– Պարոն Դավթյան, ի՞նչը շարժեց Ձեր հետաքրքրությունը հատկապես IV-VIII դարերի պատմության նկատմամբ, որի վրա կենտրոնանում եք առնվազն Ձեր երկու գրքերում։

– Պատմությունն ինձ համար ներկայի բանալին է: Սրանք բարձրագոչ բառեր չեն: Իմ աշխարհայացքը ձևավորվել է ոչ թե մաթեմատիկական մոդելների կամ ապրիորի զանազան տեսությունների հիման վրա, այլ պատմության անողոք տրամաբանության կողմից թելադրված դասերով: Ըստ այդմ, պատմության փիլիսոփայությունն ինձ համար հնացած գիտական դիսցիպլին չէ, և ես միշտ այն կարծիքին եմ, որ առանց պատճառականության հասկացության օգնության անհնար է պարզել ժողովրդին այսօր հուզող հարցերի էությունը, դրանց ծագումն ու զարգացումը: Մենք հին ժողովուրդ ենք, առաջին հերթին հարուստ ենք պատմական փորձով, և այս աշխարհում ոչինչ նոր չէ մեզ համար: Հետևաբար, եթե կարողանանք բացահայտել կապը անցյալի ու ներկայի միջև, ապա կկարողանանք տեսնել նաև ներկա հիմնախնդիրների պատճառը, գտնել դրանք վերացնելու ուղիները:

Ինձ համար կարևոր չէ պատմական այս կամ այն իրադարձության կապակցությամբ հնչող «Ինչպե՞ս տեղի ունեցավ» հարցը, այլ թե` «Ինչո՞ւ դա տեղի ունեցավ և ի՞նչ հետևանքներ ունեցավ»: Քանի որ հայ պատմագրությունն իր բնույթով նկարագրական է, ապա առաջին հարցը լավ թե վատ ներկայացված է, այդ պատճառով սովորաբար աշխատում եմ հետամուտ լինել երկրորդ հարցադրմանը: Ինչ վերաբերում է IV-VIII դարերի նկատմամբ իմ հետաքրքրությանը, ապա խոստովանեմ, որ անցյալ եմ տեղափոխվել մինչև օրս մեզ ցավ պատճառող որոշ հարցերի պատասխանները գտնելու հույսով: Ի վերջո, IV դարում է զրոյացվել մեր պատմությունը և բացվել նոր` քրիստոնեական դարաշրջանը, V դարում է տեղի ունեցել, ըստ որոշ պատմաբանների, մեր պատմության ամենանշանավոր իրադարձությունը` Ավարայրի ճակատամարտը, իսկ VI-VIII դարերում մենք ունեցել ենք պատմական հնարավորություններ, որոնցից չենք կարողացել օգտվել: Ինչո՞ւ:

Այս բոլորը մեր ժառանգությունն է` որպես ազդեցություն կամ ծանր հետևանք: Ի՞նչ դերակատարություն ունեն դրանք ներկայիս մեր կյանքում` հարկավոր է դեռ պարզել: Դուք իրավացի եք, երբ ակնարկում եք, որ VIII դարով հայոց պատմության մեջ ոչինչ չի ավարտվում: Իսկապես, շրջափուլի եզրագիծը պետք է հասցնել մինչև XI դար, մինչև սելջուկ թյուրքերի կողմից 1045 թ. մայրաքաղաք Անիի գրավումը: Բայց դա, ինչպես ասում են, կլինի հաջորդիվ:

– Կարո՞ղ եք համառոտ ամփոփել Ձեր երկու գրքերում ներկայացրած հիմնական նյութերն ու դրույթները։

– Գրքերից հատկապես առաջինը` «Մեզ անծանոթ Վարդանանց պատերազմը», բազմաշերտ ու բազմապլան է: Ճիշտ է, ունի իր գլխավոր առանցքային գիծը, սակայն նրա հետ հատվում կամ զուգահեռվում են տարաբնույթ բազմաթիվ այլ հարցեր ու թեմաներ: Նյութի խտությունը գալիս է նրանից, որ քննության է առնված հայ ժողովրդի կենսագրության վերջին 1700 տարվա հատվածը, որտեղ, ցավոք, պարտություններն ավելի շատ են, քան հաղթանակները: Գիրքը գրվել է հախուռն մի պոռթկումով, այդ պատճառով էլ ինձ համար դժվար է նույնիսկ նրա ժանրը որոշել: Այն զուտ կանոնական պատմագիտական ուսումնասիրություն չէ, էսսե չէ, հրապակախոսություն չէ, պատմական հետաքննություն չէ, բայց նաև այդ ամենը միասին է:

Գրելիս իմ մեջ խոսում էր մեծ, խորը վիրավորանքը մեզ բաժին հասած անասելի դառը ճակատագրի համար, այդ իսկ պատճառով տեքստում երևում է, որ ես անընդհատ պատասխաններ եմ որոնում, անընդհատ հարցնում եմ` ինչո՞ւ: Դա յուրատեսակ մի ռեֆլեքսիա է, որի ընթացքում ինքդ քննում ես քեզ, քո նախնիներին, օտարին ու յուրայինին, բարեկամին ու թշնամուն, բոլոր նրանց, ովքեր եղել են ազգիդ առաջնորդներն ու պատասխանատուները: Ոչ մեկը դուրս չի մնում նման քննությունից, ոչ մեկն անձեռնմխելի չէ: Այստեղից էլ թեմաները` ազգ-պետություն-եկեղեցի հարաբերությունների ծիրում:

Հիմնական հարցադրումը կարելի է մոտավորապես այսպես ձևակերպել.  առողջ, եռանդուն, մարտունակ, ինքնատիպ հոգեկերտվածք ու մշակույթ ունեցող ժողովուրդը պատմականորեն կարճ ժամանակահատվածում կորցրեց իր գրաված տեղը, դերն ու նշանակությունը համաշխարհային ասպարեզում, հայտնվեց ճամփեզրին: Որպեսզի ավելի ընկալելի լինի այդ երկրի տեսակարար կշիռը, կարելի է նշել, որ հույն և հռոմեացի հեղինակները նրա վրա երբեք Արևելք տերմինը չէին տարածում: Նրանց համար ընդհանուր Արևելք էր Սիրիան, Պաղեստինը, Անատոլիան, Կապադովկիան և այլն, իսկ Մեծ Հայքն առանձին էր, որից հետո սկսվում էր Իրանական աշխարհը:

Հայկական պետությունը դարեր շարունակ Միջերկրականից մինչև Հնդկաստան ընկած տարածաշրջանի ամենաազդեցիկ և հզոր պետությունների առաջին եռյակի մեջ էր: V դարից հետո նրա վիճակը կտրուկ փոխվեց, աստիճանաբար սկսվեց համընդհանուր նահանջը: Նման անուրախ համապատկերի վրա մինչև անգամ IX-XI դդ. Բագրատունյաց, XI-XIV դդ. Կիլիկիայի հայկական թագավորությունները պարզապես գեղեցիկ ու չափազանց թանկ դրոշմներ են երևում: Նահանջն անկասելի դարձավ և շարունակվեց մինչև XX դար, որը մեզ համար սկսվեց ազգային ողբերգությամբ` 1915-1922 թթ. Հայոց ցեղասպանությամբ Օսմանյան կայսրությունում:

Ավանդական պատմագրությունը տեղի ունեցածը բացատրում է մեր հակառակորդների ու թշնամիների վայրագությամբ և հայ ժողովրդի խաղաղ ու ստեղծարար էությամբ և այլն: Որքանո՞վ է դա օբյեկտիվ ու համընդգրկուն բացատրություն, որքանո՞վ է այդտեսակ բացատրությունը բավարարում ժամանակակից հային, որքանո՞վ կարող է իրատեսական պատմությունը մեզ օգնել մեկընդմիշտ խուսափելու համանման աղետներից: Նմանօրինակ հարցերն այսօր անհնար է անտեսել:

Ձեր թույլտվությամբ, գրքերում արտահայտված հիմնական դրույթները դեռևս անծանոթ ընթերցողին ներկայացնելու համար գուցե ամենահարմար ձևը համարենք դրանց անոտացիաներից օգտվելը: Ըստ որոնց` «Մեզ անծանոթ Վարդանանց պատերազմը» գրքում նորովի է լուսաբանվում Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցու ունեցած դերը հայ ժողովրդի կյանքում: Պարզաբանվում է, որ եկեղեցին հիմնադրումից ի վեր միշտ ձգտել է առանձնահատուկ դիրքի և իր գործունեությունն առաջին հերթին նպատակաուղղել է սեփական հոգևոր իշխանությունն ամրապնդելուն, իսկ հայության վրա բացարձակ իրավունքներ ձեռք բերելու համար մինչև անգամ նպաստել է հայկական անկախ պետականությունների վերացմանը, ժողովրդին աստիճանաբար դարձրել եկեղեցու շուրջ համախմբված կրոնական համայնք:

«Հայոց պատմական հնարավորությունները VI-VIII դարերում» գրքի առանցքում կրկին Հայաստանյայց եկեղեցու կեցվածքն է: Նրա  հավաստիացմամբ, քաղկեդոնականության դեմ մղած սկզբունքային պայքարի շնորհիվ ինքը կարողացել է ոչ միայն պաշտպանել սեփական ինքնուրույնությունը, այլև պահպանել է հայ ժողովրդի ինքնությունը, ազգային դիմագիծն ու հոգևոր ազատությունը, դիմակայել ձուլման վտանգին: Հարց է ծագում. եթե նույնիսկ վտանգն իրական էր, ապա մի՞թե իրավիճակից դուրս գալու միակ ելքը սեփական թագ ունենալու գաղափարի մերժումն ու կրոնական մեկուսացումն էր, որ պետք է ջատագովեր Հայաստանյայց եկեղեցին` ի վերջո, դրանով ընդամենը ևս մեկ բարոյական հաղթանակ նվիրելով հայ ժողովրդին:

Երկու գրքում էլ հարանման հարցերը շատ են: Բայց այստեղ երևի թե հարկավոր է մի վերապահում անել և զգուշացնել, որ այն, ինչը եկեղեցու գործունեության հետևանք է, չի կարելի կապել կրոնի հետ: Քրիստոնեական վարդապետությունը քանի-քանի կայսրություններ է վեր խոյացրել, և ոչ ոք մեղավոր չէ, որ մեր կյանքում դրա հակառակ դրսևորումն է գրանցվել: Այսօր մեր խնդիրն է պարզել երևույթի մեզ ուղղված երեսը:

– Դուք առաջինը չեք, որ մարտահրավեր եք նետում ավանդական այն նկարագրությանը, որով Վարդան Մամիկոնյանը բնութագրվում է իբրև հերոս-նահատակ, իսկ ՎասակՍյունին՝ դավաճան։ Ձեր մեկնաբանությունը մյուսներից ինչո՞վ է տարբերվում։ Նրանո՞վ, թե Դուք ինչպես եք գործածում աղբյուրները, Ձեր պատկերացրած համատեքստո՞վ, Ձեր դրած հարցադրումներո՞վ, Ձեր մասնավոր մեկնաբանության ենթատեքստո՞վ, թե՞ այլ հանգամանքներով։

– Համոզմունքով: Մեր մեկնաբանությունները տարբեր համոզմունքների վրա են կառուցված: Ես համոզված եմ, որ Վասակը դավաճան չէ և համապատասխան ապացույցներ եմ բերում: Մյուս մեկնաբանությունները, ըստ էության, Վասակին արդարացնելու փորձեր են, առարկություններ, որ նրան չի կարելի դավաճան համարել: Այդքանը:

Ես համոզված եմ, որ Վասակը և Վարդանը բոլորովին տարբեր նպատակներ և ծրագրեր ունեցող գործիչներ էին: Նույնիսկ բնույթով տարբեր էին` Վասակը պետական գործիչ էր, իսկ Վարդանը իրականում եկեղեցական շահերի պաշտպան էր: Մեկ նմանություն կա. նրանցից ոչ մեկին չի կարելի ազգային հերոս համարել: Պատճառն այն է, որ Վասակը մինչև վերջ չհասցրեց իր ծրագրերն իրականացնել և հայոց պետականությունը վերականգնել (եկեղեցին խանգարեց), իսկ Վարդանն ընդամենը եպիսկոպոսական դասի (Վարդանանց պատերազմի իրական ղեկավարների) հրահանգները կատարող էր և հավատքի համար սեփական անձը զոհաբերող: Վարդանի համար գոյություն չուներ ազգ, ժողովուրդ հասկացողությունը, ոչնչով չի հաստատվում, որ ժողովուրդը նրա համար արժեք էր: Զուր չէր եկեղեցին նրա և նրա համախոհների դրոշի վրա գրել «Վասն հաւատոյ, ի սէր Քրիստոսի», որտեղից, իհարկե, ոչ մի կերպ հնարավոր չէ ժողովրդի հանդեպ սեր բխեցնել: Մինչդեռ Վասակի նպատակը ազգային պետությունը վերստեղծելն էր: Իսկ որտեղ ազգային պետություն, այնտեղ էլ ազգ և ժողովուրդ:

Սա այնքան ակնառու է, որ նույնիսկ ապացուցման կարիք չի զգում: Ուրեմն` նպատակներն ինքնին խոսում են այս կերպարների բովանդակային տարբերության մասին: Ցավոք, նախկինում մեր պատմաբանները (այդ թվում` Ադոնցը, Հրանդ Արմենը և այլք) նրանց նպատակները նույնացնելով ու ձևակերպելով իբրև ազատագրական պայքար պարսկական բռնապետության դեմ, տարբերությունը որոնում էին պայքարի ձևերի մեջ` Վարդանի ուղին զենքն էր, իսկ Վասակն առաջարկում էր դիվանագիտական միջոցներ բանեցնել: Իմ համոզմունքն այն է, որ տարբերությունը պետք է տեսնել նրանց նպատակների մեջ, իսկ պայքարի ձևերը բնականաբար պիտի համապատասխանեին նպատակներին: Հետագայում եկեղեցին իր կամքով նրանցից մեկին դարձրեց նահատակ, մյուսին` դավաճան: Սերտելով այս մոտեցումը, պատմաբաններն իրենց հերթին նրանցից մեր պատմության համար խորհրդանշական կերպարներ ստեղծեցին: Վարդանը դարձավ ազգային հերոս և ընդօրինակման համար եզակի անուն, որովհետև հայրենասեր էր ու հավատքի զինվոր, իսկ Վասակը դարձավ դավաճան և ազգուրաց, որովհետև… ցանկանում էր վերականգնել հայոց պետականությունը:

Եկեղեցին Վասակի անունը հասարակացրեց, դարձրեց դավաճանի հոմանիշ, որը զարմանալիորեն մինչև հիմա գործածում են նաև պատմաբանները, արվեստագետներն ու ուսուցիչները: Անհեթեթ ու վիրավորական փաստ է այն, որ մենք ունենք դավադիր թագավորասպան Անակ Պարթև, ունենք թագավորությունը վաճառող կաթողիկոս Պետրոս Գետադարձ, բայց նրանց անունները հասարակ ածական չենք դարձրել, իսկ թագավորություն վերականգնող Վասակինը դարձրել ենք:

Ինչ վերաբերում է աղբյուրներին, ապա այդպիսիք ինչպես բոլոր ուսումնասիրողների, այնպես էլ ինձ համար նույնն են և միակը` V դարի հայ պատմիչներ Եղիշեի և Ղազար Փարպեցու մատյանները: Ուրիշ վկայություններ չկան և, վստահորեն կարելի է ասել, որ նորերն այլևս չեն էլ լինի: Աղբյուրների մեր ընթերցումներն ու ընկալումներն են տարբեր: Եթե որևէ ուսումնասիրող ավանդական մոտեցմամբ, այսինքն` կանխակալ կարծիքով, կարդում է աղբյուրները և այնտեղից վերցնում միայն մակերեսի վրա ընկած ապացույցները Վարդանի հայրենասիրության և Վասակի դավաճանության մասին, ապա դա ամենևին էլ դժվար գործ չէ: Որիշ հարց  է, որ բացասման բացասման օրենքի նման մի բան կիրառելով կարողանում ես բացահայտել նրանց գործողությունների տրամաբանությունը, մտածողության կերպը, վերջապես, յուրաքանչյուրի նպատակը: Այս առումով մի կողմից հետաքրքրական, մյուս կողմից բավականին դժվար է մանավանդ Եղիշեի` Վասակի գաղափարական հակառակորդի խոսքում ու գնահատականներում տեսնել իրականը: Պետք է կասկածի տակ առնել գրեթե ամեն ինչ, որպեսզի հնարավոր լինի առավելագույնս մոտենալ ճշմարտությանը: Հենց այդպիսի պահերին էլ ծնվում է հիմնական հարցադրումը` ո՞րն է անեղծը, որտե՞ղ է ճշմարտությունը:

– Տվյալ ժամանակաշրջանի պատմության հանդեպ Ձեր մարտահրավերն անցնում է Մամիկոնյան-Սյունի հարցից այն կողմ. Դուք անցնում եք ամբողջ VIII դարի միջով և պսակազերծում «ազատագրական պատերազմ» հասկացությունը։ Այդ նոր հասկացությունը կարո՞ղ է տարածվել ավելի ուշ ժամանակաշրջանների վրա։

– Ես չեմ հասկանում, թե ինչպես կարելի է որևէ շարժում կամ պատերազմ ազատագրական հայտարարել, եթե այն միտված չէ անկախություն ձեռք բերելուն: Հայոց աշխարհում V-VIII դդ. տեղի ունեցած ոչ մի շարժում, պատերազմ, ապստամբություն չի կարելի ազատագրական համարել, որովհետև դրանց հիմնական մոտիվը եղել է օտար տիրակալների առջև Հայաստանյայց եկեղեցու կարգավիճակի ճշգրտումը, նրա իրավունքների և արտոնությունների հստակեցումը: Ըստ այդմ, խոսք անգամ չի կարող լինել նաև ժողովրդի ազատությունների կամ, որ ավելին է` անկախության մասին:

Բացառություն են V դ. Վասակ Սյունու և VII դ. Թեոդորոս Ռշտունու գործողությունները, որոնք, ի տարբերություն եկեղեցու, ուղղված էին երկրի իրավական կարգավիճակի բարձրացմանը: Զարմանալի չէ, ուրեմն, որ Հայաստանյայց եկեղեցին նրանց երկուսին էլ դատարանի առջև կանգնեցրեց, Վասակի համար դատավարություն կազմակերպեց Տիզբոնում, իսկ Ռշտունու համար, ի հաճույս բյուզանդական կայսեր, նախարարների հավաքում:

Անտարակույս, այս մոտեցումը վերաբերում է նաև հետագա դարերում տեղի ունեցած իրադարձություններին, մասնավորապես, XVII-XX դարերին` ներառյալ Առաջին համաշխարհային պատերազմը, քանզի պարսկական կամ թուրքական լուծը թոթափելու և ռուսական իշխանության տակ անցնելու ցանկությունը որակվում է որպես ազգային-ազատագրական պայքար: Պետք է ամեն ինչ վերանայել և պատմական այս դեպքերին ուրիշ գնահատական տալ, մի կողմ թողնել սովետական կեղծ պատմագիտական կոնցեպցիաներն ու  մարքսիստական իմացաբանական տեսությունները, որոնք մարդուն ավելի էին հեռացնում ճշմարտությունից ու ավելի լուրջ մոլորությունների մեջ էին գցում: Եթե մենք ցանկանում ենք սերունդների մեջ առողջ ոգևորություն և անանց հայրենասիրություն դաստիարակել, ապա պետք է նրանց ասենք միայն և միայն ճշմարտությունը:

– Դուք պետք է որ նաև խիստ քննադատներ ու ցասկոտ հակառակորդներ ունենաք։ Այդ քննադատներն ու հակառակորդները Ձեր հետազոտության ու պատմական մեթոդների մեջ թերություններ գտնո՞ւմ են։

– Ցավոք, այսօր հայաստանյան մշակութային կյանքում, գիտական աշխարհում փոքր-ինչ այլ մթնոլորտ է տիրում: Նախկինում տեղի ունեցող հրապարակային բուռն քննարկումները չկան, այլևս խիստ քննադատություններ և, ինչու չէ, նաև ջերմ պաշտպանություններ չեն հնչում: Դա, իհարկե, անցյալում նախ և առաջ պետական մոտեցում էր նշանակում, և հարց է, թե ինչ չափով էր նպաստում անաչառությանը, բայցևայնպես, շարժում կար, մտքերի բախում կար: Այսօր ես այն փոքրաթիվ երջանիկ հեղինակներից եմ, որ ոչ թե ինքս եմ հանդիպումներ կազմակերպում գրքերիս վրա ուշադրություն հրավիրելու նպատակով, այլ արդեն առաջացած ուշադրության պատճառով ինձ են հրավիրում հանդիպումների:

Նմանօրինակ ինքնաբուխ հանդիպում-քննարկումներ են եղել մանկավարժական, ճարտարապետական և այլ մասնագիտական կոլեկտիվներում, Հայկական հանրագիտարանի աշխատակիցների հետ, ընթերցողական տարբեր միջավայրերում: Բավականին հիշարժան էր Վազգեն Սարգսյանի անվան ռազմական ինստիտուտի կուրսանտների և դասախոսական կազմի հետ հանդիպումը, որը նախաձեռնել էին պաշտպանության նախարարության համապատասխան վարչությունը և ինստիտուտի ղեկավարությունը: Ինձ անկեղծորեն հիացրեց այն փաստը, որ շատ ելույթներ իսկական թեմատիկ դասախոսություններ էին հիշեցնում:

Իհարկե, իմ դեմ հնչեցին նաև ավանդական պատկերացումների վրա հիմնված առարկություններ, սակայն հենց դահլիճից նրանց արված դիտողություններից պարզ դարձավ, որ զինվորականներին նույնպես անհրաժեշտ է պատմական ճշմարտությունը: Շատերը հավաստեցին, որ ժամանակակից հայ զինվորի մարտական և հայրենասիրական ոգին պետք է ձևավորվի հարազատ ժողովրդի անցյալի մասին ճշմարտացի պատկերացումներով: Ասվածին կարող եմ գումարել հարյուրավոր հեռախոսազանգեր, որոնց թվում քիչ չեն եղել նաև աշխարհի տարբեր երկրներից զանգեր, նաև այն, որ 2008 թ. իմ առաջին գիրքը ճանաչվեց Տարվա ազգային բեսթսելեր, իսկ երկու վիպասան իրարից անկախ մտադիր են նույն այդ սկզբունքներով պատմավեպ գրել:

Ինչ վերաբերում է պատմաբանների հետ միասին որևէ լսարանում համատեղ քննարկում անցկացնելուն, ապա նման բան չի եղել: Այդպիսի ավանդույթ չկա պարզապես: Բայց դա չէ գլխավոր պատճառը, այլ այն, որ, ինչպես իմ հարցազրույցներից մեկում եմ նշել, համանման գրքերի վերաբերյալ հրապարակավ արտահայտվելու համար համարձակություն է հարկավոր: Պետական կառույցներում գտնվող պատմաբաններից շատերին պակասում է հենց այդ համարձակությունը: Այդուհանդերձ, մամուլում և հեռուստատեսությամբ եղել են արձագանքներ, որոնք բացառապես դրական են: Ինձ ուղղված ընդամենը մեկ քննադատական նյութ կա, որը հեղինակի հնարամտության շնորհիվ մաս-մաս տպագրվել է  երկու տեղ` «Էջմիածին» և «Լրաբեր» հանդեսներում: Իմ կիրառած մեթոդին այնտեղ որևէ անդրադարձ չկա` ըստ երևույթին դրա իմաստն ու նշանակությունը չընկալելու պատճառով:

Այդ մեթոդի առանձնահատկություններից մեկն այն է, որ ես չեմ թաքցնում իմ վերաբերմունքը խնդրո առարկա դեպքերին ու իրադարձություններին, բացահայտ ասում եմ, թե, ըստ իս, ո՞րն է լավ, ո՞րը վատ, գնահատական տալիս անհատների գործունեությանը: Իհարկե, դա նոր եղանակ չէ, սակայն խորթ էր սովետական պատմագիտությանը, որը կուսակցական գիտություն էր, խորթ է նաև այսօր հին թրծվածքի մարդկանց համար:

– Որևէ հակազդեցություն եկեղեցո՞ւց։ Ի վերջո, Դուք վիճարկում եք «նահատակության» մոդելը, որն այն աստիճան էական է, որ եկեղեցին պատմության ընթացքում հարել է դրան, և իր լեգիտիմության հիմնական մասը դրան է կապված։

– Եկեղեցու գլխավոր հակազդեցությունը լռությունն է: Փոխվել են ժամանակները, փոխվել են պատժի ու պայքարի ձևերը: Հայաստանյայց եկեղեցին վերջին անգամ խարույկի վրա գիրք է այրել և հեղինակին բանադրել XX դարի սկզբներին: Իմ պարագայում դա արտահայտվեց կաթողիկոսին և երկրի նախագահին ուղղված թեմերից մեկի առաջնորդի նամակով, որով նա առաջարկում էր միջոցներ ձեռք առնել գրքիս տարածումը կասեցնելու ուղղությամբ: Բնականաբար, այսօր նման բան անհնար է կիրառել: Նոր մտքերի, նոր գաղափարների դեմ պայքարի նոր ձևերից է եկեղեցամերձ պատմաբաններին գործի դնելը: Եկեղեցին ուղղակիորեն պատվիրում է նրանց գրել այս կամ այն հեղինակի դեմ: Ստացվում է, որ պատմաբանը քննադատում է պատմաբանին, պաշտպան է կանգնում եկեղեցուն ու նրա դավանած արժեքներին, և դա պետք է անաչառ քննադատություն համարել, որովհետև եկեղեցին ինքը չի երևում, հանդես եկողը հոգևորական չէ:  Ահա այդպիսի մի պատմաբանի շարադրանք էր վերը նշված ընդդիմախոսությունը, որին ես անմիջապես հավուր պատշաճի պատասխանեցի:

Ուրախ եմ, որ առանձնացնում եք նահատակության թեման: Ըստ էության, դա կարելի է բանալի համարել հասկանալու համար Հայաստանյայց եկեղեցու դավանանքը, գաղափարախոսությունը, բնույթն ու տեսակը: Նա է այն հազվադեպ եկեղեցիներից մեկը, եթե ոչ բացառիկը, որ, նահատակությունը վերածելով նահատակապաշտության, աստիճանաբար  մի ամբողջ ժողովրդի ներշնչեց այն գաղափարը, որ հավատքի համար նահատակվածներին ոչ միայն պարտադիր է պատվել, այլև պետք է ընդօրինակել և նմանվել նրանց` ի սեր Քրիստոսի, ի սեր Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցու: Ամեն վայրկյան պատրաստ լինել նահատակության և դրանով ապացուցել հավատարմությունը դավանանքին ու եկեղեցուն: Իր հոգևոր հոտի այսօրինակ նվիրվածության վրա է բարձրանում հայ ժողովրդի հավաքական ներկայացուցիչ հանդես եկող եկեղեցին: Սակայն անզեն աչքով անգամ նկատելի է, որ նահատակության մոդելը, ըստ այդմ և նահատակապաշտության գաղափարը, չի ներառում ազգ, հայրենիք, պետություն հասկացությունները որպես արժեք: Ոչ թե սրբազան հող, այլ սրբազան եկեղեցի – ահա գերագույն արժեքը: Եվ այդ ամենը գալիս է V դարից: Ավարայրի ճակատամարտը մանրամասնորեն կազմակերպված զանգվածային նահատակության, զանգվածային վկայության փաստ էր: Կրկնում եմ` նահատակության, բայց ոչ անձնազոհության փաստ էր: Դրանք բովանդակությամբ տարբեր բաներ են: Ահա թե ինչու` այնտեղ մենք չենք կարող ազգային հերոսներ և հայրենասիրական ոգի տեսնել:

Ափսոսում եմ, որ հարցազրույցի ժանրը հնարավորություն չի տալիս ըստ թեմայի ծավալվել, սակայն հայտնեմ, որ դեռևս անավարտ իմ աշխատանքներից մեկում ես մի ամբողջ գլուխ նվիրել եմ այս խնդրին: Իմ կարծիքով, այն ոչ թե դավանաբանական կամ գիտական պրոբլեմ է, այլ ազգային մտածողությանը, ազգային հոգեբանությանը վերաբերող խնդիր, որը հարկ է շուտափույթ լուծել, ազգին կենսունակություն հաղորդելու համար պարզապես գիտակցական փոփոխություններ կատարել: Թե դրանից ինչ կկորցնի եկեղեցին` ինձ բացարձակապես չի հետաքրքրում: Վերջապես ժամանակն է, որպեսզի ազգն ապրի առողջ կյանքով, իր երազանքներով: Եթե եկեղեցին կնպաստի դրան` փառք և պատիվ իրեն, իսկ եթե կշարունակի ժողովրդին ծառայեցնել իր գոյատևության համար, ապա պետք է գիտակցի, որ նման ցանկությունն այլևս հեռանկար չունի:

– Ավանդական կուսակցություների կողմից քննադատությո՞ւն։ Այնտեղ ևս նահատակությունը գերիշխող է՝ ընդհուպ մինչև Ցեղասպանության հարցը։

– Ավանդական կուսակցություների ժամանակներն արդեն անցել են: Ես սա ցավով եմ արձանագրում, որովհետև ինքս 14 տարի եղել եմ դրանցից առավել ստվարակազմի` ՀՅ Դաշնակցության շարքերում, իսկ որպես հայաստանյան կառույցի պաշտոնաթերթի գլխավոր խմբագիր` եղել եմ կուսակցական ընդհանուր քարոզչության պատասխանատուներից մեկը: Չեմ ուզում խիստ արտահայտվել և ասել, որ այդ կուսակցություները մուտացիայի են ենթարկվել, ասեմ, որ պարզապես ձևափոխվել են` գաղափարական-քաղաքականից դարձել են զուտ քաղաքական: Կյանքը հուշում է, որ գաղափարականները սովորաբար փորձում են ազգին կազմակերպել և առաջնորդել ինչ-որ վեհ գաղափարներ կենսագործելու համար, քաղաքականները ձգտում են միայն իշխանության, որին հասնելու համար պատրաստ են նույնիսկ ազգային շահերը ստորադասել ու ծառայեցնել:

Եվ քանի որ այլևս չկան կուսակցական գաղափարախոսներ ու տեսաբաններ, այլ կան միայն կուսակցապետեր ու ներկայացուցիչներ, ապա գոյություն ունեցող հարյուրամյա կուսակցությունների նպատակներն էլ չափազանց դժվար է տարբերել վերջերս միայն ստեղծվածների մտադրություններից: Ահա թե ինչու` նոր գաղափարներով ազգին ապագայի նկատմամբ վստահություն ներշնչող կուսակցության տեղը շարունակում է բաց մնալ:

Ձեր կողմից միանգամայն ճիշտ դիտարկում է, որ հայոց նահատակապաշտությունը և Հայոց ցեղասպանությունը չափազանց սերտ առնչություններ ունեցող երևույթներ են: Դրանց միախառնությունը տեսնելով, կարող ենք և նկարագրել (հասկանալը դժվար է) այն հոգեվիճակը, որն ուներ հայ ժողովուրդը աղետից առաջ և աղետի օրերին: Զանգվածաբար հնազանդորեն ցեղասպանվելը (մի քանի հերոսական դիմադրությունները փրկություն չէին կարող լինել) հոգեբանական դարավոր նախապատրաստություն ուներ և սկիզբը Ավարայրն էր: Ինչպես եկեղեցին, այնպես էլ ավանդական կուսակցությունները, բնականաբար, այս ճշմարտությունը չեն ցանկանում ընդունել, որովհետև նահատակապաշտությունը եկեղեցու համար է արժեք, իսկ եկեղեցին ինչպես որ է` ավանդական կուսակցությունների համար: Հետևաբար, վերջիններիս վերաբերմունքն էլ նույնը պետք է լինի իմ նկատմամբ` լռությունը: Գոհ եմ այնքանով, որ չեն խանգարում:

Եթե կարելի է` թեման մի փոքր ծավալեմ: Ազգային գործող կուսակցությունները (Հնչակյանների անունն է միայն մնացել) հատկապես Սփյուռքում իրենց հիմնական առաքելությունն են համարում Հայ Դատի պաշտպանությունը, այսինքն` Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը և պատմական արդարության վերականգնումը: Անկեղծ ասած, մոտենում ենք հայ ժողովրդի մեծագույն ողբերգության 100-րդ տարելիցին, սակայն այդպես էլ հրապարակ չի գալիս հստակ և ամփոփ մի ձևակերպում,  որով կարողանանք պատկերացնել, թե ինչ ենք հասկանում պատմական արդարության վերականգնում ասելով: Բայց հիմա դա չեմ կարևորում:

Մեր քաղաքական կամ ազգային գործիչների մտքով անգամ չի անցնում անդրադառնալ այն խնդրին, թե Արևմուտքն ի՞նչ վերաբերմունք ունի նահատակության նկատմամբ ընդհանրապես, արևմտյան քաղաքակրթության մեջ ինչպե՞ս է ընկալվում այդ երևույթը: Մեզ մոտ կարծրացած մի կարծիք կա, որ նահատակությունը, այն էլ անընդգրկելի չափերով, ցեղասպանության հետևանքով եղավ, նշանակում է` դա ոճրագործության հետևանք է: Սակայն երբեք և ոչ մի անգամ հարցը չի քննարկվում այն տեսանկյունից, թե` կարո՞ղ էր, արդյոք, նահատակասիրությունը ցեղասպանության գլխավոր պատճառներից մեկը հանդիսանալ:

Այսպիսով, նահատակությունը որպես հետևանք և նահատակասիրությունը որպես պատճառ: Մենք չենք տարբերակում, իսկ Արևմուտքը տարբերակո՞ւմ է դրանք, թե՞ ոչ: Կարծում եմ` պետք է ընդունել, որ սա չափազանց կարևոր հարց է, քանզի դրա միջոցով  կարելի է բացատրել Արևմուտքի ներքին դիմադրությունը ցեղասպանության ճանաչման հարցում, իսկ հաճախ նաև վերջինիս շահարկումը:

Ի վերջո, մենք պետք է հասկանանք, որ Արևմուտքը չի ընդունում ինքնակամ, առանց պայքարի նահատակվելու պատրաստակամությունը: Արևմտյան մշակույթը, գրականությունը ամբողջությամբ մերժում են այդտեսակ նվիրվածությունը: Մենք ողբի ու ողբասացության ավանդույթներ ունենք, նրանք` պայքարի ու ըմբոստության: Ժամանակին Պեր Լագերկվիստի «Բարաբբա» վեպն արժանացավ Նոբելյան մրցանակի: Վեպում երկու հիմնական կերպար կա. հայ Սահակը, մոլեռանդ մի հավատացյալ, և Բարաբբան`կասկածամիտ, որոնող մտքի տեր ու պայքարող  մի ոմն: Սահակը հնազանդորեն խաչ բարձրացավ իր հավատին հավատարիմ մնալու համար, սակայն ոչ մի հրաշք տեղի չունեցավ (հեղինակը դա հատուկ շեշտում է), իսկ Բարաբբան ընդվզեց ու համառեց և, ի վերջո, ստրկությունից ազատ արձակվեց:

Այս կապակցությամբ շվեդ գրող Յուլեստենը հետևյալն է ասել. «Միլիոնավոր Սահակներ` արդեն վտանգավոր է»: Վերջ, ամեն ինչ ասված է. ահա Արևմուտքը, ահա մենք: Եվ միջակայքում` Հայ Դատ: Ուրեմն` արդյո՞ք մենք այն լեզվով ենք խոսում Արևմուտքի հետ, որը հասկանալի է նրանց: Վեպը թարգմանվել է հայերեն, սակայն ես չեմ հիշում, որ այն խորն ուսումնասիրության ու լայն քննարկումների առարկա դառնար: Մինչդեռ նման վերլուծությունները մեզ շատ են անհրաժեշտ: Եվ ոչ միայն ինքնաճանաչողության, այլև պահանջներ առաջ քաշելիս ու քաղաքականություն վարելիս ինքներս մեզ հաշիվ տալու համար, թե ուրիշներն ինչպես են ընկալում մեր խնդիրները:

Թերևս ժամանակն է, որպեսզի ավանդական կուսակցություները Հայ Դատի ուղղությամբ նշանակալից հաջողություններ գրանցելու համար, ընթացիկ տարվող աշխատանքներից բացի, համակողմանիորեն վերլուծեն Հայոց ցեղասպանության անխտիր բոլոր շարժառիթներն ու դրդապատճառները, այդ թվում` իրենց գործունեությունն այդ անիծյալ տարիներին: Երբեք ավելորդ չի լինի, եթե Ավարայրի ճակատամարտն ու ընդհանրապես Հայաստանյայց եկեղեցու գործունեությունը ևս դիտարկվեն այդ ծիրի մեջ: Գուցե այն, ինչ մատնանշվում է ինձ նման տեսակետ ունեցողների կողմից, տվյալ պարագայում կարող է օգտակա՞ր լինել:

– Ձեր մեկնաբանությունը վեր է հանում ներքին քաղաքականության և իշխանության ու երկրի վերահսկողության համար արտաքին ուժերի գործածման միջև առկա սերտ կապը։ Դա այնպիսի մի հարացո՞ւյց է արդյոք, որ կարող եք տարածել այսօրվա վրա։

– Հայոց թագավոր Տրդատ Գ.-ի կողմից քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ճանաչելու փաստն ինքնին Ձեր նշած սերտ կապի ապացույցն է: Իհարկե, համոզված կարելի է պնդել, որ չկա մի երկիր, որն իր պատմության ընթացքում արտաքին միջամտությունների չի ենթարկվել (խոսքը, իհարկե, պատերազմական գործողությունների մասին չէ), սակայն մի բան է այս կամ այն նպատակով մեկանգամյա օգնություն ստանալը, մեկ այլ բան, երբ իշխանության տեր դառնալով, այն ձեռքից բաց չթողնելու համար մշտապես ապավինում ես արտաքին ուժերին: Հայաստանյայց եկեղեցու համար թե´ Հայոց թագավորության գոյության, թե´ նրա չգոյության պայմաններում գլխավորը եղել է օտար իշխանությունների հետ ունեցած հարաբերությունները: Այսօր Հայաստանում այդօրինակ պահվածքը ոչ այնքան եկեղեցուն, որքան քաղաքական իշխանություններին ու կուսակցություններին է բնորոշ:

– Ավանդական պատմությունը գործածվում է՝ արդարացնելու համար ավանդական ճշմարտությունը։ Պատմության Ձեր պատկերումից Ձեր քաղած դասերն ինչո՞վ են տարբերվում մյուսների ճշմարտությունից։

– Հաճախ եմ մտածում այդ թեմայի շուրջ, որովհետև այն անընդհատ ծառանում է իմ առջև: Մտադիր եմ առաջիկա գրքիս նախաբանը նվիրել պատմության և ճշմարտության համատեղելիության խնդրին: Ընդդիմադիրներս սովորաբար մի հանգամանք են շահարկում, այն է` անցյալի մասին գոյություն ունեն ձևավորված պատկերացումներ, որոնք որոշակի ծառայություններ են կատարում հատկապես հայրենասիրական ոգին բարձրացնելու ուղղությամբ տարվող քարոզչական, դաստիարակչական աշխատանքներում, հետևաբար` ի՞նչ կարիք կա կամ, ավելի խիստ, մի՞թե կարելի է այդ ամենը վերանայել:

Կարծում եմ` այս պարագայում նրանք պարզապես նահատակապաշտությունը շփոթելով հայրենասիրության հետ` լավ չեն հասկանում, որ ցեղասպանության ու հայրենիքի 9/10 մասի կորստյանը հանգեցրած գաղափարը չի կարող նույնությամբ անկախ պետության պետական գաղափարախոսության հիմքում դրվել: Նահատակությունն ամրացնում է եկեղեցու, ոչ թե պետության հիմքերը, հետևաբար, այն չի կարող ժողովուրդ հզորացնել, ընդհակառակը, նրան կարող է դարձնել սոսկ կողմնորոշումները կորցրած հավաքականություն, լավագույն դեպքում` կրոնական համայնք:

Շատերն են նախընտրում քաղցր սուտը դառը ճշմարտությունից: Դեմ չեմ, գուցե քաղցր սուտը օգնում է կյանքում, ասենք, ամուսինների միջև խաղաղություն պահպանելուն, բայց ժողովուրդների ճակատագրում շտկումներ կարող է լոկ ճշմարտությունը կատարել: Միգուցե կարելի է տարբեր ճշմարտություններ, ավելի շուտ, ճշմարտության տարբեր տեսակներ նկատի ունենալ, օրինակ, եկեղեցական, կուսակցական, դասային ու դասակարգային, բայց չէ՞ որ դրանք մասնակի ճշմարտություններ են: Եթե չեմ սխալվում, ռուս մտածող է ասել` ամեն մեկն ունի իր ճիշտը, բայց ճշմարտությունը մեկն է: Մենք առայժմ ճշտից դեպի ճշմարտություն տանող ուղու վրա ենք: Ճշմարտությունը և´ առաջնորդում, և´ ծառայում է ազգին: Չափանիշը ժողովրդի ու երկրի վիճակն է, և եթե այն վատ է, նշանակում է ճշմարտությունը դեռևս չի գտնվել, որովհետև ճշմարտությունը չի կարող փակուղի տանել:

Ճշմարտությունը հարկավոր է ճշմարիտ արժեքները վեր հանելու համար, որպեսզի դրանց հիման վրա ազգային երազանք ու ազգային ծրագիր ստեղծվի: Մենք չունենք ազգային կարգախոս, չունենք ծրագիր: Ունենք ռազմական, տնտեսական զարգացման և այլ կարգի պետական դոկտրիններ, բայց դոկտրինը և ազգային ծրագիրը նույն բանը չեն. առաջինը իրադրային փաստաթուղթ է, երկրորդը` հեռանկարային: Վերջինիս համար նոր գաղափարներ են պետք: Տարօրինակ է, բայց փաստ, որ աշխարհի խոշորագույն պետությունները, հզոր ժողովուրդները նոր գաղափարների որոնումների մեջ են, իսկ մեզ մոտ` Հայաստանում, ամեն ինչ խաղաղ է, ամեն ինչ հստակ ու հայտնի, դարերից եկող դարեր գնացող: Գուցե դա նրանից է, որ վաղուց ի վեր այս հանձնառությունը հայ պատմաբաններն են իրականացնում, մինչդեռ սովորաբար նոր գաղափարների հեղինակները փիլիսոփաներն են լինում:

Դա նրանց պարտականությունն է` ուղենշել իրենց ժողովրդի համար նոր ճանապարհներ, այնինչ` հայ փիլիսոփաները ևս երբեք նման գործ չեն կատարել: Նրանք բոլոր դարերում կա´մ համաքրիստոնեական, կա´մ համամարդկային հոգսերով են տարված եղել, այդ պատճառով էլ չենք կարող ասել, թե մենք ազգային փիլիսոփայություն ունենք, և մեր փիլիսոփաները հայ ժողովրդի համար մարգարեներ են եղել: Նրանք միշտ ձգտել են մարդուն, անհատին կատարելագործելով մարդկային հոգիները փրկել, իսկ ազգը, հավաքականությունը նրանց համար որպես առանձին կատեգորիա զննության առարկա չի եղել: Այս առումով, իհարկե, ներկա ժամանակները տարբերվում են անցյալից. ունենք փիլիսոփաներ, ովքեր փորձում են արժեքային նոր համակարգեր առաջարկել թե´ հանրությանը, թե´ իշխանություններին: Հուսանք, որ վերջապես մի բան կստացվի: Ես նրանց թվում չեմ, պարզապես չեմ բարձրանում փիլիսոփայության մակարդակ, որովհետև կուտակված հարցերը թույլ չեն տալիս, որպեսզի անցնեմ զուտ դատողական կարգի մտորումների:

Ոչինչ, դա կանեն ուրիշները, կստեղծեն նոր գաղափարներ, նոր գաղափարախոսություններ: Իմ արածը, ի տարբերություն պետական-պաշտոնական պատմաբանների, ըստ էության, ախտորոշում է, դիագնոստիկա: Անշուշտ, փորձում եմ ցույց տալ նաև առողջացման եղանակները, բայց ինքս բուժմամբ, այսինքն` քարոզչությամբ կամ նոր սերնդի դաստիարակությամբ չեմ զբաղվում, որովհետև դա այլ բնույթի աշխատանք է և այլ հատկանիշներ ունեցող մարդիկ պետք է զբաղվեն դրանով: Ուրախ կլինեմ, եթե պարզվի, որ նրանց համար կարողացել եմ ինչ-որ չափով հող նախապատրաստել:

– Կարծում եմ` Դուք միակ պատմաբանը չեք, որ վիճարկում է ավանդական պատմությունն ու ճշմարտությունը։ Հայաստանում կա՞ն պատմաբաններ, որ համաձայն են Ձեզ հետ, և որոնք պատմական սրբազնացված դեպքերի հանդեպ քննադատական նմանատիպ մոտեցում ունեն։

– Թույլ տվեք շեշտերը մի փոքր տեղափոխել. ես ոչ միայն վիճարկում կամ քննադատում եմ, այլև դեմ եմ և չեմ ընդունում եմ որևէ գաղափար կամ դեպքի սրբազնացում, եթե դրանցում վտանգ եմ տեսնում հայ մարդու հոգևոր ու մտավոր առողջության համար: Օրինակ` մեր եկեղեցական այրերը շարունակում են կրկնել այն միտքը, թե` եկեղեցին հավերժական է, մշտատև, իսկ պետությունը ժամանակավոր է, քանզի եկեղեցին Աստծու հիմնածն է, իսկ պետությունը մարդու ստեղծածը: Եթե ես որևէ իրավասություն ունենայի, ապա դա կորակեի որպես հակապետական քարոզչություն և համապատասխան միջոցներ կձեռնարկեի: Աներկբա է, անիմաստ է նույնիսկ քննարկելը, որ ժողովրդին պաշտպանողը ազգային պետությունն է, իսկ եկեղեցին ամենաշատը կարող է տեր դառնալ իր հոգևոր հոտին: Սակայն, ցավոք, Հայաստանում դեռևս շատերին պետք է բացատրել, որ ժողովուրդը և հոգևոր հոտը տարբեր բաներ են: Այդ թվում և` պատմաբանների, տարբեր երանգի գործիչների ու պետության կառավարման ղեկին մոտ գտնվողների:

Մենք իսկապես նոր դարաշրջան ենք թևակոխել, որը կոչվում է հետխորհրդային, և տնտեսության, առողջապահության, կրթության ու կենսագործունեության այլ բնագավառներում ձերբազատվել ենք բազում կաշկանդումներից: Սակայն նույնը չենք կարող ասել մեզ հետաքրքրող ասպարեզներում: Օրինակ` սովետահայ պատմագրությանը հատուկ զգուշավորության ու հարմարվողականության ավանդույթները գրեթե ամբողջովին փոխանցվել են արդի հայ պատմագրությանը, ինչը, բնականաբար, չի կարող արգելակիչ գործոն չհանդիսանալ: Դրա ծանր հետևանքներից մեկն այն է, որ բազմաթիվ հիմնախնդիրներ դեռևս գիտական պարզաբանումներ չեն ստացել, իսկ մյուս վնասը, որ նույն ոգով է դաստիարակվում պատմաբանների նոր սերունդը:

Ահա այս տեսակի պատմաբաններն են, որոնք ոչ այնքան անհամաձայն են, որքան վախենում են բացահայտորեն համաձայնել ինձ հետ: Հաջորդ խմբի մեջ նրանք են, ովքեր լծված են եկեղեցու կամ որևե գերատեսչական կառույցի համար պատվերով աշխատանք կատարելուն: Նրանք իրենց մասնագիտական կարողությունները բիզնեսի միջոց են դարձրել և, բնական է, որ նրանց համար ճշմարտության որոնումները երկրորդական զբաղմունք պիտի լինեն: Կան նաև պատմական երևույթների նկատմամբ ռադիկալ հայացքներ ունեցող անձինք, որոնք էլ իրենց հերթին միանգամայն այլ ծայրահեղությունների մեջ են ընկնում, հաճախ միայն սեփական ոգևորության համար կեղծ ազգային արժեքներ են հայտնաբերում, այդ նպատակի համար մինչև անգամ իմ գրքերից որոշ հիմնավորումներ էլ են գործածում, իհարկե, դրանք յուրովի մեկնաբանելով և սխալ եզրահանգումներ կատարելով:

Սակայն այս ընդհանուր անուրախ ֆոնի վրա անտարակույս կան ոչ քիչ թվով սթափ մտածողություն, պրոֆեսիոնալ պատվի զգացողություն և ազգի ապագայի նկատմամբ պատասխանատվության զգացում ունեցող պատմաբաններ: Ես նրանց հասկանում եմ, նրանք էլ ինձ են հասկանում: Շատ ու շատ հարցերում մենք համակարծիք ենք, չնայած` չէի ասի, թե նաև մեկ ընդհանուր ճակատ կազմած համախմբված գործում ենք: Մեր փոխադարձ համակրանքը հիմնականում արտահայտվում է բարոյական աջակցությամբ, տպագրվող ուշագրավ գրքերին ու հոդվածներին գոնե բանավոր անդրադառնալով, դրանց շուրջ կարծիք ստեղծելով: Նրանցից շատերը դասախոսում են բուհերում և իրենց ուսանողներին հանձնարարում են նաև իմ գրքերը կարդալ, դրանք ներկայացնելով եթե ոչ որպես այժմ արդեն ընդօրինակելի սկզբունքներ ու տեսակետներ բովանդակող, ապա առնվազն որպես ուշադրության արժանի նոր մոտեցումներով այլընտրանքային պատմագիտական աշխատություններ: Ընդ որում իմ հեղինակած գրքերը նաև գիտական շրջանառության մեջ են մտել, տարբեր ուսումնասիրություններում կարելի է համապատասխան հղումներ տեսնել:

– Սկզբից ի՞նչը եղավ. պատմության ավանդական վերականգնումները վիճարկելու ցանկությո՞ւնը, որը հանգեցրեց աղբյուրները յուրատեսակ հարցականի տակ առնելուն, թե՞ այդ ժամանակաշրջանի նկատմամբ հետաքրքրությունը, որն առաջնորդեց դեպի աղբյուրներ, որոնք Ձեզ հանգեցրին ավանդական պատմությունից տարբերվող պատմության։

– Ինչպես արդեն ասացի, ես զուտ գիտական նպատակներ չեմ հետապնդել: Հիմա էլ չեմ հետապնդում: Ինձ համար պատմությունը անցյալի փոշով ծածկված մեռած նյութ չէ, այլ մեր իրականության մեջ մշտական ներկայություն է, կենդանի գոյություն և գործոն: Այդ իսկ պատճառով խիստ կարևորում եմ նրա կիրառական նշանակությունը: Հետևաբար` «սկզբից եղավ» մեր իրականությունն ըմբռնելու և տեղի ունեցող բացասական երևույթները բացատրելու, դրանց արմատները պատմության մեջ որոնելու պահանջը: Ցանկությունս մեծ էր հասկանալ, թե ինչո՞ւ հայ մարդն այլևս չի կարողանում իր երկիրը լավ կառավարել, ինչպե՞ս է, որ նա քաջաբար կռվում է թշնամու դեմ, բայց հեշտորեն հանձնվում է իր վրա իշխողների կամայականություններին, ինչպե՞ս է, որ հայրենիքի նկատմամբ անհուն սերը սրտում դյուրությամբ արտագաղթում է ու սկսում է հեռվից սիրել իր հայրենիքը, ինչպե՞ս է, որ պայքարի փոխարեն գերադասում է վայելքը, իսկ տառապանքից խուսափելու համար ինքնությունից փախուստ տալը, ինչպե՞ս է, որ չի էլ մտածում ազգային պետության անփոխարինելիության մասին և ոչ մի ջանք չի թափում ունեցած պետությունն հզորացնելու համար, ինչպե՞ս է, որ իր իսկ հողի վրա գոյատևում է, ոչ թե լիարժեք կյանքով ապրում:

Երբ ասում ենք, թե հին ազգ ենք, ուրեմն պետք է ընդունենք նաև, որ մեր բոլոր արատներն ու հիվանդություններն էլ են հին, ինչը իհարկե չի նշանակում, թե անբուժելի են: Այնպես, ինչպես ծառը կարելի է սղոցել և նրա լայնակի կտրվածքով ծառի ամբողջ կյանքն ուսումնասիրել, նույնպես և պատմության մեջ կարելի է լայնակի կտրվածք կամ խորը հորատում կատարել և դիտարկել, ուսումնասիրել ու ախտորոշել երևույթները: Դարերի միջով իմ մտովի սուզումները, որևէ ժամանակաշրջանի նկատմամբ սևեռուն հետաքրքրությունն ու, ըստ այդմ, աղբյուրների անկողմնակալությունը հարցականի տակ առնելն ինքնաբերաբար է ստացվում: Ես ուշադրությունս կենտրոնացնում եմ այն ժամանակաշրջանի վրա, որտեղ գտնում եմ ինձ հուզող հարցի պատասխանը: Այսօր V-VIII դարերն են, վաղը կլինի XI դարը, մեր պետականության վերջնական կորստի ժամանակաշրջանը, որն ինքնըստինքյան մի դաժան դաս է:

Համաշխարհային պատմության մեջ հազվադեպ է եղել, երբ ոչ փոքրաթիվ ու մարտունակ բանակ ունեցող պետությունը կործանվել է, որովհետև իշխող վերնախավի ազդեցիկ մի հատված առաջնորդվել է անձնական շահերով: Սա չափազանց արդիական խնդիր է հենց մեզ համար, քանզի մեր կյանքում մշտապես առկա են դրա կրկնության նախադրյալները: Աներևակայելի բան է. մենք չենք վախենում կորցնել պետականությունը, մի տեսակ սովորել ենք դրան, այնինչ` պետք է սարսափենք այդտեսակ մտքին հպվելուց անգամ: Մեր մեջ կան ոմանք, ովքեր հանգիստ դատողություններ են անում, թե ազգային կյանքը կարելի է շարունակել և առանց ազգային պետության: Նրանք չի էլ անհանգստացնում, որ իրականում դա կլինի մեր ազգի վախճանը: Նշանակում է` մենք այն եզակի ժողովուրդներից ենք, ովքեր դասեր չեն քաղում իրենց պատուհասած փորձանքներից: Անժխտելի է, որ աղետների կրկնությունից խուսափելու համար առաջին հերթին հարկավոր է հանգամանորեն հետազոտել անցյալը, մինչդեռ մեր դասական պատմագրությունն այդ հնարավորությունը չի տալիս, որովհետև երբեք այդպիսի նպատակ չի ունեցել:

Նման խնդիր չենք տեսնում նաև ժամանակակից հայ պաշտոնական պատմագիտության առջև դրված` ինչը ոչ միայն անհասկանալի է, այլև կարող է աղետալի հետևանքներ ունենալ: Ի դեպ, ասում են` չինացիներն ամենայն խորությամբ ուսումնասիրում են ԽՍՀՄ փլուզման պատճառները: Հավատում եմ: Զուր չէ, որ նրանք ոչ միայն մեծաթիվ ու իմաստուն ժողովուրդ են, այլև հզոր պետություն ունեն:

Այսպիսով, եթե մեր այս մոտեցումները համարում ենք ավանդական պատմությունից տարբերվող պատմություն, ապա կարծում եմ` պատճառը ոչ թե աղբյուրների տարընթերցումը կամ դրանց նորովի մեկնաբանությունն է, այլ տարբեր նպատակադրությամբ կատարված աշխատանքների արդյունքը: Չեմ կարող ասել, թե դրա հիմքում կանխադրույթի կիրառման մեթոդն է, քանզի ավելի շուտ առաջնայինը նյութը հնարավորինս համակողմանիորեն ուսումնասիրելու և անաչառության դեմ չմեղանչելու ցանկությունն է եղել, որն էլ իր հերթին չէր կարող չհանգեցնել ամբողջովին ինքնուրույն եզրահանգումների:

Եվ եթե դրանց արդիականությունն ու անհրաժեշտությունն ընդգծված  է երևում, ապա, կարծում եմ, այն դեպքում միայն, երբ նկատի ենք ունենում մեր պատմագրության մեջ անցյալում դրսևորված միտումները: Ինչպես գիտենք, հայ մատենագրությունը, չնչին բացառություններով, աչքի է ընկնում իր վարքագրական հակումներով ու ողբասացությամբ, իսկ սովետական գաղափարաբանությունն էլ դրանց ավելացրեց մաքառման տեսությունը, որի միջոցով պիտի ցույց տրվեր հայ ժողովրդի դարավոր պայքարն ընդդեմ օտար բռնակալների: Իմիջիայլոց, պետք է ընդունել, որ ժամանակին այդօրինակ պայքարի տարփողումն իսկապես որոշակի ոգևորության ալիք էր բարձրացնում, հայրենասիրության յուրօրինակ քարոզ էր դառնում:

Բայց  քանի որ գաղափարի ջատագովները կուսակցական դիրեկտիվներով էին առաջնորդվում, ապա կամա-ակամա ամեն ինչ տանում հանգեցնում էին կոմունիզմին, մարդկության պայծառ ապագային և, ըստ այդմ, փորձում էին ազգային անկախությունը ոչ միայն երկրորդական, այլև ընդհանրապես այնպիսի մի ավելորդ բան դարձնել, որի համար պայքարելու մասին մտածելն անգամ անիմաստ էր: Փաստորեն` միայն իր շուրջը համախմբող եկեղեցական քարոզչությանը յուրովի հաջորդեց կոմունիստական վերացական գաղափարների սովետական պրոպագանդան: Դառնալով արդի հայ պատմագրությանը, այս դեպքում էլ անհնար է չնկատել, որ, ըստ էության, նրա հիմնական խնդիրն է համարվում մեր պատմության հերոսականացումը:

Իմ համեստ կարծիքով, քանի որ նշված բոլոր մոտեցումներն էլ յուրովի վտանգավոր են, հետևաբար անհնար է, որ դրանք առողջ ազդակներ հաղորդեն հայ մարդուն, հատկապես երիտասարդությանը: Նշանակում է, եթե ընդունում ենք, որ անցյալի դասերը հարկավոր են վաղվա օրը ծրագրելու համար, ուրեմն անպայման պիտի փորձենք ճշմարտության շաղախով ամրացված հիմքեր դնել, որպեսզի ազգի ապագան էլ ապահով ու հուսալի լինի:

 

religions.am