– «Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկայի վերաբերյալ շրջանառվում են հակասական կարծիքներ: Ի՞նչ եք կարծում, պետք է այն դասավանդվի հանրակթական դպրոցներում, թե՞ պետք է վերանայել բովանդակությունն ու դասավանդման պարտադ լինելու սկզբունքը, ինչպես որ առաջարկել էր ՄԱԿ-ի Երեխաների իրավունքների պաշտպանության կոմիտեն:

– Խնդիրն ավելի հիմնարար է, քան` բովանդակայինը: Անկեղծ ասած դասագրքին այդքան էլ ծանոթ չեմ: Կարող եմ միայն ասել, որ չգիտեմ որևէ աշխարհիկ երկիր, որտեղ որպես պարտադիր առարկա անցնեն այդ երկրի ավանդական եկեղեցու պատմությունը: Նման բան չեմ հանդիպել: Եկեղեցու պատմությունը, եթե այդպիսի բաժին էլ կա, մտնում է տվյալ երկրի ամբողջական պատմության մեջ:

Ժամանակին ես էլ էի ոգեշնչված ազգային հոգևոր վերելքի գաղափարով, անհրաժեշտ էի համարում, որ հայ ժողովուրդը վերգտնի իր ազգային արմատները, հոգևոր արժեքներն ու մշակույթը: Այդ  նկատառումից ելնելով կարծում եմ, որ մեծ է կրոնի և հավատի դերը, որոնք դարեր շարունակ միասին են դրսևորվել մարդկանց կենցաղում, կյանքում: Մարդիկ արթնացել են` աղոթել են, ճաշել են՝ աղոթել են, ամեն կիրակի եկեղեցի են գնացել, չհաշված՝ տոներն ու կյանքի կարեւորագույն իրադարձությունները, մի խոսքով ապրել ու ստեղծագործել են դրանով ներշնչված և այդպիսով ձևավորել ազգագրական մի մեծ շերտ: Սակայն, հիմա համոզված եմ, որ նման ձևով կրոնի ներմուծումը դպրոցներ պետք է որ ռուսական ազդեցության հետեւանք լինի: Ես բոլորովին ծանոթ չեմ ռուսական դպրոցների ծրագրերին, բայց հետեւելով այժմյան Ռուսաստանում եկեղեցու ու կրոնի վիճակին՝ կարծում եմ, որ դա այդպես է եւ որ մենք պարզապես փորձում ենք կրկնօրինակել:

– Չե՞ք կարծում, որ եկեղեցու դերի ու ազդեցության ակտիվացումն ավելի շուտ քաղաքական բնույթ է կրում, քան` հոգևոր:

– Ոչ թե քաղաքական, այլ քաղաքականությանը ծառայող բնույթ: Ազդելով մարդկանց հավատի, անհատական զգացումների, ներաշխարհի վրա, այսօր հնարավոր է նրանց ավելի կառավարելի դարձնել: Քաղաքակիրթ երկրներում մարդու հավատը նրա անձնական խնդիրն է, ոչ ոք իրավունք չունի դա բերելու աշխարհիկ դաշտ: Նույնիսկ երկրի նախագահը, եթե հավատացյալ է, դա նրա անձնական գործն է, ոչ ոքի դա չի վերաբերում: Նա իր որոշումներում և աշխատանքային հարաբերություններում պետք է լինի աշխարհիկ` չեզոք: Աշխարհիկ, չի նշանակում անհավատ, ուղղակի հանրային նշանակության հարցերում ոչ ոք չի կարող սեփական հավատն ու համոզմունքները փաթաթել ուրիշի ու հասարակության վրա:

Իրավիճակն այլ է  Ռուսաստանում: Այնտեղ եկեղեցին, որպես ռուս հոգևորության վերելքի գրավական, անհրաժեշտության դեպքում օգտագործվում է քաղաքական հարցեր լուծելու համար: Ավելին, կարող ենք ասել, որ  եկեղեցին դարձել է երկրի օլիգարխիկ շերտի մաս:

Մեզ մոտ եկեղեցու նման դերն ու մոտեցումը չի կարող աշխատել: Մենք չպետք է մոռանանք, որ Ռուսաստանը կայսրություն է, և նրա հավակնությունները կայսերական են, գիտենք, որ կայսրությունը և եկեղեցին` որպես կայսերական համակարգի իմիտացիոն բուրգ, նույնիսկ իրար համահունչ են կառուցված: Հիշե՛նք միապետական կարգերը, օրինակ՝ Արեւելյան հռոմեական կայսերությունը, այսինքն՝ Բյուզանդիան , կառուցված էին նույն սկզբունքով, ինչ որ եկեղեցական նվիրապետությունները: Այնտեղ դրանք իրար համահունչ էին:

Մենք կայսրություն չենք, հետևաբար չենք կարող կայսերական կամ ամբողջատիրական հավակնություններ ունենալ: Մենք փոքր միատարր ժողովուրդն ենք, փորձում ենք ազգային պետություն դառնալ: Իսկ մեր եկեղեցին, արդեն իսկ պահպանելով հռոմեական քրիստոնեությունից ժառանգած բրգաձեւ նվիրապետական կառուցվածքը՝ փորձում է նմանակել ռուսականին: Ու ստացվում է մի տեսակ հիբրիդային անհասկանալի կառույց ու հարաբերություններ:

– Եկեղեցի՞ն է պահպանել մեր ազգային կերպարը, ինքնությունը, և այսօր նույնպե՞ս պետք է համախմբվենք եկեղեցու շուրջ:

– Դա այդպես է եղել դարեր շարունակ, երբ օտար տիրապետության եւ օտար միապետերի իշխանության տակ եկեղեցու հովիվները եղել են նաեւ հայ հավաքականության աշխարհիկ ներկայացուցիչներ, նրանք ներկայացրել են հայ ժողովրդի շահերը, քաղաքական ու ազգային խնդիրների շուրջ բանակցություններ են վարել: Բացի դրանից, հայ եկեղեցին միշտ ձգտել է վերականգնել պետականությունը: Մենք ունենք տվյալներ, որ օրինակ, 15-րդ դարում Ախթամարի կաթողիկոսությունում, երբ Զաքարիան էր կաթողիկոս, հատուկ ծիսական ժողովածու՝ «Մաշտոց»  ձեռագիր են ընդօրինակում, որում կար թագավորների օծման արարողակարգը, և դրանով իրենք թագավոր էին օծել: Պատմաբանները դրան շատ ուշադրություն չեն դարձրել: Փաստորեն Ախթամար կղզում գաղտնի թագավոր են օծել, Արծրունիների տոհմից:

Երկրորդ` այո, իհարկե, մշակույթը զարգացել է վանքերում, կրթությունը և համալսարանները եղել են վանքերում:

– Արդյո՞ ք այսօր եկեղեցին չի վերածվել ծիսական, ֆորմալ կառույցի, որը  փորձում է միջնադարյան հեղինակության հիման վրա գոյատևել` ավելի շուտ ձևի, քան բովանդակության շնորհիվ:

– Համաձայն եմ, մեր եկեղեցին այսօր չի գտնում իր հոգեւոր նոր դերը: Երբ անկախությունից հետո եկեղեցին, այսպես ասած, ազատագրվեց, մեր եկեղեցին վերադարձավ հարյուր տարի առաջվա իր դիրքերին: Այն, ինչ այսօր ասում և անում են հոգևորականները, դրանք հարյուր տարի առաջվա հասարակությանը հատուկ երևույթներ են, այն ժամանակներին համապատասխան: Այսօր հասարակությունը հարյուր տարի առաջ է գնացել, պահանջները փոխվել են, հասարակական հարաբերությունները փոխվել են: : Մինչդեռ հարյուր տարի առաջ նրանք բավականին առաջադեմ էին: Այսօր եկեղեցին ունի «վերալիցքավորման եւ վերաբեռնման» խնդիր` հասկանալու հասարակության ժամանակակից հոգևոր կարիքները, համապատասխանելու ժամանակակից պահանջներին, գտնելու իր տեղն ու դերը նոր ժամանակներում:

Ասում են, որ իրենք հայ մշակույթի, ավանդույթների պահպանողն են: Պահպանելը մի գործառույթ է, իսկ զարգացնելը` այլ: Եթե նրանք մասնակցեն զարգացմանը, դա շատ ավելի լավ կլինի, իսկ եթե ոչ, ապա պահպանելը, իհարկե պահպանում են: Չնայած՝ ասեմ, որ այդ պահպանելու սինդրոմը  բոլորիս խնդիրն է: Ինձ համար մահվան դատավճռի պես բան է, որ օրինակ պատմաբանները, մտավորականները, մշակույթի գործիչներն էլ են ասում, որ իրենք ազգային արժեքների, մշակութային ժառանգության պահպանողներ են: Ներեցեք, իսկ ո՞վ պետք է զարգացնի դրանք: Եթե 5-րդ դարում էլ որոշեին, որ իրենց գործը պահպանելն է, ուրեմն մենք պետք է մնայինք «քարանձավներում»:

– Արդյո՞ք Եկեղեցու այդ պահպանողական դիրքորոշումը չէ՞, որ այսօր հետ է պահում մեր մշակույթի, կրթության և գիտության զարգացումը: 

– Չեմ կարծում, այնքա~ն  «պահպանողներ»  կան հենց աշխարհիկ դաշտում, որ չեն թողնում հասարակությունն առաջ գնա: Այնպես չէ, որ դա միայն եկեղեցուն է բնորոշ: Նախ, մենք պետք է մեր աշխարհիկ գիտության, մշակույթի, մտավորական դաշտը մաքրենք խավարամտությունից ու տգիտությունից, հետո եկեղեցուն ասենք՝ մենք զարգացել ենք և դուք մեզ պետք է հավասարվեք ու անցնեք, որ մեզ կարողանաք առաջնորդել: Իմ կարծիքով եկեղեցին այսօր կարող է անել մի բան, որը շատ արդիական է, դա արդի իրողություններում հոգեբարոյական խնդիրների լուծումն է, մարդկանց հոգևոր (եւ ոչ պարտադիր՝ կրոնական) պահանջների բավարարումը: Հայ եկեղեցում կան մարդիկ, ովքեր պատրաստված են, հասկանում են այդ խնդիրները, փորձում են առկա պայմաններում ինչ որ բան առաջարկել:

– Շատերի կարծիքով հենց այդ խնդիրների լուծման նկատառումով է հանրակթություն ներմուծված «Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկան, որի բովանդակությունը, ի հակադրություն ՀՀ Սահմանադրության ,հիմնականում պարունակում է կրոնական ուսուցման և կրթության տարրեր: Ինչպե՞ս եք տեսնում աշխարհիկ դպրոցում կրոնական հիմքերով հոգեբարոյական դաստիարակության խնդրի լուծումը:

– Այդ խնդրի լուծումը ես տեսնում եմ կատեխիզիսի դասընթացների ներմուծմամբ, որտեղ երեխաները կարող են սովորել Աստվածաշնչի և Ավետարանի իրենց հավատի հիմքերը: Քրիստոնեության առաջին դարերում, երբ մարդիկ որոշում էին կայացնում մկրտվել, նախ մասնակցում էին այդպիսի դասընթացների: Դրանց հաճախողները կոչվում էին «երեխաներ»: Մկրտությունը գիտակցական գործընթաց էր, այն ժամանակ նորածիններին չէին մկրտում, որովհետև քրիստոնեությունը համարվում էր գիտակցական կրոն, ի տարբերություն հեթանոսնական ծիսապաշտական ավանդույթների: Մկրտության նախապատրաստումը տևում էր մոտ 40 օր` Պահքի շրջանում, այնուհետ Զատիկին  կատարվում էր մկրտության ծեսը: Դրանից հետո էլ կային նորընծաների հետմկրտական դասընթացներ՝ ավելի միստիկ բնույթի:

Կարծում եմ, այո, դպրոցներում կարելի է անցկացնել  կատեխիզիսի արդիականացված դասընթացներ, ընդ որում, ոչ պարտադիր հիմունքներով, որովհետև կան ընտանիքներ, որոնք չեն ցանկանում, որ իրենց երեխան ստանա կրոնական ուսուցում: «Դեմոկրատիան» էլ հենց դրա համար է, որ չես կարող պարտադրել աշխարհիկ դպրոցում կրոնական ուսուցում: Այլ բան է, եթե երեխան հաճախի կրոնական մասնավոր դպրոց, ինչպես, օրինակ եվրոպական երկրներում է: Այդ դպրոցներում սովորում են կաթոլիկական կատեխիզիսը, աղոթքները և այլն: Մերոնք էլ կարող են նույնն անել, քանի որ լավ է, որ յուրաքանչյուր մարդ, անկախ այն բանից՝ Աստծուն հավատում է, քրիստոնյա է, թե ոչ, եթե ընդունում է, որ իր մշակույթի մեծ մասը հիմնված է Աստվածաշնչի վրա, իմանա այն, հասկանա, քննի ինքնուրույն, վերջապես՝ կրի այդ մշակույթը, ոչ թե սնապարծ խոսքերով ու կենացներով, այլ խորքային:

– Իսկ ո՞վ  պետք է դասավանդի նման առարկան` հոգևորականը, թե՞ պետք է լինեն հատուկ մասնագետներ:

– Մենք չունենք նման աշխարհիկ մասնագետներ, եթե դրանք պետք է լինեն նախկին աթեիզմի դասավանդողները, որոնք այսօր կրոնի պատմություն են դասավանդում, ավելի լավ է, որ հոգեւորականները ստանձնեն այդ գործը:

– Իսկ հոգևորականի ոչ մանկավարժական պատրաստվածություն  այս պարագայում խնդի՞ր չէ:

– Դե ոչ բոլոր հոգեւորականները, այլ՝ վարդապետները: Վարդապետը հայերենում եւ հայկական ավանդույթում նշանակում է հենց հոգեւոր վարժանքների ուսուցիչ, վարժապետ:

– Հոգևոր թեմաների դասավանդման համար պետք է ծրագրեր մշակվեն , որոնք մատուցվում են ըստ տարիքային առանձնահատկությունների, կրթական չափորոշիչների և այլն:

– Դե ինչ կա որ, մի վարդապետը կարող է մի քանի դպրոցներ սպասարկել, չէ՞ որ այդ դասընթացները շաբաթական երկու կամ չորս ժամից ավել չեն լինի: Այդ առարկան պետք է դասավանդվի միայն միջին եւ ավագ դպրոցներում, իմ կարծիքով՝ ավելի ցածր դասարաններում նման խնդիր չի կարելի դնել: Երեխան պետք է գիտակից տարիքում լինի, որպեսզի մասնակցի կատեխիզիսի պարապմունքներին, հասկանա, թե ինչ է քրիստոնեությունը:

– Տեղյա՞կ եք, որ տարրական դասարաններում ներմուծված է կրոնական դասընթաց` «Քրիստոնեական կրթություն», որը դասավանդում են դասվարները:

– Բայց ի՞նչ են դասավանդում այդ դասարաններում եւ ինչպե՞ս: Ես կարծում եմ, որ նման մոտեցմամբ վտանգ կա երեխաներին հավատից, քրիստոնեական անցյալից ավելի հեռացնելու: Ինչպես օրինակ, պատմության դասագրքերը. կարծես միտումնավոր այնպես են արել, որ երեխաները ատեն իրենց երկրի պատմությունը: 10 տողանոց ակադեմիական ոճի սառն ու անհամ նախադասություններ են գրված, մեծ թվով անծանոթ ու բարդ բառերով: Մտե՛ք դպրոցներ, բացեք դասագրքերը, փորձեք կարդալ և կհամոզվեք:

Արմինե Դավթյան
Հատուկ religions.am կայքի համար