1995 թվականից ի վեր, երբ ընտրությունների նկատմամբ նվազել էր հանրության վստահությունը, որպես հետեւանք՝ նվազել էր նաեւ վստահությունը կուսակցությունների հանդեպ։ Վերջիններս՝ զրկված լինելով ազատ ընտրության հնարավորությունից, զբաղված էին գործող իշխանության հետ ստվերային պայմանավորվածություններ ձեռք բերելով, եւ արդյունքում հանրությունը ենթարկվում էր քաղաքական մանիպուլյացիաների, ինչը ձեւախեղել էր քաղաքական լանդշաֆտը։ Պարզ է, որ եթե չկա վստահություն ընտրական համակարգի հանդեպ, ապա կուսակցությունները պետք է մասնակիցը դառնան քաղաքական կյանքի իմիտացիայի:
Քաղաքական կուսակցությունները մարդու իրավունքների, սոցիալական արդարության, բնապահպանության հետ կապված խնդիրները, ըստ էության, զիջեցին քաղաքացիական հասարակության կառույցներին, որոնց հեղինակությունն, ի հաշիվ կուսակցությունների, սկսել էր աճել։ Քաղաքացիական նախաձեռնությունները բարձրացրին քաղաքացիական հասարության վարկը։ Կրոնական ազատությունների խնդիրը նույնպես դարձավ հասարակական կազմակերպությունների առաջնային հետաքրքրությունների ոլորտ։ Կուսակցությունները խուսափում էին այդ խնդրին անդրադառնալ՝ համարելով, որ Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցու շահերի պաշտպանությունը հայրենասիրական գործ է, եւ պետական մտածողությունը ենթադրում է պաշտպանել «պաշտոնական» եկեղեցին։ Փաստորեն կրոնական ազատությունների խնդիրը դուրս մղվեց քաղաքական կյանքից՝ իր հաստատուն տեղը գտնելով քաղաքացիական հասարակության նախաձեռնությունների տիրույթում։ Այս առումով կարեւոր է դառնում հասկանալ, թե առհասարակ ո՞րն էր քաղաքացիական հասարակության գաղափարական հենքը եւ, որպես հետեւանք՝ վերաբերմունքն այդ հարցի նկատմամբ։
Խորհրդային շրջանում կրոնը դուրս էր մղված հանրային կյանքից, սակայն խորհրդային հանրապետություններում ավանդական կրոնական կառույցները խորհրդանշում էին ազգային ավանդույթներն ու մինչխորհրդային անցյալը, ինչի պատճառով էլ ազգայնական շրջանակները, ի դեմս ավանդական կրոնական կազմակերպությունների, տեսնում էին իշխանությունների կողմից հալածվող ազգային ինստիտուտներ, որոնք չէին տեղավորվում Խորհրդային միության պաշտոնական գաղափարախոսության շրջանակներում (ինտերնացիոնալիզմ եւ աթեիզմ): Հավատը երբեմն ընկալվում էր որպես այլախոհական շարժման ձեւերից մեկը, խորհրդային կարգերին ընդդիմության մի տարատեսակ, եւ դա վերաբերում էր նաեւ Հայ եկեղեցուն։
Խորհրդային Միությունը գաղափարականացված կայսրություն էր, որտեղ խախտվում էին մարդկանց տարրական իրավունքները։ Սակայն այդ ժամանակ գոյություն ուներ ուրույն «քաղաքացիական հասարակություն». դրանք էին մասնագիտական միավորումները` ինչպես օրինակ նկարիչների, գրողների, կինոգործիչների եւ նմանատիկ մյուս միությունները։ Այդ կազմակերպությունները գեներացնում էր պետությունը, որտեղ գործում էին միակ լեգիտիմ կոմունիստական կուսակցության բջիջները։ Բնականաբար, այդ կազմակերպությունները նույնպես գաղափարականացված էին ու գործում էին կուսակցական պաշտոնարկուների (ֆունկցիոներների) աչալուրջ հսկողության տակ։
Մարդու իրավունքների պաշտպանությունը համարվում էր հակապետական քաղաքական գործունեության ձեւ, ինչի համար խստագույնս պատժում էին։ Խորհրդային միության անկումից հետո իրավապաշտպաններից շատերը շարունակում էին փորձել իրավապաշտպանությունը ներկայացնել որպես գաղափարախոսական շարժում։ Սակայն ապագաղափարականացված նոր երկրներում խնդիրն այլ էր, այդ երկրների իշխանություններն արդեն չունեին պաշտոնական գաղափարախոսություններ, եւ քաղաքացիական հասարակության հիմնական նպատակը պետք է լիներ մարդու իրավունքների պաշտպանությունը։ «Հին դպրոցի» իրավապաշտպանները, սակայն, դժվար են համակերպվում նոր իրավիճակին եւ ցանկանում են մնալ գաղափարախոսական դիրքերում, որոնք արդեն սկսում են փոխակերպվել աշխարհաքաղաքական պայքարի։ Մարդու իրավունքների համար պայքարը, բնականաբար, պայքար է պետության կամայականությունների դեմ, սակայն այդ խախտումներն արդեն չեն կարող ունենալ գաղափարախոսական հիմքեր, ինչը երկիմաստ վիճակ է ստեղծում։
Հայաստանում եւ հետխորհրդային մյուս երկրներում քաղաքացիական հասարակություն հասկացությունը ներմուծվել է Արեւմուտքից եւ ընկալվում է որպես հասարակության կազմակերպված ձեւ: Այն ունի իր սեփական հակառակորդը` իշխանությունը, որը խախտում է մարդկանց իրավունքները եւ որի դեմ պետք է պայքարել: Քաղհասարակության մասին կա դասական երկու սահմանում.
1. Ազատ քաղաքացիների կամքի ինքնակամ դրսեւորում՝ շահույթ չհետապնդող կազմակերպությունների մեջ միավորվորվելու համար, որոնք զերծ են պետության կողմից կատարվող միջամտություններից ու իշխանության կողմից ոչ պատշաճ կերպով նրանց աշխատանքի կանոնակարգումներից, ինչպես նաեւ դրսի այլ ազդեցություններից.
2․ Մարդու իրավունքների պաշտպանության երաշխավորներից մեկը, որը դուրս է պետական ու իշխանական անմիջական ներգործությունից, սակայն, որպես այդպիսին, դուրս չէ պետությունից։
Փաստորեն՝ Հայաստանի նման երկրներում հիմնականում գործում է քաղաացիական հասարակության սահմանման երկրորդ տարբերակը: Մյուս ձեւերը՝ արհմիություններ, կրոնական համայնքներ, մասնագիտական ու ստեղծագործական անկախ միություններ, չեն կարողանում ձեւավորվել ու վերածվել հանրության կարեւոր բաղադրիչների։ Քաղհասարակության ազդեցիկ խաղացողները, բացի աշխարհաքաղաքական նախասիրություններից, ունենում են նաեւ քաղաքական գաղափարախոսության նախասիրություն՝ ազատականություն (լիբերալիզմ)։
Անկախության հռչակումից հետո եկեղեցու եւ ազգային խորհրդանիշի վերածված Վազգեն Ա կաթողիկոսի վարկանիշը չափազանց բարձր էր: Շատ էին նաեւ սպասելիքները, սակայն եկեղեցին լուրջ մարտահրավերի առջեւ էր հայտնվել` ազգային խորհրդանիշից վերածվել գործուն հանրային կառույցի եւ արդեն նոր իրավիճակում գտել իր դերակատարությունը պետական ու հանրային կյանքում: Եկեղեցու համար այդ փոխակերպումը պահանջում էր գաղափարական, գործառութային նոր մոտեցումներ, որոնք, ըստ էության, եկեղեցին չկարողացավ կազմակերպել։ Դարասկզբին հայ եկեղեցին հայտարարել էր, որ պատրաստվում է մշակել եկեղեցու սոցիալական հայեցակարգը, ինչի համար բացել էին գրասենյակ, որը պետք է զբաղվեր այդ գործով։ Անցել է շուրջ 20 տարի, սակայն խոստացված սոցիալական հայեցակարգը տակավին պատրաստ չէ։ 2018-ի իշխանափոխությունը ցույց տվեց, որ եկեղեցին կորցրել է հանրության հետ կապը, եւ հույսը դնել միայն իշխանության վրա՝ սխալ քաղաքականություն է։ Սակայն դրա մասին կխոսենք մի փոքր ավելի ուշ։
1991-ից ի վեր Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցին նպատակասլաց կերպով ընդլայնում էր իր ներկայությունը հանրային եւ պետական կյանքում, սակայն անկախության հռչակումից երկու տասնամյակ անց նրա տեղի ու դերի խնդիրը դարձել է բուռն քննարկման թեմա: Եթե մինչ այդ ոչ ոք կասկածի տակ չէր դնում եկեղեցու ոչ միայն պատմական, այլեւ հայ ժողովրդի ինքնության հարցում ունեցած բացառիկ դերակատարումը, ապա այսօր եկեղեցուց հանրային սպասելիքները չեն արդարանում: Դրա հետեւանքով հասարակության ու եկեղեցու միջեւ առաջացել է ճեղքվածք, որն արտահայտվում է ԶԼՄ-ներում եկեղեցուն եւ նրա սպասավորներին ուղղված երբեմն ծայրահեղ քննադատություններով ու կոպտագույն որակումներով: 1991-ից սկսած՝ եկեղեցու պաշտոնական դիրքորոշումը պայքարն էր մյուս կրոնական կազմակերպությունների դեմ, որի համար ներգրավում էր ուժային կառույցներին։
1991-1995 թվականներին պատերազմի մասնակիցների կողմից եղան հարձակումներ կրոնական կազմակերպությունների հավաքատեղիների վրա՝ նրանց անդամները ծեծի ենթարկվեցին, իսկ գույքը թալանվում կամ փչացվում էր։ Նման դեպքերում ոստիկանները դիտորդի դեր էին ստանձնում, ինչն ի ցույց էր դնում, որ դա պետական քաղաքականություն է։ Հետաքրքիր էր, որ ոչ մի կուսակցություն հանդես չեկավ նրանց պաշտպանությամբ։ Կրոնական ազատությունների պաշտպանության խնդիրը մնաց հասարակական կազմակերպությունների ուսերին։
Կրոնական կազմակերպությունները, այդ թվում՝ Հայ եկեղեցին, չկարողացան դառնալ քաղաքացիական հասարակության հանգուցային հատվածներից մեկը եւ, իբրեւ արդյունք, հանրության վրա չունեցան ազդեցություն՝ որպես սոցիալական ու բարոյական կարեւորագույն գործոն, իսկ ոչ կառավարական կազմակերպությունները՝ գլխավորապես իրավապաշտպան ուղղվածության միավորները, դարձան այդ հարցում հանրային տրամադրություններ ստեղծող հիմնական գործոնը՝ հիմքում ունենալով մարդու իրավունքների պաշտպանության առաքելություն։
