Յուրաքանչյուր երկրի զարգացման և առաջխաղացման գրավականներից մեկը կրոնաքաղաքական միասնության ու կայունության ապահովումն է: Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության էթնիկական պատկերն իրենից ներկայացնում է 56 ազգային փոքրամասնությունների ամբողջություն, որոնց կրոնամշակութային միասնության, ազգային գաղափարախոսության առկայության, համատեղ ապրելու և կենսագործելու դեպքում միայն հնարավոր է Չինաստանի՝ որպես հզոր պետության գոյությունը: Անդրադառնալով Չինաստանի վարած կրոնական քաղաքականությանը անպայման պետք է հաշվի առնել մի քանի պատմական փուլեր՝ մինչև 1949 թվականը՝ Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության հռչակումը, 1949 թ.-ից 1976 թվականներ՝ «մշակութային հեղափոխության» սկիզբ և ավարտ և 1978-ից մինչ այսօր: Յուրաքանչյուր փուլին համապատասխան կրոնական իրավիճակը Չինաստանում եղել է շատ տարբեր:
Սույն հոդվածում քննվել է կրոնական իրավիճակը ժամանակակից Չինաստանում, Չինաստանի կառավարւթյան դիրքորոշումը կրոնների նկատմամբ, ինչպես նաև կատարվել է կրոն դավանողների ընդհանուր քանակի վերլուծություն: Գաղտնիք չէ, որ հայ հասարակության մեջ լայն տարածում է գտել այն միտքը կամ պատկերացումը, որ Չինաստանը աթեիստական երկիր է, իսկ չինացիները՝ աթեիստներ: Հայ գիտական մտքում ևս անհրաժեշտ չափով ուսումնասիրություններ չեն կատարվել պարզելու համար, թե որքանով են իրավացի նման պնդումները: Սույն հոդվածում նաև պատասխան կտրվի նշված հարցերին՝ ցույց տալով, որ թեև Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության կումունիստական կուսակցությունը աթեիստական է, բայց կրոնների և կրոնական կազմակերպությունների գործունեությունն արգելված չէ երկրում:
Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության (այսուհետ՝ ՉԺՀ) կրոնական իրավիճակին անդրադառնալիս և հայ, և միջազգային հասարակության լայն շրջանակներում տիրում է այն կարծիքը, որ չինացիները չեն դավանում որևէ կրոնական ուսմունք, սոցիալիստական կարգերին համապատասխան երկրում հռչակված է աթեիզմը: Այս պատկերացումը գալիս է Չինաստանում Մաո Ծը Դոնի կողմից հռչակված մշակութային հեղափոխության (1966-1976) պատճառով, որի ամբողջ ընթացքում կրոնը իր բոլոր դրսևորումներով ճանաչվել էր վտանգավոր երևույթ, որի դեմ պետք է պայքարել, իսկ երկրում հռչակվել էր աթեիզմ: Այնուամենայնիվ ներկա ժամանակաշրջանում հավատքի և կրոնի հարցերը Չինաստանում այնքան էլ պարզ ու բացահայտված թեմա չեն: Չինաստանի կոմունիստական կուսակցությունը պաշտոնապես աթեիստ է, որի անդամները չեն դավանում որևէ կրոնական ուսմունք, սակայն դա չի տարածվում ՉԺՀ քաղաքացիների վրա: Այն հարցը, թե որքան մարդ է Չինաստանում, առանց ներառելու Հոնկոնգը, Թայվանը և Մակաոն, դավանում կամ հավատում որևէ կրոնական ուսմունք, մինչ այժմ ուսումնասիրությունների առարկա է հանդիսանում բազմաթիվ գիտնականների և հետազոտողների համար: Չինաստանի պատմության մեջ բացակայել է կրոն կոչվող ընդհանուր հասկացությունը՝ բնութագրելու համար աստվածների, ոգիների նկատմամբ հավատքը ու պաշտամունքը: Կրոն (չինարեն «ծոն ծիաո» 宗教) բառը, չինարեն է թարգմանվել միայն 19-րդ դարում(1): Իր հերթին «ծոն ծիաո» բառն օգտագործվում է միայն պաշտոնապես ճանաչված հինգ կրոնների համար, այլ կրոնական հավատալիքների, շամանական ավանդույթների համար, չինացի գիտնականները սկսել են օգտագործել այլ տերմիններ, այսպես օրինակ «ժողովրդական հավատք» (folk faith- Մին Ծիեն Սին Յան-民間信仰), «ժողովրդական կրոն» ( folk religion-մին ծիեն ծոն ծիաո-民間宗教) կամ ուղղակի «Չինական կրոններ» (Ճոն Խուա Ծիաո-中華教) և նմանատիպ այլ հասկացություններ:
ՉԺՀ-ում քաղաքացու կրոնի և խղճի ազատությունը նախ և առաջ ամրագրված է երկրի Սահմանադրությունում: Այնտեղ նշվում է, որ Չինաստանը սոցիալիստական պետություն է, որտեղ իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին: Սահմանադրության 36-րդ կանոնը սահմանում է քաղաքացու խղճի և հավատքի ազատությունը, համաձայն որի քաղաքացու հավատքի ազատությունը քաղաքական կամ հասարակական օրգանների կողմից չի կարող ենթարկվել որևէ բռնության: Բացի այդ արգելվում է իրականացնել որևէ կրոնական խտրականություն: Պետությունը պահպանում է կրոնական գործունեության անխափան և նորմալ իրականացումը, սակայն դրանով հանդերձ արգելվում է օգտագործել կրոնը՝ խախտելու հասարակական կարգը, վնաս հասցնելու քաղաքացիների առողջությանը, ինչպես նաև պետական կրթական համակարգին: Նույն կետով սահմանվում է, որ կրոնական կազմակերպությունները և կրոնական գործերը որևէ կերպ չեն կարող ենթարկվել արտաքին ուժերի ազդեցությանը(2):
Կրոնի մասին դրույթները ամրագրված են նաև «Սպիտակ գիրք» կոչվող պետական փաստաթղթի «Չինաստանում կրոնական ազատության ապահովման քաղաքականություն և պրակտիկա» բաժնում(3): Այնտեղ հստակ նշված է, որ արգելվում է ծայրահեղականության բոլոր դրսևորումները, արտաքին ուժերի որևէ միջամտություն Չինաստանի ներքին գործերին ՝ կրոնական պատրվակով, անօրինական կրոնական ցանկացած գործունեություն (ընդգծումը իմն է՝ Ա.Ա): Հատկապես շեշտվում է կրոնական կազմակերպությունների անկախ լինելու և այլ երկրների ազդեցությանը չենթարկվելու հանգամանքը(4):
Ըստ «Սպիտակ գրքի»՝ կրոնական որևէ ուղղություն գերակայություն չունի մյուսի նկատմամբ (ինչը ցույց է տալիս, որ կառավարությունը բոլոր կրոններին վերաբերում է հավասար), կրոնին վերաբերվող հարցերը կարգավորվում են օրենքով: «Սպիտակ գրքում» մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում այն հատվածը, որտեղ հայտարարվում է, որ կրոնը պետք է համապատասխանեցվի սոցիալիստական հասարակության նորմերին, որն էլ իր հերթին իրենից ենթադրում է հետևյալ քայլերի կատարումը. սովորեցնել հավատացյալ քաղաքացիներին ջերմորեն սիրել հայրենիքը և ազգը, պահպանել երկրի միասնությունը, ենթարկվել և ծառայել պետության և ազգի բարձրագույն շահերին, ճիշտ կերպով ուղղորդել կրոնական շրջանակները, որպեսզի նրանք պաշտպանեն ՉԺՀ-ը և սոցիալիստական կարգը, հաստատուն գնան չինական տարրերով սոցիալիզմի ուղղով, շարունակեն կրոնների չինականացումը (ընդգծումը իմն է՝ Ա.Ա), տարածեն Չինաստանի ավանդական մշակութային արժեքները և այլն:
Չինաստանը բավականին խիստ հետևում է արտաքին միջամտության կանխմանը իր երկրի ներքին հարցերին: Բացառություն չի կազմում նաև կրոնական հարցերում: Կրոնի հարցերով զբաղվում է կառավարությանը ենթարկվող կրոնական վարչությունը, որտեղ և պետք է գրանցվեն բոլոր կրոնական կազմակերպությունները: Չգրանցված և ընդհատակում գործող կրոնական բոլոր կազմակերպությունների նկատմամբ Չինաստանի կառավարությունը մղում է դրանց բացահայտման և վերացման համառ պայքար, որի համար էլ 2000 թ. նոյեմբերին ստեղծվել էր «Չինաստանի հակաաղանդավորական ասոցացիա»-ն (中国反邪教协会) (5): Կրոնական կազմակերպությունների գրանցման (宗教活动场所设立审批和登记办法, հրապարակվել է՝ 21.04.2005), կրոնական ուսումնական հաստատությունների հիմնադրման (宗教院校设立办法, հրապ. 01.08.2007), կրոնական սպասավորների նշանակման (宗教教职人员备案办法, հրապ. 29.12.2006) և ցանկացած կրոնական այլ հարցերի վերաբերյալ Չինաստանի կառավարությունը հրապարակել է օրենքներ և փաստաթղթեր, որոնցով և կարգավորվում է այդ ամբողջ գործընթացը:
Արտաքին ցանկացած ուժի միջամտության կանխարգելման լավագույն օրինակը հանդիսանում է Վատիկանի և Չինաստանի միջև հաստատված հարաբերությունները: Նրանց միջև հարաբերությունները լարված են եղել բավականին երկար ժամանակ, քանի որ Չինաստանը իր կաթոլիկ եպիսկոպոսների վավերացումը Վատիկանի կոմից դիտարկում էր որպես արտաքին ուժերի միջամտություն իր ներքին գործերին: Իհարկե այս լարվածությունը պայմանավորված էր նաև նրանով, որ Վատիկանը այն քիչ երկրներից մեկն էր, ով ճանաչել էր Թայվանի անկախությունը ու շարունակում է նրա հետ պահպանել դիվանագիտական հարաբերություններ: Այս լարվածությունը մեղմանում է միայն 2018 թ.ին, երբ ՉԺՀ-ի և Վատիկանի միջև կնքվեց համաձայնագիր՝ փոխհամաձայնեցված կերպով եպիսկոպոսներ նշանակելու վերաբերյալ(6):
Այսպիսով՝ ապահովելով իր քաղաքացիների և նաև օտարերկրացիների հավատքի ազատության իրավունքը՝ Չինաստանի կառավարությունը սահմանում է նաև այն դրույթները, որոնց իրականցման դեպքում միայն ապահովվում է այդ ազատությունը: Ըստ այդմ՝ ցանկացած կրոնական դրսևորում, որը սպառնալու է հասարակական կարգի խախտմանը՝ պետության կողմից խստիվ պատժվելու է: Այս ամենով հանդերձ պատահական չէ Չինաստանի կառավարության կրոնական կազմակերպությունների նկատմամբ զգուշավոր քաղաքականությունը: Չինաստանը՝ լինելով բազմէթնոս երկիր, կրոնների առումով ևս խայտաբղետ երկիր, միանշանակորեն ունի բոլոր «իրավունքները» և միջոցները «պաշտպանելու» իր քաղաքացիներին և իր երկիրը կրոնի հենքի վրա առաջացած ցանկացած ընդվզումներից: Չինաստանի կառավարությունը նաև անթաքույց հայտարարում է, որ Չինաստանում կրոնական կազմակերպությունների գործունեությունը միանշանակ կերպով պետք է ուղղորդված լինի ազգի և պետության շահերին, գործի միայն այդ դիրքերից և ամենակարևորը՝ սոցիալիզմը և կրոնները պետք է գործեն փոխհամաձայնեցված:
(1) Ծոն Ծիաո-宗教 (religion) բառը, որ օգտագործվում է կրոն իմաստով, չինարեն թարգմանաբար նշանակում է «նախնիների ուսմունք»: Այս բառը օգտագործվել է դեռ շատ վաղ ժամանակներում բուդդայական տեքստերում և վերաբերել է բուդդայական ուսմունքին ընդհանրապես, տե´ս XinZhong Yao & YanXia Zhao, Chinese Religion, A Contextual Approach, Continuum International Publishing Group, London; New York, 2010, p. 27.
(2) Конституция Китайской Народной Республики, https://legalns.com/download/books/cons/china.pdf .
(3) «Չինաստանում կրոնական ազատության ապահովման քաղաքականություն և պրակտիկա» փաստաթղթի տեքստը https://www.fmprc.gov.cn/rus/ziliao/zt/zfbps/t25320.shtml
(4) https://www.fmprc.gov.cn/rus/ziliao/zt/zfbps/t25320.shtml
(5) «Չինաստանի հակաաղանդավորական ասոցացիա»-յի վեբկայք՝ http://www.chinafxj.cn/
(6) Ըստ համաձայնագրի՝ Վատիկանը իրավունք է ստանում եպիսկոպոսներ օծելու Չինաստանի կաթոլիկ համայնքի համար, և փոխարենը վավերացնում է այն յոթ եպիսկոպոսների ձեռնադրությունը, որը կատարվել էր առանց Վատիկանի օծման և ճանաչվել էր անօրինական, տե´ս https://www.theguardian.com/world/2018/sep/22/vatican-pope-francis-agreement-with-china-nominating-bishops: Համաձայնագիրը նորացվում է կողմերի կողմից 2020 թ.ի հոկտեմբեր ամսին՝ երկու տարի ժամանակով, մինչև 2022թ.ի հոկտեմբերի 22-ը, https://www.vaticannews.va/en/vatican-city/news/2020-10/holy-see-china-provisional-agreement-renew-appointment-bishops.html
Օգտագործած գրականություն
1. CSLS [Chinese Spiritual Life Survey]: Fenggang Yang with Anning Hu – Fan Jiang – R.J. Leamaster – Jun Lu – Zhenyu Tang (Center on Religion and Chinese Society, Purdue University), “Quantifying Religions in China,” 5 page manuscript of a presentation at the Seventh Annual Conference for the Social Scientific Study of Religion in China, Beijing, July 26–27, 2010.
2. Gao Shining (高师宁) “The Self-Identity of Chinese Christians” (English/Chinese), in: Chinese Cross Currents, 2011, No. 3, pp. 126-130.
3. Sun Yiwei (孙轶玮) 当代中国人宗教信仰调查 (Investigation into the Religious Belief of Today’s Chinese) [in: Liaowang dongfang zhoukan 瞭望东方周刊, 2007, Feb. 8., pp. 28-33], https://view.news.qq.com/a/20121216/000004.htm
4. Wenzel-Teuber K., “People’s Republic of China: Religions and Churches Statistical Overview 2011”, Religions & Christianity in Today’s China, Vol. II, 2012, No. 3, p. 29-54.
5. Yang, C.K., Religion in Chinese Society: A Study of Contemporary Social Functions of Religion and Some of Their Historical Factors, Berkeley and Los Angeles, University of California Press, 1967, pp. 180–217.
6. Yao XinZhong & Zhao YanXia, Chinese Religion, A Contextual Approach, Continuum International Publishing Group, London; New York, 2010, 226 p.
7. 中国宗教报告（2015）／ 邱永辉主编． —北京：社会科学文献出版社, 2016, /ANNUAL REPORT ON RELIGIONS IN CHINA (2015), ed. Qiu Yonghui, Social Sciences Academic press, Beijing, 2016, 327 p.
8. «Չինաստանում կրոնական ազատության ապահովման քաղաքականություն և պրակտիկա» փաստաթղթի տեքստը՝ https://www.fmprc.gov.cn/rus/ziliao/zt/zfbps/t25320.shtml
9. «Չինաստանի հակաաղանդավորական ասոցացիա»-ի վեբկայք՝ http://www.chinafxj.cn/
10. Конституция Китайской Народной Республики, https://legalns.com/download/books/cons/china.pdf
11. http://russian.news.cn/2018-05/25/c_137206040.htm
12. https://www.vaticannews.va/en/vatican-city/news/2020-10/holy-see-china-provisional-agreement-renew-appointment-bishops.html
13. https://www.theguardian.com/world/2018/sep/22/vatican-pope-francis-agreement-with-china-nominating-bishops:
14. https://www.fmprc.gov.cn/rus/ziliao/zt/zfbps/t25320.shtml
