Ախթալայի եկեղեցու ավագ խորանի որմնանկարների սրբերի շարքը

  • 27/07/2016
  • Տ. Հեթում քահանա Թարվերդյան

  • Ախթալայի Ս. Աստվածածին Վանքի Վանահայր

Ախթալայի եկեղեցու ավագ խորանի որմնանկարները կոմպոզիցիոն առումով եռամաս են, և յուրաքանչյուր շարք մյուսից բաժանվում է գունային եզրագծի գոտիով: Վերին շարքում Վլախերյան Տիրամայրն է: Երկրորդ շարքում Ս. Հաղորդությունն է, որը միաժամանակ ներկայացված է թե՛ հացով, և թե՛ գինով կատարվելիս, ուր Քրիստոսը Պետրոս առաքյալի խմբին հաց է բաշխում, իսկ Պողոս առաքյալի գլխավորած խմբին՝ գինով հաղորդության սկիհը տալիս:

Կոմպոզիցիայի երրորդ շարքն իր հերթին երկշար է, ուր պատկերված են առաքյալներն ու սրբերը: Վերին շարքում՝ կենտրոնական լուսամուտների երկու պատուհանախորշերից ձախ Հակոբոս Տյառնեղբայրն է, իսկ աջ կողմում Ս. Սեղբեստրոս Հայրապետը: Այս շարքի աջ կողմում՝ Սեղբեստրոսից դեպ աջ, Հովհան Ոսկեբերանն է: Այս շարքում են նաեւ Ս. Կիպրիանոսն ու Ս. Ամբրոսիոսը: Մյուս պատկերները մեծապես վնասված են եղել արդեն Կիրիոն եպիսկոպոսի՝ Ախթալայի վանական համալիրի պատմությանը, ճարտարապետությանն ու որմնանկարներին նվիրված աշխատանքը գրելիս:

Նրանում ներկայացված է եկեղեցու որմնանկարների վիճակր ի դարասկզբին: Ուստի թե’ նրա, թե Մուրավյովի 1830-ական թվականներին կատարած նկարագրություններն այս որմնանկարների համար սկզբնաղբյուրի արժեք ունեն թե՛ կոմպոզիցիոն առումով և թե՛ անգամ յուրաքանչյուր որմնանկարի հորինվածքի տեսանկյունից:

Կիրիոն եպիսկոպոսը գրում է, որ այս շարքում հազիվ նշմարվում են ևս հինգ սրբեր. նրանց մեջտեղում գտնվող պատկերը հազիվ ընթեռնելի մակագրություն ունի՝ Ս.Աթանաս, իսկ մյուսների մակագրությունները ջնջվել են: Կենտրոնական պատուհանի ձախ կողմում՝ Հակոբոս Տյառնեղբորից ձախ, Ս. Բարսեղ Մեծն է, ապա գալիս են Ս. Սևերկիոսը, Ս. Վլասր, Ս. Գրիգոր Աստվածաբանն ու ևս երկու սրբեր, որոնց պատկերները Կիրիոնի ժամանակ արդեն ջնջված են եղել, և որմնանկարի սվաղի հազիվ նշմարելի հետքերն են մնացել: Երկրորդ շարքում՝ վերևի կենտրոնական պատուհանից ձախ, Ս. Կղեմես Հռոմեացին է, ապա գալիս են Մծբնա Ս. Հակոբ Հայրապետը, Ս. Գրիգոր Սքանչելագործը, Ս. Կյուրեղ Ալեքսանդրացին, Ս. Եվսեբիոսը: Այս շարքում ևս եզրային պատկերները Կիրիոնի ժամանակ ջնջված են եղել: Նա գրում է, որ վեցերորդ ֆիգուրը գրեթե ջնջվել է եւ ոչ տարբերակելի մի սիլուետ է:

Նրան հաջորդող Է, Ը եւ Թ պատկերները նույնպես գրեթե չեն երեւում, և չի պահպանվել որմնանկարների այդ հատվածների սվաղը: Այս երկրորդ շարքում՝ դեպի աջ, գտնվում է Ս. Գրիգոր Լուսավորչի պատկերը՝ «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Մեծ Հայքի» հունարեն եւ «Ս. Գրիգոր Պարթելի (Պարթեւ)» վրացերեն մակագրությամբ:
Ս.Գրիգոր Լուսավորչին հաջորդում են Ս.Գերմանը, Ամփիլոքոս Իկոնացին, Ս.Գրիգոր Ակռականդացին՝ վրացերեն վնասված և հունարեն «Ս. Գրիգոր Ակրականդացի եպիսկոպոս» մակագրություններով: Այնուհետեւ գալիս է Պավել անունով մի սուրբ, ում անվան վրացերեն մակագրությունից, ինչպես գրում է Կիրիոնը, մնացել է միայն սուրբ բառը, իսկ մնացյալը վնասվել է: Նրան հաջորդում է Թադեոս Թեսաղոնիկեցին:

Է ֆիգուրի համար Կիրիոնը գրում է, որ այն գրեթե ջնջված է, գլխի մի մասն է միայն երևում եւ հունարեն մակագրությունից մի հատված, ուր կարդացվում է սուրբ բառը: Հաջորդ երկու ֆիգուրները, որ պետք է լինեին այդ հատվածում, ջնջվել են: Բոլոր այս սրբերն ու առաքյալները պատկերված են կամ Ավետարանը վեր պահած և կամ՝ աջ ձեռքով օրհնության դիրքով:

Մուրավյովը սրբերի՝ նման դիրքով պատկերման մասին գրում է. «Սրտաշարժ է կանգնել այսպիսի աստվածահաճո սրբերի դասի դիմաց, որոնք ասես մեր հետ եւ մեր համար են աղոթում Տիրոջ գահի առջեւ»: Մուրավյովը, թեեւ ոչ առանց շարքերի եւ հերթականության մատնանշման, թվարկում է խորանի որմնանկարներում պատկերված հետեւյալ սրբերին. «Տիմոթեոս առաքյալ, Ակակիոս, Դիոնիսիոս Արեոպագացի, Եվսեբիոս Սամոսատցի, Կյուրեղ Երուսաղեմացի, Հակոբ Մծբնեցի, Աթանաս Մեծ, մյուս Կյուրեղ, Ամփիլոքոս Իկոնացի, Գրիգոր Ակրականդացի, Թադեոս Թեսաղոնիկեցի, Պողոս Ցարեգրադցի, Պետրոս Ալեքսանդրացի եւ էլի մի քանի հոգի»:

Թվարկված այս շարքից Կիրիոնը հիշում է Եվսեբիոսին, ում Մուրավյովն անվանում է Սամոսատցի, սակայն առավել հավանական է, որ Կեսարացին է: Որմնանկարում պատկերված Եվսեբիոսին Կեսարացի է համարում նաեւ Ալեքսեյ Լիդովը, անգամ չքննարկելով այն հարցը, թե այստեղ որ Եվսեբիոսն է պատկերված: Հակոբ Մծբնա Հայրապետին հիշատակում են թե՛ Մուրավյովը, եւ թե՛ Կիրիոնը: Ս. Աթանասի համար Կիրիոնը, ինչպես ասացինք, գրում է, որ նա հազիվ ընթեռնելի «Ս. Աթանաս» մակագրությունն ունի: Մուրավյովը, սակայն, նրա համար անվերապահորեն գրում է Աթանաս Մեծ: Մուրավյովը հիշում է թե՛ Կյուրեղ Երուսաղեմացուն եւ թե՛ Ալեքսանդրացուն՝ վերջինիս անվանելով մյուս Կյուրեղ:
Կիրիոնը, սակայն, հիշում է միայն Կյուրեղ Ալեքսանդրացուն: Ամփիլոքոս Իկոնացուն, Գրիգոր Ակրականդացուն եւ Թադեոս Թեսաղոնիկեցուն հիշում են երկուսն էլ:

Թե՛ Մուրավյովը եւ թե՛ Կիրիոնը հիշում են Պողոս անունով մի սրբի: Կիրիոնը, ինչպես ասացինք, գրում է, որ պահպանվել է նրա մակագրության միայն Պողոս անունը: Մուրավյովը, սակայն, այս Պողոսին անվանում է Պողոս Ցարեգրադցի: Կիրիոնը, որ իր նկարագրությունում չի հիշում Մուրավյովի հիշատակած այն մակագրությունները, որոնք վերաբերում են Տիմոթեոս առաքյալին, Ակակիոսին, Դիոնիսիոս Արեոպագացուն, Կյուրեղ Երուսաղեմացուն ու Պետրոս Ալեքսանդրացուն, պետք է բացատրել եւ նրանով, որ Կիրիոնի ժամանակ այդ մակագրություններն արդեն ջնջված են եղել, իսկ Մուրավյովի ժամանակ՝ դեռեւս պահպանված, որով Մուրավյովի այս նկարագրությունը բեմի որմնանկարների համար, ինչպես ասացինք, ձեռք է բերում սկզբնաղբյուրի արժեք: Այսպիով՝ տարբեր աղբյուրների համադրմամբ տեսնում ենք, որ խորանի որմնանկարների պատկերաշարում անվանապես հիշվում են 25 սրբեր եւ եկեղեցականներ:

aht1