– Աննա, Դուք մի քանի տարի գտնվել եք Թուրքիայում և կատարել եք հետազոտություն նվիրված հայաստանցի միգրանտների խնդիրներին: Մենք մեկ միլիոնից ավելի միգրանտներ ունենք տարբեր երկրներում, սակայն նրանց մասին հետազոտություններ չկան: Թուրքիայի պարագում խնդիրը կարևորվում հայ-թուրքական հարաբերությունների պատճառով, ինչպես նաև հետաքրքրություն է ներկայացնում պոլսեցի հայերի, որոնք հարյուրավոր տարիներ այդ քաղաքում են բնակվում և հայաստանցիների փոխհարաբերությունների առումով:

– Իմ հետաքրքրությունը Թուրքիայով սկսվեց 2013թ., երբ մասնակցեցի Հրանտ Դինք հիմնադրամի կազմակերպած մեկ շաբաթյա լրագրողական-ճանաչողական այցելությանը, որի ընթացքում, ի թիվս այլ հանդիպումների, մենք այցելեցինք Ստամբուլի Քումքափի թաղամասի Ավետարանական եկեղեցու նկուղում ծվարած հայաստանցի երեխաների համար գործող և Հրանտ Դինքի անունը կրող դպրոցը: Այն ներառված չէ Ստամբուլի 16 պոլսահայ դպորցների շարքում, և հիմնվել է Հայաստանից Ստամբուլ մեկնած հայ միգրանտների ջանքերով, որպեսզի երեխաները ինչ-որ կերպ կրթություն ստանան:

Դպրոցում մենք խոսեցինք երեխաների, ծնողների և ուսուցիչների հետ ու հենց այդ ժամանակ էլ ինձ մոտ միտք առաջացավ ուսումնասիրել հայ միգրանտների կյանքը: Ու երբ 2014թ. ամռանը Եվրոպական Միության ֆինանսավորմամբ  8՝ հայկական ու թուրքական կազմակերպություններից կազմված կոնսորցիումի շրջանակներում հայտարարվեց Հրանտ Դինք Ֆելոուշիփ ծրագիրը՝ ես ներկայացրեցի հենց այդ ծրագիրն ու մեկնեցի Ստամբուլ` հետազոտելու հայ միգրանտների կենցաղն ու առկա խնդիրները:

Թուրքիան հայ լրագրողների ու հետազոտողների համար իսկակական «խոպան» է, որովհետև 70 տարի միմյանց հետ սահմանափակ շփվելուց, դրանից հետո էլ փակ սահմանի պարագայում, մենք գրեթե չենք ճանաչում միմյանց. հայն ու թուրքը, արևելահայն ու արևմտահայը: Ու մինչև հետազոտությունս սկսելը, դարձյալ մի քանի անգամ այցելել եմ Թուրքիա՝ տարբեր ծրագրերով, որոնցից մեկը վերաբերվում էր իսլամացված հայերին: Հետազոտությունը, որ արեցի հայ միգրանտների շրջանում՝ վերաբերում է նրանց կրթական կարիքների ուսումնասիրմանը, միևնույն ժամանակ ներառելով բազմաթիվ կարևոր վիճակագրական տվյալներ, ինչպես նաև Թուրքիա ուղղության համար հայ միգրացիոն պոտենցիալի միտումները:

– Շատ արդիական թեմա է և նման հետազոտությունները պետք է պետությունը պատվիրեր, սակայն ունենք այն, ինչ ունենք: Վերջին մեկ տարվա ընթացքում տարածաշրջանում և հայկապես Թուրքիայում մեծ փոփոխություններ են տեղի ունենում: Դա արտահայտվում է դեպի Թուրքիա կատարվող աշխատանքային միջրացիայի ծավալների վրա: Մյուս կողմից Թուրքիայում այս ընթացքում փոփոխվում է վերաբերմունքը ազգային փոքրամասնությունների, քրիստոնյաների և հատկապես հայերի նկատմամբ: Այդ վերաբերմունքը կենցաղում` առօրյա շփումներում զգացվո՞ւմ է:

– Պետությունը հետազոտություններ անելու փոխարեն կարող է զբաղվել, օրինակ, մեր քաղաքացիների իրավունքների պաշտպանության հարցով: Գոյություն ունի հյուպատոսական ծառայությունների մատուցման կարգը սահմանող Վիեննայի կոնվենցիա, որը ստորագրել է նաև Հայաստանը, ու որը սահմանում է երրորդ պետության կողմից հյուպատոսական ծառայություններ մատուցելու կարգը երկու երկրների միջև, որոնք դիվանագիտական հարաբերություններ չունեն:

Որոշ ժամանակ այդ գործառույթն իրականացրել է Ստամբուլում գտնվող ՌԴ դեսպանատունը, սակայն ինչ-ինչ պատճառներով այն դադարեցրել է ծառայությունների մատուցումը: Ժամանակի ու միջոցների սղության պատճառով ես չկարողացա այս հարցն էլ ուսումնասիրել, սակայն փորձեցի որոշ հարաբերություններ հաստատել Սևծովյան տնտեսական համագործակցության շրջանակներում Ստամբուլում գտնվող ՀՀ դիվանագետի հետ, ու այդ փորձերը կարող եմ բնորոշել որպես նվազ հաջողված, քան, օրինակ Հայաստան-Թուրքիա սահմանի բացման հեռանկարը:

Չնայած, վերոնշյալ դիվանագետը իրավասու չէ որևէ այլ գործունեություն ծավալել, քան կազմակերպության մանդատի շրջանակներում սահմանված գործողություններն են, սակայն փակ սահմանի պարագայում Հայաստանը ներկայացնող ցանկացած դիվանագետ ՀՀ քաղաքացիների կողմից դիտարկվում է որպես օգնության փրկօղակ:

Մի փոքր ուզում եմ հստակություն մտցնել Թուրքիայի և Ստամբուլի միջև: Ես առիթ եմ ունեցել լինելու Թուրքիայի տարբեր հատվածներում, սակայն երկարատև մնացել եմ միայն Ստամբուլում, և հետևաբար, կարող եմ խոսել Ստամբուլի փորձի մասին, իսկ Ստամբուլն ու Թուրքիան շատ տարբեր են, ու այն ինչ կարող ենք ասել Ստամբուլի մասին, կարող է ճիշտ չլինել ամբողջ Թուրքիայի համար:

Աշխատանքային միգրացիայի ծավալների ու այդ ուղղությամբ Թուրքիայի վարած քաղաքականության մասին կարող են խոսել միայն միգրացիայի գծով թուրք փորձագետները, որովհետև ըստ ՀՀ Վիճվարչության տվյալների՝ այդ ուղղությունը չափազանց փոքր միգրացիոն պոտենցիալ արտահանելու պատճառով մեզ հետաքրքիր չէ, ու ես հարցազրույցի համար որևէ հայ փորձագետ չգտա: Իսկ ճշմարտությունն այն է, որ Թուրքիա ուղղությունը հայ միգրանտների համար դադարել է հետաքրքիր լինելուց՝ մի քանի պատճառներով, որոնք շարադրել եմ իմ հետազոտությունում, և հետևաբար, Հայաստանից հոսքը դեպի Ստամբուլ նկատելիորեն պակասել է:

Գալով Թուրքիայում կատարվող փոփոխություններին՝ պետք է ասեմ, որ ես Ստամբուլից վերադարձել եմ 2015թ. հուլիսին, ու իմ հետազոտությունն ընկած էր 2014թ. նոյեմբեր-2015թ.հուլիս ժամանակահատվածում, ու այն, ինչ այսօր կատարվում է Թուրքիայում, իմ՝ այնտեղ գտնվելու ժամանակ դեռևս չէր երևակված ու խմորման փուլում էր, որի դրսևորումներին ականատես լինելու որևէ առիթ չեմ ունեցել մի քանի պատճառներով: Նախ, հետազոտությունը, որը ես ձեռնարկել էի, բավականին դժվար էր միայնակ անելու համար ու պահանջում էր հատկացված ժամանակի ամբողջական ներդրում ու Թուրքիայի ներքաղաքական կյանքին մասնակից լինելու համար ժամանակ չէր մնում: Բացի այդ, խնդիր էր նաև թուրքերենի իմ իմացության մակարդակը: Իմ շփումը Ստամբուլի հետ հայերենի ու անգլերենի միջոցով էր: Ես հարկադրված չէի թուրքերեն խոսելու, թեպետ որոշ չափով գիտեի: Որովհետև ինձ հյուրընկալող կազմակերպությունում և տարբեր հատման հարթություններում մարդիկ հիմնականում անգլերեն գիտեին, իսկ իմ աշխատանքն էլ հայաստանյան հայերի հետ էր: Հետևաբար, կարելի է ասել, որ ես ապրում էի Ստամբուլում՝ չզգալով Թուրքիան ներսից:

Թեպետ սա ևս հետաքրքիր փորձառություն է, սակայն լինելով լրագրող ու հետաքրքրություններ ունենալով այդ երկրի նկատմամբ, ես փորձեցի ուղղել այդ բացն ու գտա խոսակցական ակումբներ, որտեղ շաբաթը երկու անգամ երեկոյան կողմ հաճախելով՝ սկսեցի շփվել իսկական Ստամբուլի հետ: Պետք է ասեմ, որ կա երկու տեսակի Ստամբուլ: Իրականում, կարծում եմ, որ Ստամբուլն, անշուշտ, բազմաթիվ շերտեր ունի, ու ես չեմ հավակնում երկու պարբերությամբ դրանք բացահայտել, սակայն ես նկատի ունեմ այն Ստամբուլը, որը տեսնում են Հայաստանից մի երկու օրով կամ մեկ շաբաթով այցի եկած հայերն ու այն Ստամբուլը, որը գտնվում է կոնֆերանսների դահլիճներից դուրս:
Երբ ես 2013թ. առաջին անգամ մեկ շաբաթով գնացի Հրանտ Դինք հիմնադրամի կազմակերպած լրագրողական ճանաչողական այցելությանը՝ տեսա գեղեցիկ Ստամբուլը, բարեկիրթ մարդկանց ու զարգացած ինֆրակառուցվածքներ: Այդ կոնֆերանսներն ու փոխադարձ կարճատև հանդիպումները լի են լավատեսությամբ ու պայծառ ապագայի նկատմամբ հույսերով: Այդպիսի հանդիպումների ժամանակ, օրինակ, ես չեմ հասկանում, թե ինչու է Հայաստան-Թուրքիա սահմանը փակ: Թվում է, որ որևէ լուրջ խնդիր չկա: Մինչդեռ խնդիրը 100 տարվա պատմություն ունի:

Այն Ստամբուլում, որտեղ ես ապրեցի, այո, հայատյացություն կար: Սակայն այն արտաքինից չի երևում ու պետք է երկար այնտեղ ապրել ու հնարավորինս շփվել տարբեր շերտերի հետ, որպեսզի այն զգաս: Երբ ես նոր էի գնացել ու փորձում էի որոշ ծանոթություններ ստեղծել, մի քանի պոլսահայ, որոնց հանդիպեցի Ստամբուլի` հայկական եկեղեցիներից մեկում, ինձ խորհուրդ տվեցին երբեք չասել, որ հայ եմ: Սակայն ես ամեն տեղ ասում էի, որ հայ եմ, որպեսզի հասկանամ, թե ինչպիսի արձագանք դա կունենա: Ես ականատես եմ եղել միմյանցից 180 աստիճանով տարբեր արձագանքների: Խոսակցական ակումբերից մեկում մի երիտասարդ, որն ինձ հետ շատ մտերմաբար զրուցում էր՝ իմանալով, որ հայ եմ, ոչ միայն անմիջապես վերաբերմունքը փոխեց, այլև սկսեց թշնամական բնույթի ռեպլիկներ բաց թողնել:

Այս մասին կարելի է շատ երկար խոսել ու տարբեր օրինակներով ցույց տալ, թե ինչպիսի տրամադրություններ կան Ստամբուլում հայի նկատմամբ` այլ ազգային փոքրամասնությունների մասով չեմ կարող ասել, բայց ամփոփելու համար պետք է ասեմ, որ միջին վիճակագրական թուրքը հայի մասին գրեթե ոչինչ չգիտի: Իսկ մեր գիտելիքը թուրքի մասին շատ հնացած է: Այն կառուցված է Սևակի՝ 7 տարին մեկ օճառի երես տեսնող մարդակերպ կապիկի կերպարի հետ, սակայն դա իրականությունից կիլոմետրերով հեռու է, ու ժամանակակից թուրքերը հիմնականում բարեկիրթ են:

Միայն մեկ փաստ, որով կարող եմ ամրագրել սա: Իմ հետազոտության արդյունքներով՝ հարցման ենթարկված հայաստանցիների մոտ 30 տոկոսը իր ապագան տեսնում է Ստամբուլում և Հայաստան վերադառնալու ցանկություն չունի, որն ունի մի քանի պատճառներ: Այդ պատճառներից մեկն այն է, որ միջանձնային, կենցաղային հարթությունում մարդկանց՝ միմյանց հետ շփվելու մշակույթը ավելի բարձր մակարդակի վրա է, քան՝ Հայաստանում: Շատերը սա ցավով էին փաստում:

– Ժամանակին, երբ Սովետական Միությունը  Իսրայելի և արաբարական երկրների միջև տեղի ունեցած Վեցօրյա պատերազմի պատճառով խզեց կապերը Իսրայելի հետ, Նիդերլանդների դեսպանատան հյուպատոսությունում կար Իսրաելի բաժինը, որտեղ պաշտոնապես աշխատում էին Իսրաելի ներկայացուցիչները և սպասարկում էին սովետական հրեաներին: Հայաստանը նույնպես կարող է փորձել նման կերպով գործել և կարծում եմ, որ Թուրքիան կհամաձայնվեր դրան, սակայն Հայաստանի կառավարությանը չի հետաքրքրում իր քաղաքացիների շահերն ու իրավունքները և նման նախաձեռնությամբ հանդես չի գալիս:

– Իրականում, այն, որ ժամանակին այդ գործառույթը կատարել է ՌԴ դեսպանությունը՝ նշանակում է, որ Հայաստանն այդ ուղղությամբ քայլեր արել է, սակայն ես չեմ կարող մեկնաբանել, թե ինչ պատճառով է այն դադարեցվել: Մյուս կողմից կարելի է ասել, որ հայերը Ստամբուլում ինչ-որ կերպ կարողանում են իրենց խնդիրները լուծելու համար ոչ ֆորմալ ճանապարհներ գտնել: Նրանց օգնում են Ստամբուլի միջին խավը ներկայացնող պոլսահայ և թուրք գործատերերը, որոնք իրենց կապերով կարողանում են լուծում տալ այս կամ այն խնդրին: Իրականում, հայերին օգնում են նաև Պոլսո պատրարքարանը կամ Ստամբուլում գտնվող այլ հայկական կառույցներ: Այն, որ Ստամբուլում հայ միգրանտների երեխաների համար գործում է ոչ ֆորմալ դպրոց՝ ՀՀ ԿԳՆ ծրագրով, ցույց է տալիս, որ հայերը կարողացել են այնտեղ ինքնակազմակերպվել: Ի դեպ, Ստամբուլում գտնվող ոչ մի այլ միգրանտների խումբ իր երեխաների կրթության հարցը չի կարողացել լուծել: Այդ թվում նաև ադրբեջանցիները: Իմ հարցազրույցներից մեկում մի իտալացի հետազոտող, որն ուսումնասիրում է Ստամբուլի հայ և ադրբեջանցի միգրանտների խնդիրները, ասում էր, որ հայ միգրանտներն այնտեղ անհամեմատ շահեկան պայմաններում են գտնվում, քան ադրբեջանցիները, որովհետև «եղբայրական պետությունների» մասին միֆը արհեստական է և չի տարածվում հասարակ քաղաքացիների վրա:

Հայաստանի քաղաքացիների խումբը շատ խայտաբղետ է, ու չի կարելի նրանց ընդհանրացնել, կարելի է ասել, որ այս մարդիկ Ստամբուլում են բարելավելու իրենց կենցաղային տնտեսական պայմանները, հետևաբար մի կողմ են դնում իրենց նախապաշարմունքները, և ընդհանուր առմամբ, քաղաքականացված չեն: Մյուս կողմից՝ հայտնվելով Ստամբուլում ու շփվելով քաղաքակիրթ թուրքերի հետ՝ նրանք բախվում են այլ իրականության հետ, քան սպասելի էր, ու այդ առումով նրանց մտածողությունում հետաքրքիր փոփոխություններ են տեղի ունենում: Նրանց մեծամասնությունը թուրքերին հավանում էին, ու նույնիսկ կասկածներող կային, որ Ցեղասպանությունն արել են ոչ թե թուրքերը, այլ՝ քրդերը:

– Իսկ ինչպիսին են հարաբերությունները Հայաստանցի միգրանտների և բնիկ պոլսահայերի միջև: Մամուլում հաճախ են հոդվածներ հրապարակվում նրանց միջև խորացող մշակութաբանական հակասությունների մասին: Մյուս կողմից պոլսահայերը խառը ամուսնությունների և լեզվական պատճառներով աստիճանաբար ասիմիլացիայի են ենթարկվում:

– Սա բավականին բարդ հարց է և հասկանալու համար պետք է խնդիրը դիտարկել մի քանի կողմից: Նախ և առաջ, Արևելյան և Արևմտյան Հայաստանի միջև պատմական բաժանման պատճառով՝ մենք ունենք մշակութային տարբերություններ, որոնք բավականին արմատավորված են: Երբ ետ վերադարձա Հայաստան ու սկսեցի որոշ գրականություն փնտրել՝ գտա Րաֆֆու հրապարակախոսական հոդվածները, որոնք անդրադառնում են հենց այս խնդրին: Նա գրել է, որ «Արևելյան Հայաստանում երբ պատահաբար աչք էր զարնվում տաճկաստանցի հայ՝ ֆեսը գլխին, մարդիկ նրան հոսոս էին անվանում ու երես շուռ տալիս, իսկ վանեցի ու մշեցի մշակներին երեխաները կռո էին կոչում. կռո՝ անտաշ, անկիրթ, և նույնիսկ տարածված ընկալում կար, իբր կռոն հայ չէ, այլ սերում էր քրդական մի ցեղից: Նույնպիսի վերաբերմունք կար Արևելահայերի նկատմամբ՝ Արարատից այն կողմ. երբ Պոլսում հանդիպում էր արևելահայ՝ տաճկաստանցի հայը կասկածավոր մի հայացք էր ձգում նրա վրա և ընկերներներին մատնացույց տալով ասում էր՝ «անոնցմե է», այսինքն ուրիշ է:

«Անոնց» համարում էին հայությունից կտրված, օտարացած: Ու երկուստեք ատելություն ու անհամաձայնություն կար միմյանց նկատմամբ»: Այսինքն խնդիրն ունի պատմական արմատներ, որն ավելի խորացել է երկաթյա վարագույրի միջոցով շրջափակման 70 տարիների ընթացքում, երբ մենք գրեթե ամբողջությամբ կտրված էինք միմյանցից: Մյուս կողմից երբ սահմանները դարձան քիչ թե շատ անցանելի ու սկսեց հայ միգրանտների հոսքը Ստամբուլ՝ երկու տարբեր հայեր սկսեցին իրար հետ շփվել ու պարզվեց հետևյալը. Հայաստանից Թուրքիա աշխատելու համար գնում է հասարակության միջինից ցածր խավը, որը Խորհրդային Միության փլուզումից հետո հայտնվեց աղքատության կամ ծայրահեղ աղքատության մեջ, իսկ Ստամբուլում նրանք աշխատում էին միջին կամ միջինից բարձր խավի մոտ, և այս առումով երկու համայնքների միջև մշակութային տարբերություններից առաջացած սեպը խորանում էր նաև խավային տարբերությունների պատճառով:

Չպետք է մոռանալ, որ առաջին հոսանքի հետ հայաստանցի հայերը Ստամբուլում պոլսահայերի սպանեցին ու կողոպտեցին նրանց տները: Այդպիսի մի դեպք եղավ նաև բոլորովին վերջերս: Մյուս կողմից, հայ միգրանտներն ասում են, որ պոլսահայերը չափազանց քիչ են վճարում իրենց և 40 հարցվածներից միայն երկու հոգի էին, որ ասել են, թե գերադասում են աշխատել պոսլահայի մոտ: Այս խնդրի մասին կարելի է անվերջ խոսել, սակայն մեկ բան ակնհայտ է. հայաստանցի հայ և պոլսահայ համայնքների միջև սեպը գնալով խորանում է: Իսկ պոլսահայ համայնքն ինքնին ուծացվում է ոչ միայն լեզվական պատճառով, այլ որ նրանք շարունակում են լքել Ստամբուլը, ինչպես նաև նկատվում է համայնքի ծերացում: Իմ այնտեղ եղած տարիներին բազմաթիվ ամուրի ծեր պոլսեցիների հանդիպեցի:

– Եվ վերջին հարցը. Շատ է խոսվում իսլամացած հայերի մասին, որոնց իրական քանակը անհայտ է: Ինչպես նաև նրանք մի հատվածի քրիստոնեություն ընդունելու միջոցով իրենց ինքնությանը վերադառնալու մասին: Մյուս կողմից թուրքերի և քրդերի շրջանում նկատվում է քրիստոնեության ընդունելու տենդենց: Որքանո՞վ են նման երևույթները զանգվածային բնույթ կրում:

– Այս հարցի մասին խոսելիս պետք է նկատի ունենալ, թե որ շրջանի իսլամացված հայերի մասին ենք խոսում, որովհետև իսլամացումը Թուրքիայում եղել է մի քանի էտապներով, ընդ որում, այնտեղ մտնում են նաև համշենահայերը, որոնք իսլամացվել են մի երկու դար առաջ: Եվ, ուրեմն, քանի որ որևէ կոնկրետ հաշվարկ չկա, ընդունված է շրջանառել այն թիվը, որ Թուրքիայում իսլամացված հայերն ավելի շատ է, քան Հայաստանի ներկա բնակչությունը, և դա, ըստ իս իրականությունից հեռու չէ:

Սակայն նրանց պետք է տարբերակել ըստ նրանց ինքնությունների: Ես Ստամբուլում առնվազն երեք հոգու հետ եմ խոսել, որոնք հստակ ասել են, որ իրենց պապը կամ տատը հայ է եղել, սակայն այդ մարդիկ իրենց հայ չեն համարում, ավելին՝ որևէ տեսանելի զգայական կապ չեն տեսնում հայերի հետ: Ուրեմն, ինչքանով է ճիշտ նրանց հաշվել, ընդ որում զգալի թիվ են կազմում հենց այդ մարդիկ: Նրանք ունեցել են տարբեր պատմություններ, և կախված նրանց ճակատագրերից՝ նրանց կապը ազգային ինքնության հետ տարբեր է:

Նրանց մեջ բազմաթիվ մարդիկ կան, որ հայ որբերի սերունդ են, որոնց թուրք իշխանությունները հավաքել ու հանձնել են քիչ թե շատ ապահոված ընտանիքերի, որտեղ նրանք մեծացել են որպես մահմեդական: Ես այդպիսի շատ հետաքրքիր մի պատմության հանդիպեցի, երբ տարեց կնոջ զառանցանքներից նրա թոռը հասկացել է նրա հայ լինելը: Այդ պատմությունը կարելի է կարդալ այստեղ.
http://hetq.am/arm/news/61311/islamacvats-hay-orby-khosum-e-turq-tornuhu-shurterov.html/

Կարծում եմ, որ իսլամացված հայերի մասին խոսելիս հիմնականում նկատի ենք ունենում նախորդ դարի 60-ականների իսլամացման ալիքը, որովհետև այդ սերնդի մարդիկ որոշակիորեն հայկական ինքնություն ունեն, ինչպես նաև իրենց կենցաղում որոշ ավանդույթներ են պահպանում: Միևնույն ժամանակ պետք է նշել, որ պոլսահայերը չեն ընդունում իսլամացված հայերին ու նրանց հայ չեն համարում, որի հիմնական փաստարկն այն է, որ, այդ ինչպես է, որ իրենք կարողացել են պահպանել քրիստոնեությունը, իսկ նրանք իսլամ են ընդունել: Ես այդ առիթով մի քանի անգամ խոսել եմ Պոլսո պատրարքի փոխանորդ Արամ Աթեշյանի հետ ու նրա խոսքով՝ քրիստոնեությանը հետ վերադառնալու միտում որպես այդպիսին չի նկատվում:
Որպես պոլսահայ համայնքը ֆորմալ կերպով ներկայացնող, և, հետևաբար, համայնքի մեծ մասի կարծիքը արտահայտող անձնավորություն, Աթեշյանը իսլամացված հայերի շրջանում քրիստոնեացման մասին խոսելիս նկատի ունի հենց այդ վերջին շրջանի իսլամացումը: Նա ծնունդով Դիարբեքիրից է, ու նրա քույրը, որը նույնպես իսլամ էր ընդունել, այն քչաքանակ մարդկանցից մեկն է, որ վերամկրտվել է որպես քրիստոնյա: Իսկ վերոնշյալ խմբերի այդ մարդիկ, որոնք ցեղասպանության ժամանակ կամ դրանից առաջ իսլամացվել են՝ համայնքի կողմից որևէ կերպ չեն նկատվում որպես պոտենցիալ հայկական ինքնություն ներկայացնող խումբ: Որովհետև, ինչքան էլ, կոնկրետ ինձ համար անըդունելի թվա, նրանց համար լինել հայ՝ նշանակում է լինել քրիստոնյա:

Քրիստոնեացման միտումների մասին խոսելիս պետք է նշել մի խնդիր, որի մասին նախորդ տարի մամուլում խոսվեց: Եթե մենք մեր հայ լինելը ապացուցելու կարիք չունենք, ապա Թուրքիայում հայը մկրտվում է եկեցեղում և ունի մկրտության փաստաթուղթ, որով նա կարող է ապացուցել իր հայ լինելը: Հակառակ դեպքում նրա թուրքական անձնագրից ու շատ հաճախ թուրքական անուններից որևէ կերպ հնարավոր չէ գլխի ընկնել մարդու հայ լինելու մասին: Եվ, ուրեմն, որպեսզի իսլամացված հայը դառնա քրիստոնյա միայն նրա ներքին մղումներն ու ցանկությունները բավարար չեն: Այն ֆորմալացվում է որոշակի պրոցեսի արդյունքում, երբ մարդը Աստվածաշունչ է սերտում, քննություն է հանձնում, մկրտվում է եկեղեցում, և քրիստոնյա դառնալուց առաջ հրաժարվում է իսլամից և նոր անձնագիր է ստանում, որտեղ գրված է, որ նա քրիստոնյա է: Ըստ Աթեշյանի՝ այս ամենի միջոցով անցնելու ցանկություն ունեն քչերը, և, հետևաբար, Հայաստանից իսլամացված հայերի քրիոտենացման պայծառ երևացող գաղափարին Ստամբուլում նայում են բավականաչափ հոռոտեսորեն, որովհետև, ինչպես, փաստում են պոլսահայ հոգևորականները, իսլամացված հայերը չեն ցանկանում հրաժարվել իսլամից, որովհետև նրանք, հիմնականում ծպտյալ հայեր են, և շրջակայքում որևէ մեկը չգիտի նրանց հայ լինելու մասին, և, հետևաբար, նրանք օգտվում են Թուրքիայում թուրք լինելու առավելությունից, մինչդեռ ֆորմալ առումով քրիստոնյա դառնալու պարագայում նրանք կզրկվեն այդ առավելություններից, և պարզապես ուզում են չփոխել անձնագիրը, բայց նաև մկրտվել եկեղեցում և մաս կազմել հայ համայնքի, որն էլ, բնականաբար, նրանք մերժում են:

Նախորդ տարի, մի ալիք նկատվեց Հայաստանում, որ Հայաստանի հոգևորականները հրաժարվում են կնքել իսլամացված հայերին, ու մամուլում բողոքի ալիք բարձրացավ, սակայն դրա պատճառն այն է, որ իսլամացված հայերից ոմանք գալիս են այստեղ ու կնքվում են մեր եկեղեցում՝ ֆորմալ առումով չդառնալով քրիստոնյա: Եվ Պոլսո հայ համայնքը, ինչքանով ես տեղյակ եմ՝ ներքին պայմանավորվածություն ունի Մայր Աթոռի հետ, որպեսզի նրանք չկքնեն իսլամացված հայերին վերը նշված պատճառներով:

Միևնույն ժամանակ, կցանկանայի նշել, որ իսլամացված հայերը հայկական ինքնության և հայ եկեղեցին ներկայացնող հոգևորականների նկատմամբ սրբությանը հասնող առանձնահատուկ վերաբերմունք ունեն, և ինձ դեպքեր են պատմել, որ իսլամացված հայը՝ ցանկանալով անցնել այդ պրոցեսի մեջ և բախվելով հայ հոգևորականի այն տիպին, որը հոգևորը ստորադասում է կենցաղին՝ խստորեն հիասթափվել է ու հրաժարվել է քրիստոնեություն ընդունել: Ստամբուլում եղած ամիսներին բավականին երկար շփվում էի մի գերդաստանի հետ, որի մի մասը Ցեղասպանությունից հետո մնացել էր Թուրքիայում, ու հետևաբար, իսլամացվել էր, իսկ մի հատվածն էլ փախել էր Իրաք ու այնտեղ ապաստան գտնելով իրաքահայ համայնքում՝ պահպանել էր քրիստոնեությունը: Հենց այս գերդաստանից մի անձնավորություն էր, որ վրդովմունքով պատմում էր մի բարձրաստիճան հոգևորականի մասին, որի պատճառով ինքը հրաժարվել է քրիստոնեություն ընդունել: Այդ մարդը իր հայկական ինքնությունը գտավ հայերեն սովորելու ճանապարհով: Շատ դժվար է պատկերացնել, սակայն մոտ 50  տարեկանում նա սկսել է ինքնուրույն հայերեն սովորել, ու մեր հանդիպման ժամանակ խոսում էր միայն հայերեն: Նա մոտ տասը տարի ժամանակ է ծախսել դրա վրա ու առաջին անգամ, երբ առիթ է ունեցել ինչ-որ մեկի հետ հայերեն փոխանակելու՝ արտասվել է, որովհետև հասկացել է, որ դիմացինն իր հայերեն խոսքն ընկալում է:

«Կղզի՝ կղզու մեջ. Թուրքիայում գտնվող հայ միգրանտների կրթական կարիքների գնահատում» հետազոտությունը կարող եք կարդալ այստեղ: