի աղբյուրը ` hraparak.am, http://hraparak.am/?p=72867&l=am%2Fhay+araqelakan+ekexecin+kdimi+dataran)) են, ովքեր հայտվելով քննադատության կենտրոնում, այնուամենայնիվ, շարունակում են պաշտոնավարել:
Դրան նպաստում է նաեւ եկեղեցու բյուջեի փակ լինելն իր հետեւորդների համար, ինչի պատճառով հանրային անվստահություն կա եկեղեցու վերնախավի նկատմամբ: Եկեղեցին պետությունից ստանում է հարկային արտոնություններ եւ արդեն վերածվել է խոշոր հարկատուի((«Հայոց Աշխարհ», 27 հունիսի 2009 #121/292127)) ու նյութական մեծ ունեցվածքի սեփականատիրոջ, սակայն եկեղեցու բյուջեի եւ ֆինանսական գործունեության ոչ թափանցիկ լինելն իր հերթին հանրային կասկածների համար հարուստ ենթահող է հանդիսանում:
Մյուս կարեւորագույն խնդիրը կրոնական ազատությունների հանդեպ վերաբերմունքն է: ՀՀ սահմանադրության եւ օրենսդրության հիմնարար դրույթներից է խղճի ազատության սկզբունքը, սակայն, եկեղեցականների հրապարակային հռետորաբանության մեջ այդ սկզբունքը քննադատվում է: Ավելին՝ կրոնական ազատությունները դատապարտվում եւ ներկայացվում են իբրեւ հակազգային դրույթ, ինչը լուրջ խնդիր է առաջացնում սահմանադրականության եւ օրինականության մասին հանրային ընկալումներում: Կրոնական ազատությունների դեմ բացեիբաց հանդես գալով` եկեղեցին փորձում է օրենքից դուրս դնել մյուս կրոնական կազմակերպություններին՝ նրանց որակելով որպես «աղանդ» եւ ապազգային կառույցներ: Ուշագրավ ձեւակերպում է տվել Շիրակի թեմի պահպանողական առաջնորդ Միքայել սրբազան Աջապահյանը. «Առաքելությունն ամեն մեկը պետք է իրականացնի իր հոտի, այլ ոչ թե ուրիշի հոտի սահմաններում, կամ պետք է իրականացնի այնտեղ, որտեղ չկա կրոն, անկրոնության մեջ: …Որեւէ մեկ այլ դավանական հավաքականության մեջ հավատի քարոզչությունը հոգեորսություն է, սա պարզ բան է, որ ցանկացած հոգեւորական՝ որ եկեղեցուց ուզում է լինել՝ առաքելական, կաթոլիկ կամ ավետարանական, հասկանում է, եւ ուրիշներին շփոթեցնել այս իմաստով՝ պետք չէ»((Можно ли называть еретиками и монофизитами Армянскую Апостольскую Церковь?, Radio Vatikan, 13/06/2016, ru.radiovaticana.va)): Փաստորեն Հայ եկեղեցին ընդունում է մյուս եկեղեցիներին, սակայն` ոչ հայկական էթնիկ շրջանակում: Հիմնական խնդիրներից մեկն էլ ազգային եւ կրոնական պատկանելության նույնականացման դրույթն է, որը միլեթական անցյալի կաղապարներից է եւ Հայ եկեղեցու քարոզչության հիմնական թեզը:
Այս համառոտ հոդվածի եզրափակիչ մասում երկար չծավալվելու համար փորձենք կարճ ձեւակերպել այն հիմնական խնդիրները, որոնց պարտավոր է անդրադառնալ Հայ եկեղեցին ժամանակին համընթաց քայլելու եւ կուտակված հարցերին լուծում տալու համար: Սա անհրաժեշտ է ոչ միայն եկեղեցուն, այլեւ հայկական պետականության կայացման հրամայականին: Դրանք են.
ա/ Հրաժարվել ազգի եւ կրոնի նույնականացման դրույթից.
բ/ Ձեւակերպել եկեղեցու պաշտոնական վերաբերմունքը կրոնական ազատությունների իրավունքի առնչությամբ, որը կհամապատասխանի ՀՀ սահմանադրությանն ու Հայաստանի ստանձնած միջազգային պարտավորություններին.
գ/ Սկսել երկխոսություն այլ կրոնների, հարանվանությունների ու կոնֆեսիաների պատկանող հայկական համայնքների հետ՝ ներազգային համերաշխության եւ փոխօգնության մթնոլորտ ձեւավորելու համար.
դ/ Պատրաստել իր սոցիալական հայեցակարգը՝ հստակ արտահայտելով սոցիալական արդարության, սեփականության իրավունքի, ընտանիքի, միայնակ մայրերի եւ հանրային օրակարգի հանգուցային այլ խնդիրների վերաբերյալ եկեղեցու տեսակետները.
ե/ Ձեւակերպել եկեղեցի-պետություն համագործակցության կանոնները.
զ/ Հրապարակել եւ իր հետեւորդներին ներկայացնել եկեղեցու բյուջեն, տարեկան ծախսերը, գույքի եւ ունեցվածքի, տնտեսվարող կառույցների ցանկերը, եկեղեցու բանկային հաշիվներն ու նվիրատվությունների մասին հանգամանալի հաշվետվությունները:
Անշուշտ, դժվար է փոքրիկ մի հոդվածում ներկայացնել եկեղեցու առջեւ կանգնած վիթխարի խնդիրների ողջ ներկապնակը, այդ թվում՝ դավանաբանական ձեւակերպումների հստակեցման հարցը, որի առաջին պատմական քայլը 1996թ. դեկտեմբերի 13-ին Վատիկանում կատարեց Գարեգին Ա Ամենայն հայոց կաթողիկոսը` Հովհաննես-Պողոս Երկրորդի հետ ստորագրելով Հիսուս Քրիստոսի հանդեպ միասնական հավատքի մասին հռչակագիրը: Աստվածաբանները քրիստոնեությունը հաճախ անվանում են ,կենդանի հավատքե, որն ի զորու է նոր իրողությունների պայմաններում արձագանքել ժամանակի մարտահրավերներին: Ցավոք, Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու միաբաններն իրենց հռետորաբանության մեջ միշտ ջանում են վերադառնալ անցյալի կաղապարներին, եւ վերափոխման անհրաժեշտության զգացողություն նրանց հրապարակային ելույթներում չի նշմարվում:
Степан Даниелян
Необходимость пересмотра политики сотрудничества церкви и государства
В статье поднимается вопрос необходимости проведения фундаментальных реформ в Армянской Апостольской церкви. В 1991 году после приобретения независимости в вопросе государственного строительства Армения оказалась перед новыми вызовами и в этом контексте нужно рассматривать вопрос реформ церкви. Восстановление старых моделей, основанных на национальной и религиозной идентификации, уже анахронизм. В статье, как удавшийся пример реформ, приводится решения II собрания Ватикана католической церкви, которые могут быть полезны для Армянской церкви.
Stepan Danielyan
The Need to Revise Policy of Cooperation between Church and State
The article addresses the need for fundamental reforms in the Armenian Apostolic Church. Armenia faced new challenges related statehood after gaining its independence in 1991. And the issue of reforms of the church should be considered in this context. The restoration of old molds, based on national and religious identity, is anachronistic. The author, as an example of successful reforms, is pointing the decisions of the Catholic Church՚s 2nd Vatican Council which may be useful for the Armenian Church.
Աղբյուր` http://acnis.am/images/publications/2016/III/III.pdf
