«Պոստմոդեռն» բառի առաջին հեղինակավոր հիշատակությունը պատկանում է պատմաբան Առնոլդ Թոյնբիին՝ 1947-ին: Այն նշանակում էր Մոդեռնի, այսինքն Արևմուտքի գերակայության վերջը՝ «Արևմուտքից հետո»: Հետագայում այն սկսեց կիրառվել արվեստում և գրականության մեջ նոր միտումները բնութագրելու համար: Սակայն բառն ավելի մեծ տարածում գտավ 1979-ին Ժան-Ֆրանսուա Լիոտարի «Պոստմոդեռնիստական իրավիճակ. զեկույց գիտելիքի մասին» գրքի հրատարակումից հետո, որտեղ «պոստմոդեռն» հասկացությունը տարածվեց մշակույթի և հասարակությունների վրա:

Պոստմոդեռնն ուշ կապիտալիլիզմի զարգացման տրամաբանությանը արդյունքի բնորոշումն է և ընդգրկում է սոցիալ-մշակութային ողջ իրականությունը, և այդտեղ կրոնը բացառություն չի կազմում:
Պոստմոդեռնի ժամանակաշրջանում «ճշմարտությունը» հարաբերական է, հեղինակությունները հեգնանքի են արժանանում, իսկ դա չի կարող նպաստավոր լինել կրոնի համար, որը հիմնված է հեղինակությունների վրա և հավակնում է բացարձակ ճշմարտությանը, որին պետք է անվերապահորեն հետևել: Սակայն, որքան էլ տարօրինակ ճլինի, այս ժամանակաշրանում տեղի է ունենում ճիշտ հակառակը, ամբողջ աշխարհում աճում է կրոնական ակտիվությունը:

Մոդեռնի դարաշրջանում կրոնի քննադատությունը հիմնված էր գիտության հեղինակության վրա և համարվում էր, որ գիտական ճանաչողության հնարավորություններն անսահման են։ Մեր ժամանակներում գիտության հանդեպ վստահության կորստի հետ մեկտեղ, կորում է նաև այդ քննադատության հիմքերը, որոնք կարող են լինել միայն գիտական: Աթեիստական գաղափարախոսության վրա հիմնված կոմունիստական աշխարհի փլուզման հետ մեկտեղ, վարկաբեկվեց նաև աթեիզմը:

Կրոնը վերադարձավ, բայց դա ավանդույթի վրա հիմնված մինչմոդեռնիստական կրոնը չէ, այլ պոստմոդեռնիստական բազմազանությանը հատուկ կրոնական որոնումներ, որի ամենահայտնի շարժումը «Նյու էյջն» է: Կրոնի ծիսական կողմը շարունակում է անկարևոր մնալ, բայց շատերը որոշեցին գտնել հեռուներում կամ խորքերում թաքնված հոգևորը: Սա «պոստկրոնականության» երևույթն է:
Պոստմոդեռնի դարաշրջանում վերաիմաստավորվում է անհատի և հավաքականությունների ինքնությունն, առաջնային նշանակություն է ձեռք բերում «ինքնությունների քաղաքականությունը»:

Ինքնությունը՝ Identity-ին, ինչպես շատ հասկացություններ, ունի հեղինակ, ծագման և տարածվածության համատեքստ, նաև պատմություն, որն, անշուշտ, այն հասկանալու և ճշգրիտ կիրառելու համար կաևոր նշանակություն ունի:

Հիշեցնենք, որ Identity-ին անցյալ դարի 50-ական թթ. շրջանառության մեջ է դրել հոգեվերլուծաբան Էրիկ Էրիկսոնն, ով ներմուծեց նաև «ինքնության ճգնաժամ» հասկացությունը: Պատանու կողմից իր ինքնության կառուցումը նա կապեց «հանրային մշակույթի» հետ, որը նպաստեց այս հասկացության փոխադրումը խմբային մակարդակ: Նկատենք, որ ինքնությունն անհնար է հասկանալ, առանց հոգեվերլուծության «ապակենտրոն սուբյեկտի» տեսության. առանց այն ըմբռման, որ այն կառուցվում է, այլ ոչ թե՝ տրված է:

Ինքնությանն հղացքը իմաստավորվեց ամերիկյան հասարակությունում հոգեվերլուծության, սոցիոլոգիայի և քաղաքականության փոխազդեցության համատեքստում: Identity եզրը հոգեվերլուծության սահմանները հատեց և 1960-ականներին աֆրոամերիկացիների շարժման շնորհիվ հայտնվեց քաղաքականության տարածքում: Այնուհետ այն գործածվեց և լայն տարածում ստացավ մյուս՝ սեռական, էթնիկական և այլ փոքրամասնական շարժումների շնորհիվ: Այն, որ եզրն առաջինը քաղաքական ճանաչում ստացել է ԱՄՆ-ում, ևս ուշագրավ է: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ԱՄՆ-ն սկսեց դիտարկել իր հասարակությունը և մշակույթը իբրև ետեվրոպական:

Սոցիալական, կամ քաղաքական շարժումների, օրինակ՝ բանվորական կամ հակագաղութային, իրենց բնույթով «մեծամասնական» են. «փոքրամասնությունը»՝ կապիտալիստները և գաղութարարները ճնշում են «մեծամասնությանը»՝ բանվորներին, բնիկներին և այլն: Սկսած 60-ականներից հայտնվում է կոլեկտիվ շարժումների նոր տեսակ՝ ինքնությունների շարժումները: Նրանք բազմազան են իրենց մեջ պարունակում են երկու լրացուցիչ պահանջ.

1. այն խմբերի շահերի պաշտպանությունն, որոնց իրավունքները, ինչպես իրենք են կարծում, սահմանափակված է հասարակության մեծամասնության կանխակալություններով,
2. նշանակալի ուրիշի՝ «մեծամասնության» կողմից խորհրդանշական ճանաչում:

Ինքնության շարժումը կարող է պաշտպանել էթնիկական կամ ռասայական, սեռական խմբերի աշխարհայացքը և արժեքները, լեզուն, կամ որոշ դեպքում կրոնն ու համոզմունքները:

Այս տեսանկյունից կրոնական ինքնությունը կարող է լինել ինչպես «մեծամասնական», այնպես էլ «փոքրամասնական»: Հայաստանում, օրինակ, Հայ առաքելական ինքնությունը «մեծամասնական» է, բողոքական հարանվանությունները՝ «փոքրամասնական»: Սակայն ամեն ինչ այդքան էլ պարզ չէ:

«Մոդեռնիտիի» հիմնական սկզբունքն աշխարհիկացումն է, հիմնված դավանանքի ազատության վրա: Կրոնն անձնական տիրույթում է գտնվում, հանրային ոլորտից կրոնը հեռացված է: Այս տեսակետից անհատները կարող են լինել հավատացյալ, թերահավատ կամ անհավատ: Ակնհայտ է, որ պոստմոդեռնի դարաշրջանում այդպես չէ: Անհատները տարբերվում են իրենց կրոնական ինքնությամբ, իսկ խմբային ինքնությունմ արդեն հասարակական ոլորտի երևույթ է: Կրոնական ինքնությունը չի պահանջում, որ մարդը հավատացյալ լինի, այլ՝ ցուցաբերի որոշակի խմբային համերաշխություն: Մարդը կարող է ընդհանրապես եկեղեցի չհաճախել, բայց ունենալ հայ առաքելականի ինքնություն:

Այսպիսով, կրոնական ինքնությունն ոչ միայն չի հակասում աշխարհիկությանն, այլ աշխարհիկացման շարունակությունն է, երբ կրոնական հավատը փոխարինվում է ինքնությամբ՝ խմբային համերաշխությամբ: Պատկերավոր ասած, այն տեղում, որտեղ աստվածն էր, այժմ զբաղեցնում է խումբն, օրինակ՝ ազգը կամ մեկ այլ ինքնության վրա մոբիլիզացված խումբ:

«Մոդեռնիտիին» հակադրելով կրոնը և գիտությունը, չէր կարող զրկել կրոնը սրբազանության՝սակրալ լուսապսակից: Պոստմոդեռնն ինքնության քաղաքականության միջոցով կրոնը զրկում է սակրալ լուսապսակից, բայց դրանով այն անհետանում հանրային տարածքից: Պոստմոդեռնի իրադրությունում այն դառնում է «դիֆուզիոն», իրեն արտահայտում է զանգվածային մշակույթում՝ արվեստի և գրականության միջոցով:

Հայաստանում Հայ առաքելական եկեղեցին շատերին թվում է, որ զրկվել է սակրալ լուսապսակից, ընկղմվել աշխարհիկ ապական աշխարհում, առևտրականացել և օլիգարխիականացվել: Նկատելի է ընդիմությունն ապասակրալացման ընթացքներին: Մի կողմից տեսնում ենք արմատական տրամադրված կղերականների և նրա շուրջ համախմբված աշխարհականների, որոնք ձգտում են վերականգնել Հայ առաքելական եկեղեցու առասպելական անաղարտությունը, և, մյուս կողմից՝ ովքեր եկեղեցու մեջ տեսնում են անօգուտ, իր դարն ապրած հաստատություն:

Կրոնի «ինքնությունացումը» հատուկ է ոչ միայն Հայաստանին, այլև ընդհանրապես Եվրոպային: Շատ կրոնագետներ համարում են, որ Եվրոպան այլևս քրիստոնեական քաղաքակրթություն համարել անհնար է:
Ըստ գրող և կրոնագետ Օլիվյե Ռուայի. «Սա արդեն գոյություն ունեցող միտմումների զարգացում է: Արդեն գերմանացի աստվածաբան Դիտրիխ Բոնհյոֆերը (Dietrich Bonhöffer,1906-1945) առաջ քաշեց «կրոնից ազատ քրիստոնեություն» հասկացությունը՝ աշխարհիկության մեջ տեսնելով աստվածային էության նոր դրսևորում և աշխարհի հետ հաղորդակցվելու նոր ձև: Այլ կերպ ասած, աշխհարհիկացումը դիտվում էր ոչ թե սպառնալիք, այլ եկեղեցին նորացնելու հրավեր: Սա կրոնի հարմարեցումն է աշխարհիկ հասարակությանը, և այն երկար ճանապարհ է անցել, այնքան, որ հիմա նույնիսկ Աստծուն հավատալն անհրաժեշտ չէ »: [Այս և մյուս հղումները ըստ՝ https://inosmi.ru/social/20200110/246578864.html]

Կրոնի պոստմոդեռնիստական միտումները հատկապես նկատելի են Եվրոպաի հյուսիսում: «Դանիայի օրինակով մենք տեսնում ենք, որ դա ոչ այնքան հավատ է, որքան որոշակի պատկանելիության խնդիր: Եկեղեցին յուրօրինակ մշակութային, էթնիկ ակումբ է: Դուք լյութերական եք, քանի որ դանիացի եք, և գնում եք եկեղեցի ՝ սաղմոսներ լսելու, այն պատճառով, որ դա հիշեցնում է ձեր մանկությունը », – ասում է Օլիվյե Ռոյը: Իրադրությունը հիշեցնում է հայաստանյանն, այն տարբերությամբ, որ դանիացիները վերստին զգացին իրենց ինքնությունը իսլամ փոքրամասնության ներկայության պատճառով:

«Եթե եկեղեցի եք գնում, ապա ձեր մասին կասեն, որ դեմ եք ներգաղթին: Եթե ​​ձախ եք կամ լիբերալ, ուրեմն եկեղեցի չպետք է գնաք, որովհետև այն չափազանց պահպանողական ու ռեակցիոն են համարում: Քաղաքականությունը սպանում է կրոնը: Դա նման է իրանական իրադրությանը: Իրանում իսլամական հեղափոխությունը սպանեց շիաների հավատը: Եթե ​​գնում եք ավանդական մզկիթ, նշանակում է, որ դուք սատարում եք ռեժիմին: Նշանակում է, պետք է այլ բան փնտրեք», – ասում է Ռոյը: Եվ հավելում. «Բանն այն է, որ ինքնություն դառնալուց հետո քրիստոնեությունը դադարում է կրոն լինել»:
Պոստմոդեռնը կրոնը դարձնում է հարմարավետ, բայց ծնում է նաև հակադիր երևույթ: Քրիստոնեաների թիվը Եվրոպայում նվազում է, բայց նրանք դառնում են ավելի քրիստոնեա, իրենց հավատը պաշտպանելիս ավելի արմատական: Նրանք Եվրոպայում արդեն փոքրամասնություն են, բայց ավելի հետևողական քրիստոնեա են, քան նախկինում:

Պոստմոդեռնիզմը խորացրեց աշխարհիկացումը ինքնության քաղաքականության միջոցով, բայց դա չլուծեց քրիստոնեական հավատի և քաղաքակրթության խնդիրը: