Տիկին Դավթյան, դուք հանրակրթական դպրոցներում եկեղեցուն առընչվող առարկաների դասավանդմանը  նվիրված մի շարք հետազոտությունների հեղինակ եք։ Եկեղեցու ներկայացուցիչները սիրում էին կրկնել, որ սովետական սերունդը դաստիարակվել է աթեիզմի ոգով և իրենք որոշել են աշխատել նոր սերնդի հետ, ինչի համար դպրոցներում մտցվել է «Հայ եկեղեցու պատմություն» առարկան։ Հեղափոխությանը գլխավորապես մասնակցում էին հենց այդ սերնդի ներկայացուցիչները և եկեղեցին գլխավոր հարվածը ստացավ հենց նրանցից: Թվում էր, թե  «եկեղեցասիրած ոգով» դաստիարակված սերունդը պետք է սատարեր եկեղեցուն, սակայն տեղի ունեցածը ցույց է տալիս հակառակը, եկեղեցու դիրքերը թուլանում են: Ինչպե՞ս կմեկնաբանեք նման իրավիճակը:

Տրամաբանությունը պարզից էլ պարզ է, նույնը տեղ ունեցավ Խորհրդային Միությունում: Տարիներ շարունակ մարդկանց գիտակցության մեջ ներմուծվում էր կոմունիստական գաղափարախոսությունը, այն էլ ինչպիսի կրթագիտական կազմակերպված ու հզոր համակարգի միջոցով, սակայն դա չփրկեց ԽՍՀՄ-ն փլուզումից, իսկ կոմունիստական գաղափարախոսությունն` անկումից ու արժեզրկումից: Նույն տրամաբանությամբ  Հայաստանի նորանկախ պետականության կառուցողները ցանկացան կղերա-ազգային գաղափարախոսությամբ լցնելու այն վակումը, որն առաջացել էր գաղափարական ու արժեհամակարգային դաշտում:

Պատմականորեն ապացուցված է, որ թույլ կառավարությունը (լյումպենների վրա հենված) միշտ էլ սատարել է կղերին, քանի որ կրոնի միջոցով հեշտ է տիրել ու մանիպուլյացիաների ենթարկել զանգվածներին:

Նախկին կառավարությունն այնպես էր տարբեր հաստատությունների դռները բացել եկեղեցու առջև, որ այն ունի պետության կողմից վճարվող ծառայողներ ՊՆ-ում, ԿԳՆ-ում, ԿԱԱ-ում, հիվանդանոցներում, այսինքն` ամենազանգվածային ոլորտներում: «Եկեղեցասիրությունը» ու հայրենասիրությունը նույնականացվում էր: «Հոտային ազգասիրության» ճիրաններում ճզմվեց քրիստոնեության արժեհամակարգը (այն ինչ արվում է եկեղեցու կողմից առհասարակ չեմ կարող կապել քրիստոնեական արժեհամակարգի հետ, բայց սա ավելի խորն ու բանավեճային հարց է)։

Հայաստանում այս քաղաքականությունն իրեն չարդարացրեց, քանի որ եկեղեցու կրոնական բարոյականության քարոզչությունն իրական քրիստոնեական արժեհամակարգի հետ քիչ կապ ուներ, իսկ մի շարք «հեղինակավոր» ծառայողներն ու առաջնորդները լրացրեցին վերջին բացերը։ Մյուս կողմից տեղեկատվության արդի պայմաններում Հայաստանում և ամբողջ աշխարհում ձևավորվել է այնպիսի սերունդ, որը հեռու է միստիկ, ֆանտաստիկ, անիրատեսական, անբնական երևույթներին կուրորեն հավատալուց։ Կրոնական ծիսակարգերի «կեղծ արժեպահպան» նշանակությունը մարդկանց կեցության մեջ պահպանվել է միայն որպես պատմամշակութային, էթնիկական նույնականացման, ծիսական արժեք, սակայն առանց սակրալ բաղադրիչի:

Ուստի, հեղափոխության հիմանական շարժիչ ուժը դարձավ այն սերունդը, որը դպրոցում ուսանել էր մանկավարժահոգեբանական, գիտական սկզբունքների չպահպանմամբ գաղափարական թույլ հիմնավորմամբ կրոնապատմական (այլ ոչ բարոյագիտական կամ հոգևոր դասընթաց) առարկան։

Դրան զուգահեռ  աշակերտներն անցնում են «Իրավագիտություն», «Հասարակագիտություն» և այլ բնագիտական ու ճշգրիտ առարկաներ: Դրանք ձևավորում են երեխայի քննադատական, իրավագիտակցական ու տրամաբանական մտածողությունը, և  պետք չէ կարծել, որ այսօր երեխան այնքան միամիտ է, որ կարող է հավատալ այն եկեղեցուն, որը միջնադարյան մտածողության մակարդակի քարոզչություն է իրականացնում: Էլ չեմ ասում, որ տեղեկատվական աղբյուրները հեղեղված են եկեղեցական սպասավորների ու առաջնորդների մասին տարբեր անպատվաբեր լուրերով, որոնք հասանելի են նաև աշակերտներին:

Ձեր կարծիքով հիմնական խնդիրն առարկայի բովանդակությա՞ն հետ է կապված, թե՞ ուսուցման մեթոբանության։

Ե՛վ մեկի, և՛ մյուսի: Երբ ես մտա գիտական ոլորտ, դեռևս 2003-ին, այս ոլորտում առաջին քայլերն անողներից մեկն էի։ Ըստ իմ գիտական վարկածի, դպրոցում կրոնական որևէ ուղղության քարոզչությունը կամ գերակայությունը պարտադրելն ուղղակի հակասահմանադրական է, քանի որ Հայաստանում կրթությունը աշխարհիկ է։ Սակայն ինչ-որ մեկի գրչով ՀՀ Կրթության մասին օրենքում ամրագրվել է քրիստոնեական արժեքներն ուսուցանելու և դրանով աշակերտներին դաստիարակելու կետը, որն անձամբ շատ ճիշտ եմ համարում, քանի-որ մեր ժողովուրդը քրիստոնեական քաղաքակրթության մասնիկն է։  Ինձ համար, որպես գիտական մտածողության մանկավարժի, հարց էր, ինչպե՞ս կարելի է համատեղել աշխարհիկության սկզբունքը քրիստոնեական դաստիարակության հետ և ինչպե՞ս ստեղծել այնպիսի մեթոդաբանություն ու ուսումնադաստիարակչական ձեռնարկ, որպեսզի չխախտվի Սահմանադրությունը, օրենքները, երեխայի և քաղաքացիական իրավունքները։ Երեխաներն իրենց տարիքին համապատասխան մեթոդներով ու մոտեցումներով քիչ թե շատ կարողանում են ծանոթանալ քրիստոնեական արժեհամակարգին (շեշտում եմ արժեհամակարգին, ոչ թե դավանանքին, կրոնին, հավատամքին կամ ծեսերին)։

Եթե, օրինակ, կրոնագիտական կամ աստվածաբանական ուսուցման մեջ դավանանքը, պատմությունը, ծեսերը ուսուցման նպատակ են հանդիսանում, ապա, ըստ իս, հանրակթության մեջ դրանց ճանաչողության միջոցով երեխաներին ընդամենը պետք է հաղորդակից դարձնել այն արժեհամակարգին, որի հետ նա կյանքում և առօրյայում հաղորդակից է լինում կրոնական ծեսերի, տոների և այլ իրադարձություններին մասնակից դառնալուց։ Նպատակը չի կարող լինել դավանաբանական, կրոնագիտական, եկեղեցագիտական, պատմագիտական ուսուցումը, սրանք դպրոցական ծրագրի համար մանկավարժորեն և սահմանադրորեն ընդունելի չեն։ Արժեհամակարգին ծանոթացնելն էլ իր հերթին պետք է իրականացնել միայն պահպանելով հոգեբանամանկավարժական սկզբունքները։ Սա էլ ինձ դրդեց գիտական հետազոտության թեմա ընտրել այդ հիմնախնդիրը, որի վրա ես ծախսեցի կյանքիս լավագույն 12 տարիները։ Սակայն, այդ ընթացքում, եկեղեցին և ԿԱԻ-ը (Կրթության Ազգային Ինստիտուտ) հասցրեցին հրատապ, առանց գիտական հիմնավորման, առանց մասնագետներ պատրաստելու, թողարկել ՀԵՊ դասագրքրերը և ներմուծելու դրանք դպրոց։

Արդյոք այդ առարկան պե՞տք է մնա դպրոցներում, թե՞ ավելի ճիշտ կլիներ առհասարակ կրոնների մասին առարկա դասավանդվեր, բնականաբար ավելի խորացված անցնելով «Հայ եկեղեցու պատմությունը»։

Բազմաթիվ հետազոտություններ են արվել, որոնց շրջանակներում մենք անդրադարձել ենք այս դասագրքի հիմնախնդիրներին։ Սակայն դրանք գրեթե միշտ մնացել են անարձագանք։  Բնականաբար, այս հարցերի լուծումը գիտնական մանկավարժների և հոգեբանների, մեթոդիստների և բուհի համագործակցությամբ է կարող լուծվել։

Թեպետ բազմաթիվ գիտական հետազոտություններ են այսօր իրականացվում թե ՛ ՀՀ-ում, թե՛ ողջ աշխարհում, այնուամենայնիվ դրանք արտահայտված չեն ՀԵՊ առարկայի բովանդակության, չափորոշիչների, առարկայական ծրագրերի ու դասագրքերի մեջ։ Իսկ դասավանդման մեթոդների հարցում ուսուցիչը  սահմանափակված է այդ առարկայի շրջանակում։ Առարկան դասավանդող ուսուցիչների համար կրոնը և կրոնական թեմաներն եղել են նույնը՝ ինչ ասենք մաթեմատիկոսի համար կենսաբանությունը կամ քիմիան։ Բացի այդ, նրանց խիստ հավատաքննության են ենթարկել վերապատրաստումների ժամանակ, որպեսզի ոչ ոք չիմանար ավելին, քան գրված էր դասագրքերում, որպեսզի բացառեին ինքնագործունեությունը։ Անհատ հոգևորականները hաճախ «զսպված» կամ անզուսպ ագրեսիվությամբ էին արձագանքում բոլոր այն դեպքերին, որոնցում առարկայի բովանդակության հանդեպ գեթ մի կաթիլ կասկածի տեղիք լիներ։

Բնականաբար ճիշտ կլիներ, որ ավագ դպրոցի աշակերտները ծանոթանային տաբեր կրոններին, դրանց արժեհամակարգերին և ուսուցումը կազմակերպվեր բացառապես քննադատական մտածողության ձևավորման մեթոդաբանությամբ։ Ցածր դասարաններում առարկա մտցնելն արդեն իսկ հանդիսանում է  երեխաների կրթական գերծանրաբեռնվածություն։ Մայրենի լեզվի, Գրականության, Կերպավեստի, Երգ-երաժշտության ուսումնական ծրագրերում բավական գրագետ և հեշտ կարելի է ներառել այնպիսի թեմաներ, որոնք կարող են նպաստել նաև քրիստոնեական արժեքների հետ հաղորդկացմանը՝ ըստ տարիքային առանձնահատկությունների։ Կրոնի և պատմության ուսուցման նպատակը պետք է հիմնավորվի հոգեբանամանկավարժական սկզբունքներով, իսկ եթե հոգևոր արժեհամակարգի մասին խոսենք՝ բնականաբար այս դեպքում գնահատման այլընտրանքային եղանակներ պետք է կիրառել, միավորայինը՝ կտրականապես անընդունելի եմ համարում։