(Նւիթեր հայ-կաթօլիկուեան պատմութեան)
«Մշակ», ( 26-29, 1888 թվական)

Եթէ մի գաւառացի հայ-կաթօլիկ առաջին անգամ այցելէ Թիֆլիսի հայ-կաթօլիկների եկեղեցի, նա այնպիսի մի անսպասելի փոփոխութեան պէտք է հանդիպի, որ հազիւ թէ կարողանայ իր աչքերին հաւատալ, թէ նա իրականապէս գտնվում է հայ-կաթօլիկական եկեղեցու մէջ:

Եկեղեցու արտաքին ձևը և տեսքը հայկական են, միայն դրան նորաշէն հոյակապ շինութիւնը, որպես մի գեղեցիկ կարկատան, իսկոյն հասկանալի են դարձնում այդ բարեփոխութեան ազատ նպատակը և միտքը, երբ այդպիսին հետաքրքրութիւնից դրված տեսնելու լինի անհետացած արձանագրութեանց տեղերը և հայկական ժամանակագրութեան անյայտացումը…

Խորին երկիւղածութեամբ նա մտնում է եկեղեցի և պատկառելի համեստութեամբ նա սկսում է նայել իր շուրջը, որպէս մի օտարական, որը  կամենում է եկեղեցու բարելաւութեան չափով հասկացողութիւն կազմել ժողովրդի կրօնասիրութեան և ջերմեռանդութեան վրա:

Այդ բոլորը գոհացուցիչ է, բացի նրանից, որ այդ եկեղեցու ներքին բարեզարդութեան մէջ չէ կարելի նշմարել ոչ մի հայկական ձևակերպութիւն. սրբոց նկարները, հանդերձները, և զգեստները բոլորը լատինական են և խորթ գաւառացի հայ-կաթօլիկների համար: Գեղեցիկ նստարանները և քաղցրահնչիւն երգեհօնը երբէք չեն կարող գրաւել հայ-կաթօլիկի սիրտը, և նա, դառն մտածութեան մէջ ընկղմած, ակամայից անցնում է մեր ժամանակակից կրօնական պատմութեան տխուր շրջանը…

Նա տեսնում է հայ-կաթօլիկների եկեղեցու մէջ լատին պատերներ, լատինական ծէս և արարողութիւններ, որոնց ներկայ լինում է անխտիր ֆրանսիացի, գերմանացի, իտալացի, անգլիացի, չեխ, ասօրի կաթօլիկ ժողովուրդը, և այդ եւրոպացի կաթօլիկների շարքում կարելի է տեսնել խոտորջուրցի, լօռեցի և բուն տեղացի հայ-կաթօլիկներ, որոնք կրօնական միութեան մէջ, համախմբվելով այդ եկեղեցում, ներկայացնում են իսկապէս կաթօլիկ եկեղեցու ճիշտ տիպարը: Այդ իրողութիւնը պարզապէս ապացուցանում է, որ կաթօլիկական եկեղեցու մէջ չը կայ ազգայնութիւն բառը. եկեղեցին չէ ներկայացնում ազգային, ժողովրդական որոշ բնաւորութիւն, ազգային պատմական ինքնուրոյնութիւն, լեզու, և արարողութեան բուն ազգային բնաւորութիւնը:

Հռօմի եկեղեցին ներկայացնում է զանազան ազգերի հաւաքածու, որոնք անգոյն բնաւորութեամբ կամաւորապէս հրաժարվել են եկեղեցական անկախութեան գաղափարից և ձուլվել են լատինականութեան մէջ, որը տիրում է ամբողջ լատին աշխարհին: Այդպէս է նաև իսլամը, որը չէ ճանաչում ցեղ, հայրենիք և լեզու. բոլոր իսլամները ձուլվում են կրօնի մէջ, ուղղափառ վարդապետութեան ներքօյ: Եթէ Հռօմի եկեղեցին, որպէս քրիստոնեայ մեծ եկեղեցի, լիներ նախկին քրիստոնէական պարզ վարդապետութիւն, հաւասարութեան սկզբունքի վրա հիմնված եկեղեցի, որը բոլորովին հաշտ աչքով պէտք է նայէր մնացած քրիստոնեաների վրա, և առանձին քաղաքական ու տիրող նպատակներ չունենար դէպի միւս դավանութիւնները, այդ դէպքում, կրկնում ենք, որ գայթակղութեան ոգի չէր կարող առաջ գալ բոլոր քրիստոնեաների մէջ, և եկեղեցական պատմութիւնը ազատ կը մնար աններելի պակասութիւնից, քրիստոնեայ եկեղեցիները բաժանած, անջատած և միմեանց դէմ թշնամաբար չէին վարվի բնաւին: Բայց ցաւալի է, ի հարկէ, որ Հռօմի եկեղեցին, առաւել ևս նորա լատին եկեղեցականները, իրանց գերիշխանութեան հզօրութեան վրա յենած, միշտ տրամադիր են մեռցնելու և անհետացնելու այն բոլոր ազգերի իրաւունքները, որոնց վրա իշխելուց յետոյ, կամենում են նաև, որպէս պարծանք, այդ փոքրիկ ազգութիւնների սպանված դիակների վրա բարձրանալ և հռչակել իրանց ամենակարող լինելը:

Գործողութեան այդ եղանակը յատուկ է Հռօմին և Հռօմը կարող է պարծենալ դորանով. մինչև այսօր հազարավոր հեղինակներ, հազարավոր ընտիր հատորներով քննադատել և դատապարտել են Հռօմի անհամբերողութեան և տիրապետական ոգին, բայց և այնպէս Հռօմը դարձեալ նոյնն է, և դեռ ևս նորա յոյսերը անցեալի վերաբերութեամբ կորած չեն…

Հռօմի դարևոր քաղաքականութիւնը և նորա տիեզերական ձգտումները հասկացել և ճանաչել են ոչ թե  միայն եւրօպական կաթօլիկ ազգերը, այլ և Հռօմի քաղցր բարերարութիւնը վայելել է նաև հայ ազգը: Կ.Պօլսի վերջին կրօնական խռովութիւնները և հայ ազգի անթիվ ու անհամար դրամական և բարոյական զոհաբերութիւնները, որպէս անջնջելի կնիքներ պէտք է մնան յաւիտենականապէս ապագայի համար. Հռօմի այն ձգտումները, որոնցով կամենում է հետզհետէ և աստիճանաբար ջնջել, ոչնչացնել բոլոր փոքրաթիւ ազգերի դարևոր և սրբազան իրաւունքները, արդէն յայտնի են և պատմութեան էջերը բռնած:

Հռօմի ճնշող ծանրութիւնից ազատվելու համար փոքրաթիւ ազգութիւններին մնում էր երկու վճռական ծայրերի դիմել, կամ իսպառ լատինական ծէսին յարիլ, կամ իսպառ հեռանալ Հռօմից. այդ երկու ծայրայեղութեան գործը արդարև կատարվեցաւ ազգերի մտաւոր ու կրօնական կեանքի մէջ. բողոքականութիւնը մի զօրեղ և ազդու բողոք էր մարդկութեան կողմից, իսկ արևելեան եկեղեցիների իսպառ բաժանվելը Հռօմից վերջին և աւելի նպատակայարմար ճանապարհ էր, որ բռնեցին փոքրաթիւ ազգութիւնները: Բոլորովին Հռօմին անձնատուր եղածներն էլ, որոնք լատինական ծէսը ընդունեցին, դարձեալ հանգստանալ չը  կարողացան, որովհետև Հռօմը, միշտ կասկածոտ և հավատաքննութեան հեղինակ Հռօմը, կասկածում էր նոցա հաւատարմութեան վրա, նորան հարկաւոր էր փորձաքարի զարնել ժողովուրդի խիղճը, հաւատը և նորա սրտի ամենածածուկ խորհուրդները…

Իսկ երկու ծայրերի մէջ եղածների համար, այսինքն Հռօմի գերիշխանութիւնը ճանաչող և իրանց ազգային եկեղեցական իրաւունքներից չը հեռացողների համար, մնում էր միշտ յուսահատ  կռիվ մղել հզօր Հռօմի դէմ. անհաւասար մրցութեան մէջ, երբ կռւի զէնքերն ազնուաբար չեն գործածվում, այդպիսի դրութեան մէջ յաղթութիւնը մեծ ոյժի կողմը  կլինի անկասկած: Ճշմարտութեան և խղճի ձայնը այդտեղ լռում է: Այդ վիճակին ենթարկվեցան մեր Վենետիկի այն պանծալի հայրերը, որոնք յանուն ազգային և եկեղեցու ջատագովութեան, որպէս ճշմարտութեան հերոսներ, ընկան պապականութեան խարդախ քաղաքականութեան դէմ, բայց նոցա պաշտպանած դատը, որպէս սրբութիւն, պաշտպանեցին շարունակ նոցա յաջորդները:

Եւ այդպիսով Հռօմը կարողացաւ հայ-լուսաւորչականների դէմ նախապէս կռւեցնել հայ-ունիթօռներին, արևելեան Հայաստանի հոգևորականութեան դէմ` Կիլիկիայի հայ հոգևորականութիւնը, Վենետիկի միաբանութեան դէմ` հայ կօլլեժները, հայ եկեղեցու դէմ Լիբանանի հայ միաբանութիւնը, հակա-հասունեանների դէմ` հասունեան կուսակցութիւնը, իսկ եթէ աջողվի, Անդրկովկասի հայ-կաթօլիկների դէմ պէտք է կռւեցնէ վրացախօս հայ-կաթօլիկներին, նախապէս նոցա հայ դաստիարակութեան ազդեցութիւնից հանելով և խորթացնելով: Ահա այդ է Հռօմի դարևոր քաղաքականութեան նպատակը. և նա դեռ շատ պէտք է առաջ տանի իր կրօնական քաղաքականութիւնը, ընդ միշտ յոյս ունենալով իր քաղաքական նախկին փառքի վերակենդանութեան վրա:

Եթէ կայ մի կէտ, որ պէտք է ուշադրութիւնից չը վրիպել, այդ այն է, որ այդ բոլոր գործողութիւնների մէջ Հռօմը իր շահն է որոնում միշտ, երբ նորա ձեռքով երկու հարազատ եղբայրներ կռւի բռնած ժամանակ, միմեանց ձեռքից կրօնական սրբութիւնները յափշտակելու համար, ստիպված էին դիմել թիւրք զօրականի սուիններին և այն էլ ուղղափառ եկեղեցու մէջ… Ճշմարիտ է, յաղթութիւնը տարաւ մեծամասնութիւնը, որի կողմն էր պապը և թիւրք կառավարութիւնը, բայց բարոյական յաղթութեան պսակը տարան և սրտերի մէջ պէտք է անջինջ պահեն այն փոքրաթիւ հարազատները, կրօնի անխարդախ դիւցազները, որոնք հաւատարիմ մնացին մայրենի եկեղեցու իրաւունքներին, որոնց վեհազն առաջնորդը (Էնֆիաճեան վարդ.) մահուան տագնապի ժամանակ անգամ հաւատարիմ մնաց իր սրբազան ուխտին և չը խոնարհեցաւ պապի նուիրակի առաջ:

Եթէ այդ կրօնական երկպառակութիւնը Կ.Պօլսից, թիւրքաց Հայաստանից չանցաւ նաև Անդրկովկասի հայ-կաթօլիկների մէջ, դորա պատճառը մեր արդար կառավարութեան ազատամիտ սկզբունքն էր և արդար օրէնքը, որը արդարապէս պաշտպան է իր հպատակների խղճի և կրօնի ազատութեան, բայց որովհետև Հռօմի համար սկզբունքը և գործադրութիւնը միատեսակ է ամեն տեղ, այդ պատճառով զարմանալի չէր եթէ Կ.Պօլսի լատին վարչութեան ձեռքով յարուցվեցաւ վրացախօս հայ-կաթօլիկների վէճը (Ախալցխայում), որը իր ժամանակին գրաւեց մամուլի և հասարակութեան ուշադրութիւնը:

Վրացախօս և հայախօս հայ-կաթօլիկների մէջ արհեստական կերպով և անբնական եղանակով յարուցված վէճը մի այնպիսի գեղեցիկ դաս էր հայ-կաթօլիկներին, որ անկարելի էր այդ խնդրի հետ կապված չը համարել լատին եպիսկոպոսի նպատակը` որն է, ջլատել հայ-կաթօլիկների նոր զարգացող ոյժերը, և լատինականութիւնը  տարածել նաև հայ-կաթօլիկների մէջ:

Լատին եպիսկոպոսը, պարզապէս պաշտպանելով վրացախօս հայ-կաթօլիկներին, կամենում էր մի նոր հերձուածք առաջ բերել հայ-կաթօլիկների մէջ, և հէնց այդ պատճառով սաստկապէս հալածվեցան այն հայ-կաթօլիկ քահաները, որոնք պաշտպանում էին մայրենի եկեղեցու իրաւունքները, և դրա հակառակ, միշտ առանձին պաշտպանութիւն էին վայելում այն վրացախօս հայ-կաթօլիկները, որոնք տրամադիր են մոռանալ հայոց լեզուն, և եկեղեցու արարողութիւնը կատարել վրաց լեզուով:

Բայց ուրախալին այն էր, որ ի վերջոյ Սարատօվի լատին եպիսկոպոսն անգամ համոզվեցաւ վրացախօսների հայ-կաթօլիկ լինելը, ինչպէս պէտք է ցոյց տանք շարունակութեան մէջ:

Յոդուածի առաջին գլխում ցոյց տուինք, որ հայ-կաթօլիկությունը մուտք է գործել Վրաստան դեռ 1393 թւականին հայ-ունիթօռների ձեռքով: Սխալ կը լինի կարծել, թէ այդ ժամանակ հայ-ունիթօռների հետ կային ևս կապուցին լատին կրօնավորներ, քանի որ կապուցինների կարգը հաստատվեցաւ 1530 թւականին, և այնքան շուտ աճեցաւ, որ ներկայ դարուս առաջին թւականում արդէն ունէին զանազան տեղեր հաստատած 1600 հատ վանք  ու  եկեղեցի  և 25000 անդամ:

Այդ իրողութիւնը ի նկատի առած, պետք է հաստատապէս հաւատալ` որ կապուցինները տարածվեցան Արևելքի մէջ 1600 թւականին, և միացան հայ-ունիթօռների հետ:

1755 թւականին, վրաց Թէհմուրազ իշխանի ձեռքով աքսորվեցան Վրաստանից, իսկ 1760 թւականից մինչև 1844 թւականը կարողացան ապրել Թիֆլիսում, և բոլորովին աքսորվեցան Ռուսաստանից: 1760 թւականից մինչև 1816 նրանք Թիֆլիսի մէջ դեռ չունէին եկեղեցի, և միայն այդ թւականում կառուցին ներկայ հայ-կաթօլիկների եկեղեցին (Միջի-Փողոցում):

Մինչև 1830 թւականը Թիֆլիսի մէջ չը կային ուրիշ կաթօլիկ ընտանիքներ, բացի հայ-կաթօլիկներից, որոնք էին այդ եկեղեցու ծխականները: 1830 թւականից արդէն բազմացան Թիֆլիսի հայ-կաթօլիկները (Տաճկահայաստանից գաղթած), որոնք ունէին իրանց ծխական քահանաները: Այդ հայ-կաթօլիկ քահաներից մենք կարող ենք յիշել հայր Միքայէլ վարդապետ Սալլանթեանին, որը պրօպագանդայի աշակերտ էր, Լիբանանի միաբան, որը յետոյ մայրենի եկեղեցու ծոցը վերադառնալով եպիսկոպոս դառաւ: Նրան յաջորդեց Բարաղամեան վարդապետը:

Հայր Պօղոս վարդապետ Շահխուլեան, մինչև Ախալցխայի հայ-կաթօլիկ գաղթականների գալը, Թիֆլիսումն էր տեղացի հայ-կաթօլիկներին ծխական քահանայ: Այդ Պօղոս վար. Շահխուլեան ունի բազմաթիւ աշակերտներ քահանա ձեռնադրված, որոնցից մի քանիսը յետոյ դառան վրացախօս հայ-կաթօլիկների առաջնորդ: Շահխուլեանից յետոյ Թիֆլիսի հայ-կաթօլիկների ծխականներ էին` տէր-Յակոբ քահանայ Ղալայճեան, (լօռեցի), տէր-Ղազարոս քահանայ Գալուստեան, տէր-Պօղոս Լազարեան, տէր-Պետրոս Մճետելով (Ախալցխացի), հայր Զաքարիայ Գուրգենեան (Թիֆլիսեցի) և վերջերումս հայր Գ.Սափարեան:

Եւ այդպիսով Թիֆլիսի հայ-կաթօլիկները շարունակ ունեցել են իրանց հայ-կաթօլիկ քահանաները, որոնք ինքնաճանաչութիւն չունէին հայ-եկեղեցական ծէսերը և արարողութիւնները պահպանելու համար իրանց եկեղեցու մէջ: Այդ պատճառով Թիֆլիսի հայ-կաթօլիկ եկեղեցու վարչութիւնը աստիճանաբար անցաւ այն հայ-կաթօլիկ եկեղեցականների ձեռքը, որոնք չը նայած որ հայ-կաթօլիկներ են, բայց լատինական թելադրութիւնից ստիպված, կամենում են ցոյց տալ իրանց իբրև վրացի կաթօլիկներ, լատինական ծէսով ու արարողութեամբ: Այդ լատինականութեան դիմած վրացախօս հայ-կաթօլիկների մասին այստեղ հարկաւոր եմ համարում մի փոքր շեղվել, և ընթերցողների ուշադրութիւնը դարձնել այն կէտի վրա, թե ինչ պատճառներից ստիպված հայ-կաթօլիկներից շատերը, որոնք մոռացել էին իրանց մայրենի լեզուն, այժմ չեն կամենում խոստովանել իրանց հայ լինելը, այլ աւելի տրամադիր են իրանց ,վրացի-կաթօլիկե կոչելու:

Մինչև Ախալցխայի հայ-կաթօլիկների հոգևոր կառավարութեան բացվելը և այդ թեմը ժամանակավորապէս Սարատօվի լատին եպիսկոպոսին յանձնվելը, հայ-կաթօլիկ քահանաների ձեռնադրութիւնը լինում էր Ս.Պետերբուրգի լատինական կօլլեժի գլխաւոր եպիսկոպոսի ձեռքով: Բուն ախալցխացի վրացախօս հայ-կաթօլիկ քահանայ` տէր-Պետրոս Խարիսճարով, որը հայր Պօղոս վարդ. Շահխուլեանցի աշակերտներից էր և հայ-կաթօլիկ արարողութեան վրա ձեռնադրած 1843 թւականում, որպէս ծխական քահանայ բնակվում էր Ախալցխայի մէջ, երբեմն այցելելով նաև Թիֆլիսի հայ-կաթօլիկ ժողովուրդը:

1849 թւականին այդ Խարիսճարեան քահանան մտադրվում էր ուխտ գնալ Երուսաղեմ, բայց Կ.Պօլիս հասնելով փոխում է իր մտադրութիւնը և մնում է Կ.Պօլսի լատին պատուիրակի իրավասութեան ներքոյ:

Այդ թւականներում հասունեան խնդիրը ահռելի կերպարանք էր առել: Մի կողմից լատին եպիսկոպոսը և հասունեան կուսակցութիւնը, միւս կողմից Վենետիկի Մխիթարեանները բազմաթիւ ժողովուրդներ միմեանց դէմ կրօնական բանակռիվ էին մղում: Պապի լատին նուիրակը արդէն կասկածելի էր համարել հայ-կաթօլիկութեան ապագան, և որոնում էր նորանոր հնարներ նիւթել պապականութեան օգտին: Բայց որովհետև Ռուսաստանի մէջ արդէն օրինական ձև էին ստացել հայ-կաթօլիկների և լատին եպիսկոպոսի յարաբերութիւնները, և ռուսաց կառավարութիւնը պապի հետ բանակցութեան վերջնական որոշման համեմատ (1848թ. յունվ. 22) հայ-կաթօլիկները ժամանակաւորապէս էին յանձնված Սարատօվի լատին եպիսկոպոսին մինչև ունենալու իրանց սեփական թեմական եպիսկոպոսները, այդ պատճառով Կ.Պօլսի լատին նուիրակի գլխում ծագում է մի գեղեցիկ միտք` վրացի կաթօլիկութիւն հաստատել Կովկասի մէջ:

Բայց որովհետև պետական օրէնքով արգելվում է ուղղափառ վրացուն կրօնափոխութեան դիմել, այդ պատճառով վրացախօս հայ-կաթօլիկները արդէն պատրաստի ժողովուրդ էին նոցա համար:  Եւ այդպիսով Խարիսճեան քահանային աջողվեցաւ Կ.Պօլսում վանք և միաբանութիւն հաստատել վրացի հայ-կաթօլիկների համար քահանայ պատրաստելու նպատակով: Բազմաթիւ աշակերտներ նա քահանայ ձեռնադրեց լատինական արարողութեան համաձայն, որպէս վրացի կաթօլիկներ, որոնք երբէք գոյութիւն չունէին աշխարհիս երեսին: Մի քանի աշակերտներ էլ նա ձեռնադրեց յոյն կաթօլիկների համար:

Այդ երևոյթը հայ-կաթօլիկների մէջ զարմանալի բան չէ կարող համարվել, որովհետև եկեղեցի հաստատել առանց ծխականների և տիտղոս տալ առանց օրինական և իրական վիճակների սովորական բաներ են կաթօլիկութեան մէջ, որովհետև մենք ունեցել ենք հայ-կաթօլիկ եպիսկոպոս, Սիւնեացե և, Էջմիածնիե տիտղոսով, ուր կաթոլիկութեան հոտն անգամ չը կայ: Պրօպագանդայի դրամական վիճակը շատ ապահով էր, նա կարող էր այդպիսի մտքեր յղանալ, որը իրականութեան հակառակ և կրօնական գործին էլ երբեմն վնասակար կարող էր լինել: Այդ Խարիսճեան քահանայի ձեռնադրածներից (լատինական եպիսկոպոսի ձեռնադրած) շատերը կան որպէս լատինական ուխտի ձեռնադրված պատերներ, որպիսիք են Սիմէօն Խիթարեան (այժմ պատրի Ալֆօնս), Պետրոս Ղալայճեան (այժմ պատրի Պավլէ), Ստեփաննոս Եղսանեան (այժմ պատրի Ստէֆան Եղսանով), Յովսէփ Նեփիսեան (այժմ Ֆրանչիսկօ Նեւփիսեան), այդպէս և Մութաֆեան, Բարսեղեան, Աթօյեան, Մալվինեան, Սարգսեան, Չիլինկարեան, Մարտիրոսեան, Մամիկոնեան և այլն, որոնք ձեռնադրված են լատինական ծէսի համաձայն, բայց բոլորն էլ հայ ծագումից են և հայ ժողովրդի որդիք` Ախալքալաքի և Ախալցխայի գաւառից, որոնք աշակերտելով Կ.Պօլսի միաբանութեան մէջ, ձեռնադրվել են լատինական ծէսով, և որոնք այժմ իրանց ,վրացի կաթօլիկներե են համարում, բայց սրտով և հոգով լատին պատերներ:

Այդ լատինական ծէսով ձեռնադրված հայ-կաթօլիկ վրացախօս քահանաներից մի քանիսը սպրդեցան Անդրկովկաս, և չը նայելով օրինաց այն կէտին, որ անկարելի էր արտասահմանեան ձեռնադրված քահանան Անդրկովկասի հայ-կաթօլիկ ծխականներ նշանակել, բայց և այնպէս Սարատօվի լատին եպիսկոպոսը աջողեցրեց այդ խնդիրը և այժմ մի քանի վրացախօս հայ-կաթօլիկ լատին քահանաներ ծխականներ են Թիֆլիսի հայ-կաթօլիկների եկեղեցում, Ախալցխայում և Փօթիի ու Քութայիսի մէջ: Այդ վրացախօս հայ-կաթօլիկ քահանաները հայ-կաթօլիկ եկեղեցիների պատարագը լատինական արարողութեամբ կատարելուց յետոյ, աւետարանը և քարոզը վրացերէն էին խօսում եկեղեցիների մէջ, և ապա բոլորովին հայ-կաթօլիկութիւնը բարձի թողի արին և աշխատեցին լատինականութիւնը տարածել Կովկասի մէջ, վրացախօս ժողովրդի համար վրացերէն աղօթագրքեր և ռօզարիներ տարածելով ժողովրդի մէջ: Այդ բաւական չէ. այդ վրացախօս հայ-լատինացած քահանաները ամեն հնար գործ են դնում հայ-կաթօլիկ ժողովրդին մոռանալ տալ հայ լինելը. նախ ամեն մի դէպքից օգուտ են քաղում գրգռել  վրացախօս հայ-կաթօլիկներին և խառնակել ժողովուրդը, որպէս զի կրոնական երկպառակութիւնների պատճառով կարողանան աւելի ճնշել, հարստահարել կրօնասէր ժողովուրդը և զրկել նրան ինքնաճանաչութեան գաղափարից:

Այդպիսի հանգամանքների ազդեցութեան տակ առաջ եկաւ Ախալցխայի վրացախօս և հայախօս հայ-կաթօլիկների եկեղեցական վէճը, որը իր ժամանակ բաւական աղմուկ առաջացրեց ժողովրդի մէջ: Վրացախօս հայ-կաթօլիկները կամենում էին բացառապէս տէր լինել եկեղեցական ներքին իրաւանց վրա, և եկեղեցական արարողութեան մէջ մտցնել նախ վրաց լեզուն, ապա և լատինական ծեսերը և արարողութիւնները: Դորան ընդդիմացան հայ-կաթօլիկները:

Խնդիրը ներկայացաւ Սարատօվի լատին եպիսկոպոսին և կառավարութեանը: Թէ Սարատօվի  լատին եպիսկոպոսը և թէ ռուսաց կառավարութիւնը խնդիրը քննելով, վճռեցին հայ-կաթօլիկութեան օգտին և այդպիսով խնդիրը, ըստ երևոյթին, հանդարտեցաւ:

Եթէ հայ-կաթօլիկները փոքր ինչ թուլութիւն ունենային, վրացախօս հայ-կաթօլիկները արդէն գրաւած կը լինէին եկեղեցին և հայ-կաթօլիկութեան ծէսը և արարողութիւնը իսպառ վերցրած այնտեղից:

Բայց պէտք է գիտենալ, որ վրացախօսութեան պաշտպան էին Ախալցխայում այնպիսի քահանաներ, որոնք աշակերտելով հայր Աղէքսանդր վարդապետի մոտ, քահանայ ձեռնադրվելու ժամանակ ուխտել են հաւատարիմ մնալ հայ-կաթօլիկ եկեղեցուն, իսկ յետոյ վերադառնալով հայրենիք արդէն գործիք էին դառել վրացախօս լատինացած քահանաների ձեռքին և ուխտադրուժ համարձակութեամբ աշխատում էին ի վնաս մայրենի եկեղեցուն:

Այդ քահանաներից մէկը մինչև անգամ քաջութիւն ունեցաւ վրաց մամուլի մէջ խեղկատակ միամտութեամբ ապացուցանել, թէ` ամենահին ազգը վրացիք են և թէ վրացի կաթօլիկութիւնը եղել է շատ առաջ:

Այդ քահանային աւելի լավ կը լինէր եթէ նախ իր ընտանիքի տոհմագրութիւնը ուսումնասիրէր, չը մոռանար իր ազգանունի հայ լինելը, և որպէս կենդանի ապացոյց իր ժողովրդի ազգութեան հետաքրքրվէր ժողովրդի անցեալով, սովորութիւններով, յատուկ անունների որոշիչ ուղղագրութեամբ, հին ձեռագրերով, տապանաքարերով և ժողովրդի կենդանի մնացած աւանդութեամբ, որով նա կարող էր լիապէս համոզվել, որ իր նախնիքը եղել են մաքուր հայեր և իր այդպիսի խոստովանութիւնը կարող էր աւելի պատիւ և ինքնաճանաչութեան գաղափար առաջ բերել, քան թե ազգուրացութեան անունը ժառանգել բոլորովին անտեղի պայմաններում: Մեր կրօնակից վրացախօս հայ-կաթօլիկներին առաւել ևս ապահովացնելու համար, այստեղ հարկաւոր եմ համարում մի հին ձեռագրի օրինակ առաջ բերել, որով նոքա կարող են համոզվել որ իրանց նախնիքը եղել են հայ-կաթօլիկներ և հայ ազգութեան պատկանող անդամներ:

Յայտնի է, որ հայ-կաթօլիկութեան առանձին եկեղեցական վարչութիւն ունենալու համար Թիւրքիայում 1830թւին, յունիսի 6-ին, տեղի ունեցան բաւական խռովութիւններ, որոնց վախճանով հայ-կաթօլիկները, որպէս կրօնական մի առանձին  ժողովուրդ, պաշտօնապէս ճանաչվեցան թիւրքաց կառավարութիւնից: Մինչև այդ ժամանակ հայ-կաթօլիկ ժողովրդի իրաւունքը գտնվում էր դարձեալ հայոց պատրիարքարանի իրաւասութեան տակ, որը երբեմն մեղմաբար, երբեմն հալածանք հանելով, վերջապէս կարողացավ հայ-կաթօլիկ առանձին եկեղեցի առաջացնել և բոլորովին դուրս գալ հայոց պատրիարքարանի իրաւասութեան տակից: Այդ ժամանակներում հայոց հոգևոր կառավարութիւնը բացարձակ ներկայացուցիչ էր իր ժողովրդի թէ  կրօնական և թէ քաղաքական խնդիրներում: Հայոց պատրիարքարանի ձեռքով հաւաքվում էին հայերից արքունական հարկերը և ներկայացվում թիւրքաց կառաւարութեանը:

Եթե Ախալցխան թիւրքաց հպատակութեան տակ էր գտնվում, այնտեղի հայերը կրօնական իրաւասացութեամբ ստորադրված էին Էրզրումի հայ եպիսկոպոսին, որը հաւաքում էր արքունական և եկեղեցական տուրքերը և յանձնում ըստ պատկանելոյն: Այդ ժամանակ (1796 թւականում) Երուսաղէմի Թէոդորոս արքեպիսկոպոսի հրամանով մի ոմն Սահակ քահանայ գալիս է Ախալցխայ գիւղացի հայ-կաթօլիկներից տուրք ստանալու համար և տալիս է հետևեալ ապահովագիրը, որը հարազատաբար առաջ ենք բերում այստեղ, որը գրված է հին նօտրագիր գրչով հաստ թղթի վրա, գունատ մելանով:

«Զօրութիւն գրոյս այս է, որ հրամանաւ Թէօդորոս Արքեպիսկոպոսին և մեծի նուիրակին սրբոց Երուսաղէմին, և գիտութեամբ եփրիկենց մահտեսի Յակոբ Աղային կացուցայ փոխանուիրակ Աղսխու թեմին, որ և ի Աղսխայ բնակեալ կաթօլիկ հայերէն ըստ նախնեաց իւրեանց սովորութեան զնուիրական զողորմածութիւն առի, զկնի Ստէփան վարդապետին, փոխանորդին Գէորքայ (եղծուած է) սաղ ստակ, որոյ կէսը կանէ ծե. ղուրուշ և տվի զայս զափս ի հաստատութիւն  զկնի եկելոց և տեսողաց հաճոյ լինել աղերսեմ, գրեցաւ ի ռ. մ. լ. թ .խ   փետրվարի ժը իմով ձեռամբ նուաստս Տէր Սահակ»:

Մի այլ հին գրչագիր նոյնպիսի իմաստով գրված է այսպէս. , Թուականիս մերոյ ի ռ. մ. խ. գ. ամսին Մարտ իե: ,Զօրութիւն գրոյս այս է, որ ես մեղսամած Ղեւոնդ վարդապետս շնորհիւ Տեառն և առաջնորդ և տեսուչ կարմիր վանք կոչեցեալ սբ. Աստուածնից և համայն թեմի և վիճակի նորին, արքունական բարձր հրամանով, թագաւորին և սրբազան պատրիարքին Տեառն Զաքարիայ արքեպիսկոպոսին, օրհնութեան նամակաւն վերոգրեալ թւով մարտի 1-ին եկի ի վիճակն իմ Ախլախայ քաթօլիկ հայ ժողովրդեան պտղին ճը ամսոյ անկեալն հեսապս տեսի և առի տէր Օհաննէսին իւրեանց աւագ քահանայ Տէր Գրիգորէն և խոջայ Յովհաննէսէ պարոն Անտօնէն և միւս երեցփոխան քուրքչի պաչի պարոն Օհաննէսէն, և մամասախլի պարոն Յեսայէն նաև այս քահանայից և իշխանաց խնդրանօք, վերոգրեալ թւովն, անցելոյն պայմանաւորեցանք պտղի հատուցանեն յամէ յամ, մարտ ամսոյ մէջ կ. ղուրուշ. Ախլցխայ, իւլիտայ վաչէ, արալ, ուտէ և ապասթուման և ետու զայս զապս իմով ձեռամբ, և տեսողաց, և լսողաց հաճոյ եղիցի ամէնե:

Ուրեմն այդ ճշմարտապատում ապացուցական հին ձեռագրերի զօրութեամբ սրանից 96 տարի առաջ, Ախալցխայի ներկայ վրացախօս հայ-կաթօլիկները, կրօնական իրաւասացութեամբ ստորադրված են եղել հայ-լուսաւորչական եկեղեցոյն, իսկ յետոյ, ռուսաց իշխանութեան ժամանակ, արդէն ունէին իրանց առանձին հոգևոր հայ-կաթօլիկ վարչութիւնը:

Եթէ նրանք վրացի կաթօլիկներ լինէին, այդ դէպքում ոչինչ իրաւունք չէին ունենայ հայ-լուսաւորչական եկեղեցականները նրանց վրա, այլ նրանք ստորադրված կը լինէին լատին եկեղեցականների իրաւասութեանը:

Այդ բաւական չէ, նրանց այն ժամանակի ունեցած քահանայից, եկեղեցական երեցփոխների անունները, արդէն պարզ երևում է, որ հայ-կաթօլիկական են, և ուրեմն նրանք եղել են հայ-կաթօլիկներ:

Մի՞թէ կարելի է կարծել, որ վրացախօս հայ-կաթօլիկները, եթէ վրացի լինէին կաթօլիկութեան դիմած, իրանց եկեղեցական արարողութիւնները չէին կատարի կամ վրաց կամ էլ լատինական լեզուով, ի՞նչ պատճառ ունէին նրանք հայկական ժամակարգութեան կատարելուն. և մինչև այսօր թէ պատարագը և թէ քահանայական զգեստները հայ-կաթօլիկ եկեղեցու սովորութեան համաձայն են կատարում:

Լատինականութեանը դիմել են միայն մի քանի եկեղեցականներ, և այդ դեռ ապացոյց չէ, որ մնացած ժողովուրդն էլ պէտք է դիմէ լատինական ծէսին, մինչղեռ յայտնի է, որ ժողովուրդը, այդ կրօնի հաւատարիմ պաշտպանը, միշտ եղել է հաւատարիմ իր եկեղեցուն և արարողութեանը: Մի քանի անարժան եկեղեցականների կատարած գործերն երբէք առիթ չեն կարող լինել ժողովրդին, որ նա մոռանայ իր ազգային եկեղեցին, մայրենի լեզուն և հեռանայ իր հարազատ եկեղեցուց, որի պահպանութեան համար ժողովրդի նախնիքը դարերի ընթացքում թափել են առատ արիւն և արտասուք:

Բազմաթիւ են այն օրինակները, երբ զանազան պատճառներից մէկը հեռանում է իր մայրենի եկեղեցուց. այդպիսին իր նոր դաւանութեան մէջ միշտ մոլեռանդ է մնում, նա մոռանում է անցեալը, յափշտակվում է ներկայի փառքից և դիմում է միշտ խախուտ ապագային:
Այնպէս են նաև այն վրացախօս հայ-կաթօլիկների լատինական արարողութեան դիմած քահանաները, որոնք հեռացել են մայրենի եկեղեցուց, մտել են կաթոլիկութեան մէջ, և այդ լատինածէս կաթօլիկութիւնը կամենում են տարածել նաև վրացախօս հայ-կաթօլիկների մէջ:

Եւ իրաւի, ինչին վերագրել այն տխուր փոխադարձ յարաբերութեան ձևը, որ այժմ ունի Թիֆլիսի հայ-կաթօլիկ ժողովուրդը իր լատին պատերների հետ: Թիֆլիսի ներկայ հայ-կաթօլիկների նախնիքը միթէ կարող էին գուշակել, որ ապագայում իրանց արդար վաստակով կառուցված եկեղեցին պէտք է դառնայ լատինական եկեղեցի, այնտեղից հեռանայ հայկական ժամակարգութիւնը և տիրապետող լինի լատինական ձևը, և այն էլ, վրացախօս հայ-կաթօլիկների ձեռքով:

Միթէ Թիֆլիսի հայ-կաթօլիկները պէտք է հանդարտութեամբ տանեն այն բարոյական ծանր հարուածը, որ անցեալ ժամանակներումս թիֆլիսեցի մի հայ-կաթօլիկ ննջեցեալի յուղարկավորութեանը տեղի ունեցաւ, երբ յարգելի պատերը մերժել է մի անգամ գոնէ ,Հայր մերնե հայոց լեզվով ասելը:

Եւ միթէ Թիֆլիսի, Ախալցխայի, Քութայիսի, Գորու հայ-կաթօլիկներին աւելի քաղցր, և սրբազան պարտականութիւն չէ սրտանց սիրել իրանց մայրենի լեզվով կատարած ժամերգութիւնները, քան թէ անհասկանալի եղանակով դիմել լատինականութեան գիրկը և մոռանալ մեր խնկելի նախահօրց շարականները, հոգեբուխ մեղեդիները և սքանչելի ճոխ երգերը և արարողութիւնները, որոնք իրանց եզակի կանօնաւորութեամբ ներկայացնում են բուն ազգային ոգի և բնաւորութիւն:

Հայ-կաթօլիկ ժողովրդի համար աւելի քաղցր և սիրելի պէտք է լինի դիմել իր քահանային և սրտանց ,հաւատով խոստովանիմըե ասել, քան թէ լսել իրան անհասկանալի երգեհոնի երաժշտութիւնը, և լատինական արարողութիւնները:
Այժմեանից իսկ, հաստատապէս կարելի է ասել, որ վրացախօս հայ-կաթօլիկներին մնում է որոշել երկու վճռողական ճանապարհ, կամ պահպանել իրանց եկեղեցական իրաւունքները և պահանջել հայ-կաթօլիկների ծխական քահանայ և անխափան կատարել հայկական ժամակարգութիւնը և կամ անպայմանապէս հրաժարվել հայ-կաթօլիկութիւնից և դիմել լատինականութեանը: Բայց այդ երկու նշանաւոր խնդիրներն այնքան փափուկ ու կենսական են, որ անկարելի է հեշտութեամբ վճռողականութեան դիմել, և որի համար պահանջվում է գիտակցութիւն և խոհական մտածողութիւն:

Հետևեալ յօդուածով խոստանում ենք շօշափել այդ երկու հարցերը, ցոյց տալով մեր կրօնակից վրացախօս հայ-կաթօլիկներին այն բոլոր եկեղեցական իրաւունքները, որոնց վրա ամրացած է հայ-կաթօլիկների  եկեղեցին և այն պետական սրբագործօն օրէնքները և հաստատութիւնները, որոնցով պաշտպանված են հայ-կաթօլիկների ժողովրդեան իրաւունքները:

 

2018թ.